İşletmelerde optimum stok miktarından anlatılmak istenen; stok bulundurmanın marjinal maliyeti ile stok bulundurmanın getireceği marjinal karın eşit olduğu noktanın bulunmasıdır. Bu nokta, optimum stok düzeyini verir263. Finans yöneticisinin optimal düzeyini belirlerken bazı etkenleri göz önünde bulundurması gerekmektedir264:
— Stok satış hacmi,
— Talebin mevsimlik oluşu,
— Hammadde alımının mevsimlik oluşu, — Piyasadaki rekabet koşulları,
— Satış bölgelerinin çeşitliliği,
— Üretimin sipariş üzerine veya piyasa için yapılması, — Üretimin çeşitliliği ve fiziksel özellikleri,
— Stok tutmanın maliyeti, — Finansman olanakları, — Depolama olanakları, — Stokun taşıdığı risk.
Bir işletme, stoklara yapılacak yatırım tutarını belirlerken, genel olarak şu faktörleri göz önüne almak zorundadır265:
— Stok kalemlerinin giriş ve çıkışları arasında dengenin sağlanması,
261 Adem Çabuk, A. g. e. , s: 53. 262 V. U. K. , Madde 274. 263 Öcal Usta, A. g. e. , s: 141. 264 Öztin Akgüç, A. g. e. , s: 300- 302. 265 Öztin Akgüç, A. g. e. , s: 302.
— Beklenmeyen durumlara karşı hazırlıklı olmayı(emniyet stoku bulundurmayı),
—Gelecek iş hacminde olabilecek değişmelerin gerektireceği stok gereksinimi,
— Stok tutma maliyetlerini.
Stoklara yapılacak yatırım düzeyi, aşağıdaki grafikte kuramsal olarak açıklanabilir: T Toplam T D Giderler R Stok O Tutma G | Artan Gider | Giderler | | | Azalan R | Giderler | D O I X
Stok Tutarı (YTL)
KAYNAK: Öztin Akgüç, A. g. e. , s: 303.
ŞEKİL 19: Stoklara Yapılacak Optimum Nakit Yatırımın Belirlenmesi
İşletmede finansman giderleri, sigorta, fiyatların düşmesi riski ve stokların kalitesinin bozulması gibi giderler stok miktarı yükseldikçe artan giderleri oluşturur. Stokların yetersiz olmasından kaynaklanan satışların kaçırılmasının ortaya çıkarıldığı zararlar ise, stok miktarı arttıkça azalır. (DD) eğrisi, azalan giderleri; (TT) eğrisi, toplam giderleri göstermektedir. (RR) eğrisinin eğiminin mutlak değerinin, (DD) eğrisinin mutlak değerine eşit olduğu noktada; diğer bir ifadeyle, marjinal artan maliyetle, marjinal azalan maliyetlerin eşit olduğu noktada, toplam giderler eğrisi en düşük değeri almaktadır.
3.1. Ekonomik Sipariş Miktarı Yardımı İle Stok Miktarının Belirlenmesi
Ekonomik sipariş miktarı, satın alınan ve depolanan stokların maliyetlerini minimize etmenin bir yöntemidir266. ESM belirli bir talep düzeyinde, stok tedarikinin yapılması ile malların teslim günü bilindiğinde, sipariş giderinin en düşük olacağı sipariş miktarının ifade eder267.
Konaklama işletmelerinde yiyecek ve içecek maddelerinin varyetesi ve sayısı çok fazladır. Ayrıca stok devir hızı, diğer endüstri kollarına göre yüksektir. Bu sebepten dolayı, küçük konaklama işletmeleri ESM modelini istikrarlı olarak kullanmazlar. Her seferinde fazla miktarda alım yapabilecek olan zincir ve büyük konaklama işletmeleri için ESM modeli, büyük kolaylık sağlamaktadır.
ESM hesapları emniyet stoku saptanması açısından hem de istikrarlı bir stok denetimi açısından etkili bir yöntemdir268.ESM işletmenin stok politikası açısından sipariş miktarlarını saptamak amacıyla kullanılır.
Son yıllarda analitik çalışmalar, “Ekonomik Sipariş Miktarı” aracılığıyla, stoklara yapılan yatırımın optimum düzeyde olup olmadığının kontrol edilebileceğini ortaya koymuştur269.
Ekonomik sipariş miktarı şu formülle hesaplanabilir270.
2FS
ESM
CP
=
Formülde
F: Siparişin Sabit Maliyeti ( kayıt tutma ve ücret maliyeti) S: Yıllık Satış veya Kullanım Birim Sayısı
C: Stok Tutma Maliyetleri (sigorta, faiz, ambar), “stok tutmanın bir maliyeti olarak, P: Birim Başına Satın Alma Fiyatı.
266 Michael Coltman, A. g. e. , s: 92. 267 Öcal Usta, A.g. e. , s: 145.
268 Zafer Özmumcu, “ ESM Hesapları ve Sınırlı Sipariş Sürelerini Envanter İşletmecilerine
Yararları”, Mühendis ve Makine Dergisi, Cilt:24, Sayı: 287,1983, s: 3.
269 Öztin Akgüç, A. g. e. , s: 304 270 Michael Coltman, A. g. e. , s: 92.
4- STOK KARARLARININ ALINMASINDA BİLİNMESİ GEREKEN GİDER FAKTÖRLERİ
Her firma, büyük ölçüde siparişte bulunmanın, dolayısıyla stok tutmanın sağlayacağı yararlar ile stok tutmanın Gerektirdiği ilave giderler arasında bir denge kurmak zorundadır. Firmalar, üretimlerini ve sipariş miktarlarını artırdıkça, birim maliyetlerini aynı oranda ve hızda düşüremezler. Birim başına düşüşün genellikle sabit giderlerin, daha çok sayıda birim arasında bölünmesinden kaynaklanmaktadır. Ancak üretim ve satın alınan miktar fazlalaştıkça, sabit giderlerin daha çok birime bölünmesinden sağlanan tasarruf veya ekonomi, artan oranlı olarak azalmaktadır. Bu nedenle stok tutmanın gerektirdiği giderlerin önemli bir bölümü, stok değeri yükseldikçe aynı oranda artış gösterdiğinden, bu artış, belirli bir stok düzeyinden sonra, büyük ölçüde satın almanın sağlayacağı veya üretimde bulunmanın sağlayacağı tasarruftan daha fazla olmaya başlamaktadır271.
Konaklama işletmelerinde stok kararı alınırken, bilinmesi gereken gider faktörleri vardır. Stok bulundurma ve bulundurmama gideri olarak isimlendirilen bu faktörler, işletme sermayesi açısından önem arz eder.
4.1.Stok Bulundurma Gideri
Stok bulundurma gideri, konaklama işletmesinin katlanma durumunda olduğu giderlerle reel kayıpları ifade eder272. Bu giderler, satın alma şekilleri ve stok süresine bağlı olarak değişen giderlerdir. Birçok konaklama işletmesi maliyetleri düşük tutma bakımından yılda bir kez topluca alım yapar. Bu ilk başta normal olarak görülebilir, fakat stok bulundurma maliyeti büyük ölçüde artar. Bu nedenle, işetmeler, stok bulundurma maliyetini göz önüne alarak, ihtiyaca uygun olarak stok bulundurmaya gitmelidir.
Başlıca stok bulundurma giderleri; hammaddenin depolama masrafları, hammaddenin bozulmasına ilişkin masraflar, sigorta masrafları, envanter masrafları
271 Öztin Akgüç, A. g. e. , s: 305.
272 Tevfik Tatar, “ İşletmelerde Üretim Yöntemi ve Teknikleri”, Ankara Devlet Mimarlık Mühendislik
gibi273. Ayrıca, vergi, stok sayım giderleri, stok kayıt giderleri, stok bakım giderleri, kırılma, aşınma, stoklara bağlanan sermaye de stok bulundurma giderleri arasındadır.
4.2. Stok Bulundurmama Gideri
İşletmede talep meydana geldiğinde eldeki mevcut mal yeterli olmuyorsa veya talebi karşılayacak mal stoku yoksa işletme yönünden bir gider ortaya çıkaracaktır274
Stok bulundurmama gideri şu noktalarda ortaya çıkar275:
— Mamul stokunun yetersizliği nedeniyle karlı satış fırsatlarının kaçırılması, — Hammadde yetersizliği nedeniyle üretimin durması veya kesintiye uğramasının neden olduğu giderler ( işçi çıkarma tazminatı, boş zaman için işçilere ödenen ücretler, üretimin yeniden programlanmasının gerektirdiği ek giderler, yeni alınacak işçilerin yetiştirilme giderleri, ilave satın alma ve taşıma giderleri).
Stok bulundurmama giderlerini iki grupta toplayabiliriz276
1) Satışların İleri Bir Tarihe Alınması Giderleri
Stok bitimi meydana gelen talebin karşılanmaması ve ileri bir tarihe alınması, işletmenin bazı giderlere katlanmasını gerektirecektir. Ancak, uygulamada bu giderlerin hepsini açık bir şekilde ifade etmek ve rakamlarla belirlemek oldukça güç bir iştir. Çünkü müşteri talebinin karşılanmaması halinde bu talebin ileri bir tarihe atılmasının veya askeri alanda stratejik bir silahın yedek parçasının bulunmayışının neden olacağı gideri, rakamsal olarak hesaplamak güçtür.
Konaklama işletmeleri için bu durum hizmetin aksamasına ve müşterilerin memnun edilmemelerine neden olabilmektedir. Müşterilere evlerindeki rahatlığı sağlamak bizim esas işimiz olması gereğinden hareketle, müşterilerin istedikleri zamanda ve nitelikte mal bulundurmamız gerekmektedir.
273 Öcal Usta, A. g. e. , s: 142.
274 İsmet Sabit Barutçugil, “Üretim Sistemi ve Yönetim Teknikleri”,Uludağ Üniversitesi Yayını, Beta
Basım Dağıtım, Bursa, 1983, s: 179. 275 Öztin Akgüç, A. g. e. , s: 294. 276 İsmet Sabit Barutçugil, A. g. e. , s:
2) Satış Kaybı Gideri
Stok tükenmesi sonucu meydana gelen talebin karşılanmaması bir satış kaybına neden olacaktır. Bu satış kaybı maliyeti zamana bağlı olan bir gider değildir. Çünkü satışın ileri bir tarihe ertelenmesi, konaklama işletmeleri açısından söz konusu değildir. Müşteri gece saat 23°°’ da içki istediğinde o anda karşılanamayan talebin sabah saat 10°°’da karşılanması düşünülemez.
5- KONAKLAMA İŞLETMELERİNDE HESAP PLANI ve MALİ