Ombudsmanlığın Uygulamaları

Ombudsmanlık kurumunun yukarıda açıklamaya çalıĢtığımız özellikleri, yetkileri ve görevlerinden de anlaĢılacağı üzere, kurumun hizmet verdiği alanın geniĢliği ve uygulandığı ülkelerin farklı idari yapıları nedeniyle çok farklı ombudsmanlık türleri ortaya çıkmıĢ olup her birinin kendine özgü uygulaması bulunmaktadır.

3.7.1. Parlamento Ombudsmanı

Parlamento Ombudsmanı vatandaĢlar tarafından kendisine ulaĢtırılan Ģikâyetleri çözüme kavuĢturmak için parlamento tarafından göreve getirilir ve tam bağımsız olarak görevini yerine getirir. Parlamento Ombudsmanının görevi, idari fonksiyonları kullanırken merkezi idare organları, görevlileri ya da onun namına hareket eden diğer organların kötü yönetiminin bir neticesi olarak haksızlığa uğradığını iddia eden kiĢiler veya özel hukuk tüzel kiĢilerinin baĢvurularını araĢtırmaktır (Arslan, 1986). Parlamento Ombudsmanı her ülkenin ombudsman kurumu için bir örnek teĢkil etmektedir. Yani farklı ülkelerde faaliyet gösteren ombudsman kurumları aslında parlamento ombudsmanı ile birçok yönden benzerlik göstermektedir. Diğer bir ifadeyle bu konunun baĢından beri bahsedilen ombudsmanın özellikleri, statüsü ve yetkileri aslında parlamento ombudsmanının özelliklerini anlatmaktadır (Özden, 2010). Öz olarak Parlamento Ombudsmanı bütün ombudsmanlık uygulamalarının çekirdeğini oluĢtumaktadır.

50 3.7.2. Ġnsan Hakları Ombudsmanı

Ġnsan Hakları Ombudsmanı, yirminci yüzyılın son çeyreğinden itibaren yaygınlaĢmaya baĢlayan ombudsmanlık türlerinden biri olup, önemi giderek artmaktadır. Bu tür ombudsmanların öncelikli görevleri, insan haklarını koruyarak daha ileri bir seviyeye taĢımak ve devlet idaresini insan hakları açısından gözlemlemek olarak sayabiliriz.

Ġnsan hakları ombudsmanı ilk olarak 1975 yılında Portekiz‟de insan hakları ve özgürlüklerin korunması ile yönetimin gözlemlenmesi için "hukukun koruyucusu" adıyla görev yapmaya baĢlamıĢtır. Daha sonra 1980'lerden itibaren Latin Amerika ülkelerinde otoriter rejimlerin son bulması nedeniyle, Arjantin, Bolivya, Kolombiya, Panama, Peru ve diğer Latin Amerika ülkelerinin birçoğunda Ġnsan hakları ombudsmanı uygulamalarına rastlanmaya baĢlanmıĢtır. Bunun yanında, Avrupa‟ya baktığımızda da 1990‟lardan itibaren sosyalist bloğun çökmesi ve soğuk savaĢın bitmesi ile Hırvatistan, Slovenya, Macaristan gibi Doğu Avrupa ülkelerinde de kendisini göstermiĢtir (Özden, 2010).

3.7.3. Yerel Yönetim Ombudsmanı

Bir ülkenin bütün hakimiyet alanında yürütülmesi gereken temel kamu hizmetlerinin yanı sıra, belli bir yörede, yalnız o yöre ve yöre halkının gereksinimlerini karĢılamak üzere yürütülen yerel kamu hizmetleri de mevcuttur. Söz konusu hizmetler devletin merkezi yönetim örgütü ile değil de, belli bir yörede oluĢturulmuĢ ve devlet tüzel kiĢiliği haricinde farklı bir tüzel kiĢiliği olan yerel yönetimler tarafından yürütülür (Günday, 2004).

Tarihsel süreç içerisinde merkezi yönetimin yerel halkı ilgilendiren konularda daha serbest karar alınabilmesi için yetkilerinin bir bölümünü yerel yönetimlere devrettiği görülmüĢtür. Yerel yönetimlerin kendilerine sağlanan bu serbestlik çerçevesinde yerel halkın özgürlüklerini kısıtlamaması ve haksız uygulamalardan kaçınması için bir yerel yönetim ombudsmanına ihtiyaç duyulmuĢtur. Ayrıca ombudsmanlık kurumlarına baĢvurulardaki artıĢın büyük sayılara ulaĢması, dolayısıyla iĢ yüklerinin

51

giderek artması, merkezi yönetim ombudsmanlarının yanında yerel ombudsmanlıkların oluĢturulması, artık benimsenen bir konudur (Temizel, 1997). Yerel Yönetim Ombudsmanı ilk olarak 1974 yılında Ġngiltere‟de faaliyete geçmiĢ olup yerel yönetimlerin kötü yönetiminden ve eylemlerinden kaynaklanan sorunları çözümlemek, yerel halkı yönetime karĢı korumak ve yerel yönetimlerin daha nitelikli iĢlemesi amacıyla tavsiyelerde bulunmak için görev yapmaktadır (Küçüközyiğit, 2006). Genel olarak Yerel Yönetim Ombudsmanları Parlamento Ombudsmanları ile aynı görev, yetki ve sorumluluklara sahiptirler. Zaten Yerel Yönetim Ombudsmanını Parlamento Ombudsmanından ayıran en büyük özellik; yapılan iĢin aynı olmasına ragmen, bu iĢin daha küçük yani yerel düzeyde yapılmasıdır.

3.7.4. Sağlık Ombudsmanı

Sağlık Ombudsmanlığının kurulmasında parlamento ombudsmanının gerçekleĢtirdiği baĢarılı faaliyetler önemli rol oynamıĢtır. Sağlık Ombudsmanı sağlık kurumlarının vermiĢ olduğu hizmetlerin kalitesini, kurumun verimliliğini, sağlık kurumlarının yanlıĢ uyguladığı tedavi sonucu mağdur olan kiĢilerin Ģikayetlerini inceleme görevini yerine getirmektedir (Ataman, 1993).

Sağlık ombudsmanının ilk olarak Ġngiltere‟de 1973 yılında hasta haklarını korumak, sağlık kuruluĢları ve hizmetleri hakkında gelen Ģikayetleri dinlemek ve incelemelerde bulunmak için kurulmuĢ olup, daha sonra Galler ve Ġskoçya'da da faaliyete geçmiĢtir. Sağlık ombudsmanına yapılan baĢvurulardan hiçbir ücret talep edilmemektedir. Sağlık ombudsmanı, sağlık alanında faaliyet gösteren kuruluĢlarda meydana gelen hedeflenen amaca veya beklentilere aykırı durumları, kötü yönetim uygulamalarını ve sağlık hizmetlerinden faydalanan kiĢilerin sahip olduğu haklara aykırı uygulamaları inceleyerek bir sonuca varmakta elde ettiği bu sonuç doğrultusunda ilgili kuruluĢlara tavsiyelerde bulunmaktadır.

52 3.7.5. Vergi Ombudsmanı

GeliĢen dünya düzeni ile birlikte vergi kanunlarında yapılan çok sayıda değiĢikliği takip etmek ve yapılan değiĢiklikleri, mevcut düzenlemeleri ile bir bütün olarak birlikte değerlendirmek ciddi bir bilgi birikimi ve uzmanlaĢmayı gerektirmektedir. Bu nedenden dolayı mükelleflerin ve vergi kanunlarını uygulayan idarenin bütün mevzuata hakim olup, hatasız ve eksiksiz iĢlem yapmaları pek mümkün gözükmemektedir. Tamda buradan hareketle vergi ombudsmanın kurulmasını gerektiren nedenler Ģöyle sıralanabilir; vergi mevzuatına iliĢkin; bilgi eksikliği, özellik, hızlılık, etkinlik talebi, vergi ile ilgili davaların sayısının azaltılması amacı ve genel ombudsman kurumuna götürülen Ģikayet çeĢitliliğine nazaran konusunda uzman bir kiĢi tarafından etkinlik sağlanarak neticeye ulaĢılma isteğidir.

3.7.6. Tüketici Ombudsmanı

Serbest piyasa ekonomisinin hâkim olduğu günümüz dünyasında pazarlama stratejileri ve reklam kampanyaları ile bir ürünün olumsuz yönleri saklanmakta, iyi yönleri ise ĢiĢirilmektedir. Farklı tekniklerle, promosyonlarla ürünlerin fiyatları da normalden daha ucuzmuĢ gibi gösterilip aslında ise normalin üzerinde müĢteriye satılmaktadır. OluĢan bu durum neticesinde üretici ile tüketici iliĢkilerinde mağdur olan tarafın her daim tüketici olduğu kaçınılmaz bir gerçektir.

Yukarıda ifade edilen koĢullar nedeniyle hak kaybı yaĢayan vatandaĢların mağduriyetlerini gidermek amacıyla çeĢitli ülkelerde tüketici ombudsmanının faaliyete geçtiği bilinen bir gerçektir. Ġlk tüketici ombudsmanı 1971 yılında Ġsveç‟te seçilerek görev yapmaya baĢlamıĢtır. Tüketici ombudsmanının öncelikli görevi tüketicinin ayıplı mal ve hatalı hizmet sunumlarından kaynaklanan mağduriyetlerinin önüne geçmek ve bunun yanında tüketiciyi yanlıĢ ve eksik bilgilendiren, tüketiciyi aldatmaya yönelik reklamlara karĢı da tüketicinin korunması hedeflenmiĢtir.

53 3.7.7. Banka ve Sigorta Ombudsmanı

Özellikle günümüzde finansal sistemin çok önemli iki parçasını oluĢturan, bankacılık ve sigortacılık alanlarında uzmanlık bilgisi gerektiğinden, bu sektörlerde yaĢanan sorunlara hızlı, adil ve herkesin kabul edeceği makul çözümler bulmak büyük önem taĢımaktadır. Banka Ombudsmanı, müĢterilerin bankacılık iĢlemleriyle ilgili Ģikayetlerini değerlendirir ve bankayla olan uyuĢmazlıklarına çözüm yolu bulmak için çalıĢır. Sigorta ombudsmanı ise benzer Ģekilde sigorta Ģirketleri ve sigortalılar arasında ortaya çıkan, uyuĢmazlıklara çözüm bulmak için görev yapar.

3.7.8. Askeri Ombudsman

Askeri Ombudsman ilk olarak 31 Nisan 1952‟de Norveç‟te kurulmuĢtur (Altuğ, 2002). Günümüzde ise Avustralya, Ġsrail, Norveç, Namibya gibi ülkelerde uygulandığı bilinmektedir.

Askeri Ombudsman ordu teĢkilatının hiyerarĢik sisteminden uzak bir Ģekilde ve bağımsız olarak askerlerin kendi hiyerarĢileri içinde meydana gelecek Ģikâyetler ile yine askerlerin vatandaĢla olan iliĢkilerinde ortaya çıkabilecek Ģikâyetleri inceleyen bir ombudsman türüdür.

Farklı ülkelerdeki ombudsmanlık uygulamalarına bakıldığında silahlı kuvvetlere iliĢkin konuların tümü ombudsman denetiminin kapsamı dıĢında tutulmuĢ; bazı ülkelerde de kamu hakemi görevi yürüten ombudsmanın görev alanı silahlı kuvvetleri de içine alacak Ģekilde geniĢ tutulmuĢtur (AvĢar, 2007). Türkiye‟de de silahlı kuvvetlerin yanlızca askeri vasfı bulunan faaliyetleri ombudsmanın yetkisi dıĢında bırakılmıĢtır.