Ombudsmanlığın Tarihsel GeliĢimi

Ombudsmanlık kurumunun anayasal olarak Ġsveç'te ortaya çıktığı genel kabul görmüĢ bir görüĢ olsa da, tarihsel bağlamda ombudsmanlığın kökeni incelendiğinde, birçok devletin kendi idari yapısı veya hukuk sistemi içerisinde, tam anlamıyla ombudsmanlık kurumunu karĢılamasa da benzer fonksiyonları yerine getiren organlarının olduğu görülmektedir.

Buradan hareketle, Ombudsmanlık kurumunun köklerinin, Roma Ġmparatorluğu döneminde vatandaĢları Plebi Senatosu'nun yetki tecavüzlerinden koruyan Halk Tribünlerine, Çin'de M.Ö. 206 - M.S. 220 tarihleri arasında hakimiyetini sürdürmüĢ Han Hanedanlığı döneminde faaliyet göstermiĢ Yuan Kontrol Kurumu‟na ve

36

Amerika'da 17‟nci yüzyılda kolonilerde görev yapmıĢ cencors kurumuna dayandırıldığı görülmektedir (Altuğ, 2002).

Bununla birlikte bazı araĢtırmacılar, Ġslam Devletinin Ġkinci Halifesi Hz. Ömer‟in (634-644) halkın ırk, cinsiyet ve din ayırımı yapılmadan baĢvuru yapabileceği, çarĢı ve panayırlarda gezerek halkın yönetim hakkındaki Ģikayetlerini dinleyen, idari kuruluĢları halkın bu Ģikayetleri doğrultusunda denetleyen ve idarecilerin görevlerini adaletli bir Ģekilde yerine getirip getirmediklerini inceleyen, bir idari denetim organı olarak kurduğu Muhtesip kurumunu ve Emevi, Abbasi, Memlük ve Selçuklu‟da Dar'ül Adl (Adalet Evi) ile Divanı Mezalim (Haksızlıklar Divanı) adı altında faaliyet gösteren kurumları da ombudsmanlık benzeri kurumlar olarak görmektedirler.

Osmanlı Devleti ile Ġsveç Devletinin tarih sahnesinde karĢılaĢmaları Ombudsmanlık kurumunun doğuĢuna zemin hazırlamıĢtır. Ġsveç Kralı 12‟nci Charles‟in (ġarl), Poltava SavaĢı‟nda (1709) birlikleri Rusya Devleti karĢısında yenilgiye uğrayınca, yanında bulunan kalabalık bir grup ile birlikte III. Ahmet‟in padiĢah olduğu dönemde Osmanlı Ġmparatorluğuna iltica etmiĢtir. Ġsveç Kralı, Bender ve Dimetoka toplam beĢ buçuk yıl Osmanlı topraklarında misafir/sığınmacı gibi ikamet etmiĢtir. Kral, bu ikameti döneminde Osmanlı Devlet ve toplum hayatı yanında daha önce kurulmuĢ Türk ve Ġslam Devletlerini detaylı araĢtırma imkânı yakalamıĢtır. Kadı, Kazasker, Divan-ı Hümayun, Divan-ı Mezalim, Muhtesip, Ahilik ve benzeri görevler üstlenen kurul ve görevlilerin, Devlet görevlileri ile ilgili Ģikâyet ve sızlanmaları inceleyerek adil ve ivedilikle sonuca ulaĢtırmalarından çok etkilenmiĢtir. Bunun en açık göstergesi de; Paris Yerel Yönetim Kamu Denetçisinin, yıllık raporunun Kamu Denetçisinin tanımına ayırdığı bölümünde, ombudsmanlık kurumunun 18‟inci yüzyılın ilk yıllarında Ġsveç'te ortaya çıktığını, fakat Ġsveç Kralı'nın bu konuda Osmanlı Ġmparatorluğu'ndan esinlendiğini ifade etmiĢtir (Özden & Gündoğdu 2000). Ġsveç Kralı On Ġkinci ġarl, Osmanlı topraklarında kaldığı süre zarfında ülkesine dönemediğinden, ülkesinin idaresinde boĢluklar oluĢmuĢ, ülkede düzensizlik ve karmaĢa hâkim olmaya baĢlamıĢtır. OluĢan bu durum nedeniyle Kral, Osmanlı Devlet ve toplum yapısı hakkında yaptığı incelemelerinde etkisi ile bir ferman yayımlayarak Ġsveç'te bir ombudsman bürosu kurdurmuĢtur. Bu büronun amacı, ülkede yasaların uygulanması ile memurların yükümlülüklerini yerine getirmesini gözetmekti (Pickl, 1986). Bu büronun baĢına, güvendiği bir kiĢiyi Högste Ombudsmannen (Yüksek Vekil) olarak atamıĢtır. Bu Ģekilde ortaya çıkmıĢ olan

37

vekil, bildiğimiz ombudsman kurumundan farklı olarak sadece Kral‟a hizmet eden ve onun temsilcisi sıfatıyla kamu düzeni için çalıĢan bir kurumdur (Akıncı, 1999). Bu kuruma daha sonraları "Kralın Adalet BaĢkanlığı Bürosu" denilecektir (Pickl, 1986). Ombudsmanlık kurumunun kuruluĢ yılı olarak, kurumun ilk kez Ġsveç Anayasası‟nda yer almasından dolayı 1809 yılı kabul edilmiĢtir. Daha sonra Finlandiya'da 1919'da gerçekleĢtirilen anayasa değiĢikliği ile ombudsmanlık kurumu bu ülkenin de yönetim sistemine girmiĢtir. Ġkinci Dünya SavaĢı‟ndan sonra artan insan hakları, özgürlük, adalet ve eĢitlik söylemlerinden etkilenen çok sayıda ülkede de ombudsmanlık kurumu vücut bulmuĢtur.

Prof. Stephan Hurwitz‟in meĢhur nutkunda (1949); Danimarka'nın kendi geleneklerine uyum sağlayabilecek Ġsveç Ombudsmanını incelemesi gerektiğini ifade etmiĢtir. Kamuoyu ve bürokrasi çevrelerindeki tartıĢmalar neticesinde, 1953‟te "Sivil ve Askeri Konular Ġçin Parlamento Komiserliği" anayasada yer aldı ve Hurwitz 1954‟te ilk parlamento komiseri olarak atanmıĢtır (Chapman, 1970). 1952'de Norveç, 1962 Yeni Zelanda'da ombudsmanlık kurumunun kurulması, bu kurumun yaygınlaĢmasında ve Ġngilizce konuĢan ülkelerde kurulmasında öncülük etmiĢtir (Sezen, 2001). Ombudsmanlık kurumunun büyük bir yüzölçümüne sahip ve kalabalık bir nüfusu olan Ġngiltere‟de "Yönetim Ġçin Parlamento Komiseri" adıyla 1967 yılında hayat bulması ayrı bir öneme sahiptir.

Fransa'da 1968'li yıllarda gerçekleĢen siyasal ve sosyal olayların ardından devlete duyulan güvenin eksilmesi ve idari yargıya yönelik yapılan eleĢtirilerin çoğalması, ombudsmanlık düĢüncesinin yaygınlaĢmasını hızlandırmıĢtır. Ombudsmanlık kurumunu Fransa'da ilk dile getiren Cumhuriyet Parti Genel Sekreteri Michael Poniatowski olmuĢtur. Ombudsmanlık sisteminin 1973‟de idari yargı ekolunün vatanı olarak görülen Fransa'da uygulanmaya baĢlanması, Ombudsmanlığın uluslararası uygulanabilirlik vasfını ortaya koyması bakımından büyük önem ifade etmektedir. Ayrıca ombudsmanlık kurumu 1976‟da Portekiz ve Avusturya'da, 1981‟de Ġspanya ve Hollanda'da hayata geçirilerek Avrupa'da yaygınlaĢmaya devam etmiĢtir.

Amerika BirleĢik Devletlerinde ise ombudsmanlık kurumu ulusal düzeyde olmasa da eyaletler düzeyinde kurulmuĢtur. 1971 yılında Nebraska'da, 1974 yılında New Jersey, 1975 yılında Alaska ve 1980 yılında Florida gibi eyaletlerle, 1974 yılında

38

Atlanta ve Detroit, 1975 yılında Berkeley ve 1979 yılında New York City takip etmiĢtir.

Ombudsmanlık kurumunun tarihi geliĢimine bakıldığında, ülke düzeyinde kurumsallaĢmıĢ ve faaliyetlerini bulunduğu ülke sınırları içerisinde gerçekleĢtirdiği görülmektedir. KüreselleĢen dünya ile birlikte uluslararası alanda faaliyet gösterecek bir ombudsmanlık kurumuna ihtiyaç duyulması üzerine, 1992 yılında Maastricht'te imzalanan Avrupa Birliği AntlaĢmasıyla, demokratikleĢme hedeflerine ulaĢma ve vatandaĢların kurumlara duyduğu güveni arttırmak için Avrupa Ombudsmanı oluĢturulmuĢtur.

Ombudsmanlık kurumu kiĢiler ve kamu kurum ve kuruluĢları arasındaki problemlerin en az zamanda çözümlenmesi veya çözümlenmesine katkı sağlamak için meydana getirilmiĢtir. Ombudsmanlık kurumu günümüzde dünyanın, altı kıtasında baĢta Avrupa ülkeleri gelmek üzere dünya üzerinde 150‟ye yakın ülkede muvaffakiyet gösterdiğinden her geçen gün önemi artmaktadır.