Orkestra Eğitimi ve Yönetimi

En yalın ve özlü anlamı ile orkestra eğitimi, orkestraya ve orkestrayı oluşturan birim ve bireylere (üyelere), ortak yaşantıları yolu ile amaçlı ve yöntemli olarak belirli sosyomüziksel davranışlar kazandırma; ya da orkestranın ve orkestrayı oluşturan birim ve bireylerin (üyelerin) sosyomüziksel davranışlarını ortak yaşantıları yolu ile amaçlı ve yöntemli olarak değiştirme, dönüştürme, geliştirme ve yetkinleştirme sürecidir.

Orkestra eğitimiyle bir yandan eğitme, öğretme ve yaratma süreçleri içinde bireye önceden belirlenen hedefler doğrultusunda davranışlar kazandırılırken, öte yandan yapısal, kuramsal, tarihsel, ulusal, uluslararası ve çokkültürlü perspektiflerden yola çıkılarak, aynı zamanda disiplinlerarası bağlantıları kavrayarak oluşturulmuş dağarlar ve benzer bir anlayışla hazırlanmış orkestra konser programlarıyla, dinleyicilere, farklı müzik türleri, biçimleri ve dilleriyle seslenerek müziksel iletişimin kurulmasına çalışılmaktadır.

Orkestra eğitimi sürecinin kuram ve uygulama boyutlarıyla bir bütün halinde sağlam ve tutarlı bir çerçeveye oturtulması, düzenli ve yöntemli bir biçimde çeşitli boyutlarıyla geliştirilip zenginleştirilmesi, kuşkusuz “bilim eğitimi”, “sanat eğitimi” ve “teknik eğitimi”nin bileşkesi olarak kabul edilen “çağdaş eğitim” felsefesinin benimsendiği ve özümsendiği bir anlayışla gerçekleşebilir.

Şentürk (2001)’ün koro eğitimi sürecine ilişkin yaptığı tanımlar orkestraya uyarlanabilir. Buna göre; müzik aracılığı ile insanların birbirlerini anlamalarını, sevmelerini, yaşamın güzelliklerini paylaşmalarını, yurt ve dünya sevgilerini geliştirmelerini sağlayarak bireylerin çevreyle, toplumsal, eğitsel, kültürel ve ekonomik bakımdan sağlıklı düzenli ve etkili ilişkiler kurmasına yardımcı olmak orkestra eğitiminin amaçlarından bazılarıdır.

Yalın ve özlü anlamıyla yönetim, yasalara, tüzüklere, yönetmeliklere, yönergelere, ve kurallara veya belli koşullara uygun biçimde çalışmayı sağlama sürecidir. Bu çalışma eğitim amaçlı ise yönetim eğitimsel bir nitelik taşır (Uçan, 2001: 43).

Orkestra yönetimini, “Orkestranın amaçlarını gerçekleştirmek için, orkestranın sahip olduğu insan ve madde kaynaklarını, akılcı bir biçimde ve estetiksel bir uyum ve bütünlük içerisinde yönetme süreci” şeklinde tanımlamak mümkün olabilir.

Bir başka tanıma göre; Orkestra yönetimi, orkestra eserlerinin içerdiği müzikal değerleri bütünsel, tutarlı bir yorum kavrayışıyla gerçekleştirmek üzere, orkestra şefi tarafından yaşama geçirilen sanat alanıdır (Say, 2002: 405).

Orkestrada kendine özgü bir yönetilme ve yönetme gereksinimi vardır. Bu gereksinim insansal ve müziksel boyutlarıyla karmaşık bir özellik taşır. Bu gereksinim orkestranın yapısına ve niteliğine uygun biçimde karşılanır. Orkestra küçüldükçe kendi kendini yönetim ya da özyönetim, büyüdükçe bir önder-yönder ya da lider-şef tarafından yönetim ağırlık kazanır. Orkestrada yönetilen ile yöneten arasında kendine özgü bir iletişim ve etkileşim gerçekleşir.

Orkestra yönetimi yönetimsel bilgi, beceri, anlayış, özgüven, kimlik ve kişilik sahibi olmayı gerektirir. Bunların yanısıra yönetimsel deneyim ve birikim sahibi olmak da gerekir. Aynı biçimde orkestra yönetilimi de yönetilimsel bilgi, beceri, anlayış, özgüven, kimlik ve kişilik sahibi olmayı gerektirir. Bunların yanısıra orkestra yönetiliminde de yönetilimsel deneyim ve birikim sahibi olmak aranır. Orkestrada yönetim ve yönetilimin her ikisinin de gerekli olduğunu, anlamlı bir yeri bulunduğunu belirtmek doğru olur.

Orkestra eğiticisi aynı zamanda onun yöneticisidir. Bu nedenle orkestrayı eğiten kişi hem eğitken hem yönetken olmak durumundadır. Başka bir deyişle orkestrayı eğiten kişide eğitkenliğinin ya da eğitken olma özelliğinin yanısıra yönetkenliği ya da yönetken olma özelliği de bulunmak gerekir.

Orkestra eğitiminin yönetimsel temelleri orkestra yönetiminin ana işlevlerinde kendini açıkça belli eder. Orkestra yönetiminin belirli işlevleri vardır. Bunların en önemlileri sırasıyla şunlardır:

1. Orkestranın varlığını sağlama, sürdürme, geliştirme (Orkestranın var olmasını, yaşamasını sağlama),

2. Orkestranın birliğini-bütünlüğünü-eşgüdümünü sağlama (Orkestra da birlik, bütünlük, eşgüdüm sağlama),

3. Orkestranın çalışmasını sağlama (Orkestranın çalışmasını düzenleme, tasarlama-gerçekleştirme),

4. Orkestranın eğitimini sağlama (Orkestraya eğitim verme), 5. Orkestrayı yönlendirme (Orkestraya yön verme),

6. Orkestrayı kılavuzlama (Orkestraya kılavuzluk etme).

Orkestranın varlığını sağlama ve sürdürme, birimleri-kümeleri-partileri arasında eşgüdüm ve birlik-bütünlük sağlama, orkestrayı çalıştırma ve eğitme, yönlendirme ve kılavuzlama işlevleri birbirleriyle sıkı sıkıya ilişkili işlevlerdir.

Orkestra eğitimi ve yönetimi geçmişten günümüze doğru geçirdiği evrim sonucunda, özellikle son evrelerde şef ile orkestra arasında şeften orkestraya doğru tek yönlü olarak işleye bir süreç olmaktan çıkıp karşılıklı eşzamanlı, iki yönlü işleyen bir sürece dönüşmüş ve böylece eğitişim ve yönetişim niteliği kazanmıştır. Bu bakımdan tam anlamıyla çağdaş bir orkestrada eğitimin yanısıra eğitişimden, bazı durumlarda ise eğitimden çok eğitişimden, yönetimin yanı sıra yönetişimden, bazı durumlarda ise yönetimden çok yönetişimden söz etmek olanaklıdır.

Orkestra eğitimi ve yönetimi, kendine özgü bir ‘insan ve toplum eğitimi ve yönetimi’dir. Boyutları ve etkileri kendisiyle sınırlı değildir. Boyutları kendini çok aşar, etkileri sınırlarının çok ötelerine taşar. Boyutları ve etkileriyle tüm toplumu ve giderek tüm insanlığı sarar. Orkestra eğitimi ve yönetimi ‘insan-müzik-orkestra- eğitim’ ilişkisi bağlamında doğru temellere oturtulduğu ve doğru ilkelere dayandırıldığı takdirde doğru yapılanır, doğru işler, doğru sonuçlar verir.

Müzik öğretmenleri Eğitim Fakültelerindeki öğrenimleri sırasında çeşitli dersler arasında Orkestra yönetimi dersi de alırlar. Bu ders, Müzik Öğretmenliği Lisans Programında VIII. Yarıyılda yer alan 3 kredilik zorunlu bir derstir. Programda dersin haftada 3 saat olarak işleneceği ve bunun 1 saatinin teorik, kalan iki saatininse

uygulamalı olduğu belirtilmektedir. Orkestra ve Yönetimi dersinin içeriği YÖK’ün tanımlamasında şu şekildedir;

“Orkestra/oda müziği literatürü ile birlikte müzik yapma yöntem ve teknikleri, oluşturulacak okul çalgı topluluklarını yönetme becerileri” (1998 Yüksek Öğretim Kurulu Ders Tanımı).

Toplu Çalgı Eğitimi; orkestrada yer alan bireylere, kendi yaşantısı yoluyla amaçlı olarak, bireysel çalgılarını doğru, güzel ve etkili kullanabilmeleri için gerekli müziksel davranışları kazandırma süreci olarak tanımlanabilir.

Müzik eğitiminde grupla öğretimin yapıldığı alanlardan biri “Toplu çalma” olarak nitelendirilebilir. Müzik Eğitimi Anabilim Dalları’nda Toplu Çalgı Eğitimi’nin gerçekleştirildiği başlıca derslerden biri Orkestra ve Yönetimi’dir.

Bireysel Çalgı Eğitimi derslerinde çalgılarıyla ilgili temel becerileri kazanıp belli bir düzeye ulaşan öğrenciler, toplu çalmanın en gelişmiş ve en teknik biçimi olan Orkestra ve Yönetimi dersinde bu becerileri geliştirip belli bir teknik olgunluğa ulaşmanın yanısıra toplu çalmayla ilgili kalıcı bir öğrenme edinmektedirler.

Bir müzik öğretmeni adayı için Orkestra ve Yönetimi dersinin önemi çok büyüktür. Orkestra eğitimi ve yönetimi sürecinden geçmiş, elindeki olanaklarla bir çalgı grubu oluşturabilecek ve eğitimini gerçekleştirebilecek beceri ve davranışları kazanmış bir müzik öğretmeni, gittiği kurumlarda birikimi ve donanımıyla çevresine ışık tutacaktır.

Orkestra ve Yönetimi dersinin alınmasıyla birlikte ‘orkestra ve okul çalgı topluluklarının oluşturumu, eğitimi-yönetimi ve etkinleştirimi’ konusu müzik öğretmenliğinin yetişim (formasyon) alanı içine girmiş olur. Buna bağlı olarak müzik öğretmeni okullara atanırken orkestra ve okul çalgıları topluluklarını eğitme ve yönetme yetkisi olan kişi olarak da atanır. Bu atanmayla birlikte ‘orkestra ve okul çalgı topluluklarının oluşturumu, eğitimi-yönetimi ve etkinleştirimi’ konusu müzik öğretmeninin görev alanı içinde kapsanmış olur. Örgün eğitim ve yaşam ortamlarında genel ve özengen orkestra ve çalgı toplulukları oluşturumu, eğitimi- yönetimi ve etkinleştirimi konusunun müzik öğretmenliğinin yetişim ve görev alanı içinde bulunması müzik öğretmenine çok önemli sorumluluklar yükler, çok önemli

yükümlülükler getirir. Müzik öğretmenleri okullardaki genel ve özengen orkestra ve çalgı toplulukları ile ilgili sorumluluk ve yükümlülüklerin üstesinden gelebilmek için bu alanda yeterince eğitken ve yönetken olmak durumundadır.

Orkestra ve Yönetimi dersinde öğrencilerin birçok bakımdan son derece önemli davranışlar kazanması amaçlanır. Bu derste öğrenciler, seslendirdiği yapıtın karakterini, biçimini, bestecisini ve dönemi tanır ve yorumlama gücü kazanır.

“Bu derste Evrensel Sanat Müziği ve Çağdaş Çoksesli Türk Müziği eserlerinin seslendirilmesi; öğrenciyi Evrensel ve Ulusal düzeyde müziğin sınırsız olanakları konusunda bilgilendirmekte ve değişik arayışların olabileceği, dolayısıyla da Müzik öğretmeni olmakla sınırlı kalmayacak bir işin varlığını hissettirmektir. Amaç, adı Müzik Öğretmeni olan bir meslek etiketi değil, müziğin merkez olduğu bir yaşam biçiminin varlığıdır. Bu da müzik öğretmeni adayına, mesleğinin yüksek öğrenim görmekle ve sadece müzik derslerine girip çıkmakla sınırlı olmadığını, ancak daha öte arayışlara ulaşabileceği bir başlangıç yaptığını ona hissettirmektir” (Kıvrak, 1994: 224).

Orkestra alanıyla ile ilgili dersler, müzik öğretmeni yetiştiren kurumlarda uygulanan programlarda; Oda Müziği-Talebe Orkestrası, Toplu Çalgı Çalışmaları ve Orkestra, Birlikte Seslendirme, Seçmeli Müzik Özel Alanları gibi çeşitli adlar altında Müzik Eğitimi Programları içinde yer almıştır.

En kapsamlı program ilk program sayılan 1941 programında, Oda Müziği- Talebe Orkestrası adı altında, öğretim süresi boyunca (3 yıl) oda müziği haftada 1 saat, talebe orkestrası orkestraya katılabilecek durumda bulunan talebeler seçilerek haftada 2 saat olarak okutulmuştur.

Öncekinden daha kapsamlı olarak hazırlanan 1970 programında Toplu Çalgı Çalışmaları ve Orkestra adı altında her sınıfta Okul Çalgı Kümeleri, Oda Müziği, Orkestra biçiminde 3 farklı türde yapılandırılarak haftada 3 saat olarak okutulan derslerin mevcut olduğu görülmüştür.

1980 programında, 3. ve 4. sınıflarda her yarıyılda 2’şer saat olmak üzere Seçmeli Müzik Özel Alanları adı altında orkestra-oda müziği çalışmaları yapılmıştır.

1996-1997 Akademik Yılı Lisans Programı’nda ise 3. ve 4. sınıflarda her yarıyılda 4’er saat olmak üzere Orkestra adı altında okutulmuştur. Bu programda ayrıca 7. yarıyılda haftada 2 saat okutulan Müzik Toplulukları Yönetimi adı altında bir derse yer verilmiştir.

1998 programında, 3. ve 4. sınıfta V. VI. ve VII. yarıyılda Orkestra/Oda Müziği I-II-III adları altında haftada 4’er saat, VIII. yarıyılda ise Orkestra/Oda Müziği ve Yönetimi adı altında haftada 3’er saat olarak okutulan derslere yer verilmiştir.

Bu programlarda da görüldüğü gibi, ders saatleri daha çok artırılarak çeşitli adlar altında okutulan bu derslerin amaçları; öğrencilerin müzik zevkinin gelişimine katkıda bulunarak eğitimi müziği örneklerini, ulusal ve evrensel müzik eserlerini tanımalarını, bu ders çalışmaları ile öğrencilerin gelecekteki müzik öğretmeni niteliği ile müzik yapma zevk ve alışkanlığını kazanmalarını, meslek yaşamlarında oluşturacakları toplulukları yönetecek bilgi ve becerileri kazanmalarını, meslek yaşamlarında oluşturacakları toplulukları yönetecek bilgi ve becerileri kazanmalarını kapsar (Biber Öz, 2001: 94).

Müzik Eğitimi Anabilim Dallarında çalgı eğitimi alanında Yaylı çalgılar ailesi önemli ve büyük bir ölçüde kapsanmaktadır. Bir yaylı çalgıyı öğrenmek, öğrencinin karakter ve yaratıcılığının gelişmesine yardım eder. Öğrencilerin yaylı çalgılar eğitiminde kazanmaları öngörülen bilişsel, devinişsel, duyuşsal ve sezişsel davranışlar oldukça karmaşık bir örüntü yapısını içerir. Bu derece bir yapı, öğrencinin işbirliği, sabır, sorumluluk, özdisiplin vb. değerlere sahip olmalarının önünü açar.

“Birçok orkestra çalgısının eğitiminde uzun yıllara gerek vardır, üstelik kimi çalgı da edinilmesi bakımından oldukça pahalıdır. Bu sınırlılıklar içinde, öğretmen yetiştiren müzik bölümlerinin evrensel ölçülerdeki ideal çalgı topluluğu ‘yaylı çalgılar orkestrası’ olmalıdır. Bu kurumlarda bireysel çalgı öğretimindeki yaylı çalgıların diğer çalgılara göre daha çok yer alması, orkestranın çeşidini de belirlemektedir” (Büyükaksoy, 1994: 121).

Orkestrada yer alarak öğrenci, farklı düşünce, kültür ve kişiliğe sahip olan arkadaşlarıyla işbirliğini öğrenerek takım çalışmasını öğrenir, sosyal becerilerini geliştirir ve yaşam kalitesini yükseltir. (Hamann ve Gillespie, 2004: 18).

Yaylı çalgılar ailesi denildiğinde ilk akla gelen ve bu aileyi oluşturan keman, viyola, viyolonsel (çello) ve kontrbas, senfoni orkestrası ve oda orkestranın bel kemiğini oluştururlar. Aynı şekilde, müzik öğretmeni yetiştiren kurumlarda yapılan orkestra-oda müziği çalışmalarında da temel yapıyı oluştururlar. Bu çalgıların ses tonlarındaki gürlük ve sıcaklık (ses rengi), çok zengin teknik olanaklara sahip olmaları, öğrencide müzik yapma isteği ile birlikte düzenli ve disiplinli çalışma alışkanlığı kazandırır.

Müzik öğretmeni yetiştiren kurumlarda verilen çalgı eğitimi içinde ağırlıklı olarak kullanılan keman, viyola, viyolonsel ve bu kurumların bazılarına daha sonra katılan kontrbas eğitimi alan öğrenciler, bir çalgı çalmanın verdiği haz ve güvenle, bireysel çalışmalarının yanısıra orkestra-oda müziği içinde birlikte çalma- seslendirme yoluyla müzikalitelerini, birlikte çalma becerilerini geliştirmektedirler (Biber Öz, 2001: 96).

Orkestra ve Yönetimi derslerinde bu becerilerin yanında orkestrayı ve okullarda oluşturulabilir çalgı topluluklarını yönetme becerilerini geliştirmeleri de beklenir. Dolayısıyla aldıkları müzik eğitimi sonucunda edindikleri birikimlerle, meslek yaşamlarında da müzik sevgisini ve beğenisini yükselten bireyler yetiştirmeleri beklenmektedir.

“Yaylı çalgı eğitimi ve orkestra çalışmaları öğrenciye ilk elden müzik deneyimi fırsatı sunar. Öğrencilerin ilgi ve ihtiyaçlarını çeşitlendiren bu çalışmalar, çalgı öğretiminin kapsamlı bir düzen içinde yürütülmesi açısından gereklidir. Bu yüzden hiçbir müzik programı, öğrencilere yaylı çalgılar yoluyla müzik yapma fırsatı sunmadan tamamlanamaz. Bu matematik programını cebir ve geometri dersleri olmaksızın önermek veya kimyasız bir bilimi kabul etmek gibidir. Dünyanın en büyük bestecilerinin çoğu yaylı çalgılar ve orkestra kapsamında her çeşit çalgı topluluğunun seslendirebileceği orijinal besteler yazmıştır. Şimdiye kadar oluşturulan müzik edebiyatının en muhteşem eserlerinden bazıları orijinal biçimde yaylı çalgılar ve orkestra için Bach, Beethoven ve Bhrams gibi besteciler tarafından yazılmıştır.

Müzik programları, bu edebiyatı ilk elden çalma deneyimi için fırsatlar içermelidir” (Gillespie, 1994: 79).

Yaylı çalgılarda beceriler oldukça yavaş gelişir. Hatta bu beceriler, fiziksel ve tekniksel güçlük sebebiyle diğer çalgı ailelerinden daha yavaş gelişir. Yaylı çalgılar eğitimi süreci, öğrenciye müziğin ögelerini anlama, deşifre, dinleme, intonasyon, yaratıcılık, besteleme ve doğaçlama becerileri sunar. Orkestra eğitimi ve yönetimi süreci ise öğrencilerin ortak yeteneklerini ve yönetme becerilerini geliştirme ile birlikte bireysel çalgılarındaki yetersizliklerini giderme olanağı sağlar.

Orkestra ve Yönetimi dersi öğretim sürecinde, öğretim elemanı ve öğrenci nitelikleri, ders planı ve programları, uygulamalar ve eldeki dağarın işlevine kadar birçok etken bütünüyle büyük rol ve öneme sahiptir. Bu derste öğrenciler Bireysel çalgı eğitimi derslerinde kazanmış oldukları teknikleri geliştirme fırsatı elde ederek orkestra ve eğitim müziği dağarından seçilmiş eserleri seslendirme, yönetme ve sergileme olanağı bulurlar. Dersin ürünlerinin sergilenmesine olanak sağlayan konser faaliyetleri ile seyircilere kültürel ve bazı diğer fırsatlar sunulur. Bu faaliyetler yoluyla öğrenciler toplu halde elde edilen başarıdan zevk alma hazzını yaşarlar.

Müzik Eğitimi Anabilim Dallarında Orkestra ve Yönetimi derslerinde çeşitli sebeplerden ötürü uygulamalarda farklılıkların olduğu göze çarpmaktadır. Orkestra ve Yönetimi dersiyle ilgili öğretim elemanlarından ayrıntılı bir programa sahip olanların sayısının az olması, uygulamalara yönelik fiziki yetersizlik durumları, öğrenciler arasındaki seviye farklılıkları ve bu farklılıkların ortaya çıkardığı dağar belirlemede yaşanan problemler ve benzeri sorunlar, ders uygulamalarında çeşitli farklılıkların doğmasına yol açan etkenlerin başında gelmektedir.

Orkestra ve Yönetimi dersinde yönetme becerileriyle ilgili etkinliklere yer veren öğretim elemanlarının sayıca az olduğu dikkati çekmektedir. Oysaki bu etkinliklerin müzik öğretmeni adayı için son derece gerekli ve önemli olduğu bir gerçektir. Kuşkusuz bu durumun oluşmasında ders saatlerinin yetersiz olmasının büyük payı olduğu söylenebilir.

Biber (2001), müzik öğretmeni yetiştiren kurumlarda orkestra-oda müziği eğitiminde uygulamaya yönelik sorunlar olduğunu belirtmektedir. Bunlardan bazılarını, uygun mekân (derslik), yeterli araç-gereç ve öğrenci düzeyine uygun ve çeşitlilikte dağar (repertuar) olmaması biçiminde ifade etmiştir.