Ombudsman kavramı ulusal sınırları aşarak bölgesel ve uluslararası bağlamda da yayılmaktadır. Günümüzde ombudsmanlık kurumları ulusal, bölgesel ve yerel kademelerde mevcut olup yaygınlaşmaya devam etmektedir.
Ombudsmanlık kurumu farklı ülkelerde farklı yasal ve anayasal düzenlemelerle gündeme gelmiştir. Bu nedenle “Ombudsman” kavramının birbirine yakın tanımları bulunmakla beraber evrensel olarak kabul edilmiş bir tanımı yoktur.
“Ombud” kelimesi İsveçce eski bir sözcük olup “elçi”, “vekil”, “temsilci” anlamına gelmekte ve kral ile halk arasında elçi, haberleşmeyi sağlayan kimseyi ifade etmektedir.123 Kurum olarak ise “Ombudsman” terimi, parlamento tarafından parlamentoyu temsil etmek üzere seçilmiş kimse veya kimseleri simgelemektedir.124
Ombudsman, vatandaşların idare ile olan ilişkilerinde, karşılaştıkları sorunlarda onlara yardımcı olan, şikayetlerini dinleyen, bu konuda ilgili kuruluşlara tavsiyelerde bulunan ve idare ile vatandaş arasında arabulucu rolü üstlenen, genelde parlamento tarafından seçilen, bağımsız ve yüksek düzeyli bir görevliye verilen addır.125
Ombudsman, bireylerin kamu kurumları karşısında haklarını savunmak için atanan bir devlet memurudur. Ombudsman bir kamu hakemi, kamu kurumları ile vatandaşlar arasında bir arabulucudur. Bazı düşünürler Ombudsman’ı, “gözü kulağı halkın üzerinde olan insan” olarak tanımlamaktadırlar.126
123 Kemal Özden, Kamu Yönetiminde Ombudsman Denetimi, Çeşitli Devletlerde Uygulamaları ve
Türkiye’de Uygulanabilirliği, Doktora Tezi, İstanbul, 2005, s.8
124 Cengiz Akın, “Kamu Yönetiminde Yeniden Düzenleme Çalışmaları ve Denetim Sistemimiz”, Türk İdare
Dergisi, Sayı: 427, Haziran 2000, s.93
125 Düğen, a.g.e., s.18 126 Özden, a.g.e., s.9
En geniş tanımıyla Ombudsman, bireylerin temel insan haklarını özellikle iyi idare edilme hakkını korumak, geliştirmek ve idareyi iyileştirmek amacıyla, parlamentolarca yerel, bölgesel veya ülkesel düzeyde atanan ve kamu idarelerinin herhangi bir eylem veya işleminden zarar gören veya haksızlığa uğrayan bireylerin yapacakları şikayetleri kabul edip bunları soruşturarak idareye tavsiyede bulunan ve kendisini atayan parlamentoya rapor veren ancak yargılama, işlemi değiştirme veya başka herhangi bir yaptırım uygulama yetkisi bulunmayan bağımsız, tarafsız ve güvenilir bir kurum veya kişidir. 127
Gammeltof Hansen’e göre Ombudsman, “duyguları incinmiş olan kişilerin adaletsizlik ve kötü yönetime ilişkin olarak yakınmalarını alan, bağımsız bir üst düzey kamu görevlisinin başında bulunduğu, anayasa ya da yasa ile kurulan bir büro”dur. 128
Uluslararası Baro ise Ombudsman’ı; “Anayasaya göre veya yasama organının veya parlamentonun aldığı bir karar uyarınca oluşturulan, yasama organına karşı sorumlu olan, hükümet birimleri, memurları ve çalışanları hakkındaki şikayetleri alan, şikayetler üzerine ya da kendi isteği doğrultusunda harekete geçen ve araştırma yapan, aksaklıkları gidermek için izlenecek yollar hakkında tavsiyede bulunma ve rapor hazırlama yetkisine sahip, bağımsız, üst düzey devlet memuru” olarak tanımlamaktadır.129
Ombudsman prensip itibariyle parlamentolar tarafından atanan, ancak hükümete karşı olduğu kadar parlamentoya karşı da bağımsız olan, idarenin mağdur ettiği kişilerin çoğunlukla hiç bir kurala bağlı olmaksızın yaptıkları şikayetler üzerine harekete geçen, geniş bir araştırma ve soruşturma yetkisi olan; idarenin yapmış olduğu haksızlıkları ortaya koymak, takdir yetkisinin kötüye kullanılmasını engellemek, mevzuata saygılı olmayı ve uygun hareket etmeyi temin etmek, icrai karakter taşımayan önerilerde bulunmak, hakkaniyet tedbirleri salık vermek ve kamu hizmetlerinin daha iyi görülmesi için gerekli reformların yapılması önerisinde bulunmak amaçlarını güden bir kurumdur.130
Ombudsman, çeşitli bürokratik yapılarca kendi işlerine ilişkin olarak yapılan işlemler hakkında halkın yakınmalarını götürdüğü özel bir büro ya da özel bir memur olarak da ifade edilebilir.131
127 Ramazan Şahin, “Ombudsman ya da Kamu Denetçiliği ve Avrupa Birliği”, Türk İdare Dergisi, Sayı: 444, 2004, s.3
128 Hansen Hans Gammeltof, “Ombudsman Kavramı”, Çev.: Turgay Ergun, Amme İdaresi Dergisi, Cilt: 19, Sayı: 4, Aralık 1986, s.195
129 Mahir Işıkay, “Ombudsman Kurumunun Avrupa Birliği ve Türkiye’deki Konumu”, http://www.juraıuni-sb.de/turkish (13.10.2006)
130 Avşar, a.g.e., s.53-54
131 Victor J.Pickl, “Ombudsman ve Yönetimde Reform”, Çev.:Turgay Ergun, Amme İdaresi Dergisi, Cilt:19, Sayı:4, Aralık 1986, s.37
Halk açısından ombudsman, adaletin yerine getirildiği ve bürokratik kuruluşlarca, hizmetlerinden yararlanan kişilere iyi, çabuk ve saygılı bir biçimde davranıldığı güvencesini veren geçerli bir araçtır. Bürokrasiler açısından ise yapılan işlemler üzerinde, işlemlerin yapılması sırasında saptanmamış yanlışlıkların sonunda yakalanmasını ve düzeltilmesini sağlayan ek bir yanlıştan arınma denetimidir. 132 Bu denetim aynı zamanda iyi sonuç vereceği niyetiyle ele alınmış işlem üzerindeki niyetlenilmemiş olumsuz etkileri saptamaya da hizmet eder.
Ombudsman mahkeme, hakim ya da müfettiş değildir. Hukukçu olması da zorunlu değildir. Ayrıca Ombudsman yargı denetimine de alternatif değildir. Ancak Ombudsman’ın kamu yönetimini işleyişini çok iyi bilen ve toplumun güven duyacağı bir kişi olması gerekir. Ombudsman, diğer denetim yollarını tamamlayan, daha hızlı çalışması ve çabuk sonuç alması beklenen yeni bir denetim yoludur.133
Ombudsman kelimesi arabulucudan başka, “vatandaş savunucusu” ve “şikayet mercii” olarak da kullanılmaktadır. Fransızca’da bu kelime umbothsmathr (umboth= komisyoncu, mathr= insan) olarak kullanılmaktadır. Uygulamada ise ombudsman yerine le Mediatéur kelimesi kullanılmaktadır.134
Ombudsman kavramı ABD’de, hem kamu hem de özel sektörde yönetimin hatalarına karşı işlenen suçları araştırmak için uygulanan bir yöntemdir. Kavramı yüksek seviyeli, tarafsız bir müfettiş olarak tanımlayanlar da bulunmaktadır.
Ombudsmanlık kurumunu adapte ederek bünyesine alan pek çok ülke kurumu değişik isimlerle adlandırmışlardır.
• İngiltere, Srilanka’da Yönetim için Parlemento Komiseri, • İspanya, Arjantin, Peru ve Kolombiya’da Halkın Avukatı, • Fransa, Gabon, Mauritania, Senegal’de Ara Bulucu,
• Polonya’da Vatandaş Hakları Savunucusu ifadeleri kullanılmaktadır.
Ülkemizde ise ombudsman kavramının karşılığı olarak, yüksek yönetim denetçisi, kamu denetçisi, arabulucu, parlamento komiseri, kamu hakemi, medeni haklar savunucusu, yurttaş sözcüsü gibi kavramlar kullanılmaktadır.135
Günümüzde devlet seviyesinde, yerel yönetimler seviyesinde görev yapan Ombudsmanlar’ın yanında ihtisas Ombudsmanlar’ı (askeri, tüketici, çocuk, sinema, basın
132 Süleyman Arslan, “İngiltere’de Ombudsman Müessesesi”, Amme İdaresi Dergisi, Cilt:19, Sayı:1, TODAİE Yayını, Ankara, 1986, s.37
133 Akın, a.g.e., s.94 134 Özden, a.g.e., s.9 135 Erdoğmuş, a.g.e., s.35
ombudsmanları gibi), ticari ombudsmanlar (banka, sigorta, taşımacılık) ve bulundukları yerlere göre (aile, üniversite) ombudsmanlar bulunmaktadır.136