Okuduğunu Anlama Stratejileri

Okuduğunu anlayabilmek için birtakım strateji, yöntem ve tekniklerin kullanılması metnin içeriğinin anlaşılmasını kolaylaştırır (Akyol, 2007, s. 33). Taşdemir (2010), öğrencilerin kullandıkları okuduğunu anlama stratejilerini; okumada anlamaya yardımcı olacak notlar tutma, hatırlamaya yardımcı olmak için altını çizme ve daireler kullanma, metni anlamada tablo, resim, grafik vb. gösterimleri kullanma, hatırlatıcı şifrelemeler (ipuçları) kullanma, okuduğunu hatırlamada görsellere yer verme, anahtar bilgileri (cümle, kelime) kalın yazma, italik yazı karakteri, renkli kelimeler vb. şekillerde vurgu yapma, anlaşılmayan yerler için kendine ait sorgulayıcı notlar tutma, ilişkileri tanımlamada kitabın başka bölümlerine yönlendirme yapma, içindekiler tablosunu inceleme ve notlar tutma, paragrafın ana noktalarını anlamada paragrafın ilk cümlesine odaklanma, okumada kendi deneyimlerini kullanma (yaşantısıyla bağlantı kurma), diğer ders içerikleri ile ilgili ilişkilendirmeler yapma, ana fikri ortaya koyan anahtar kelime veya sözcüklere yer verme, anlaşılmayan yerlere semboller koyma ve güdeleyici notlar alma olarak sıralamıştır. Demirel (1990’ dan aktaran Budak, 1996, s. 16), okuduğunu anlamayı güçlendiren stratejileri şu şekilde özetlemiştir:

 Başlığı verilmiş bir metnin konusunu kestirme

 Okunan metne uygun başlık önerme

 Okuma parçasında geçen bilinmeyen sözcüklerin anlamını kestirme

 Okunan metin hakkında genel bilgi sahibi olma

 Okunan metin hakkında ayrıntılı bilgi edinme

 Okunan metnin ana fikrini ve yardımcı fikirlerini bulma

 Okunan metinle ilgili bilgileri transfer etme

 Okunan metnin özetini çıkarma

Metinleri okurken anlamayı sağlayabilecek okuma stratejilerini şu şekilde sınıflamak da mümkündür (Gürses, 2002, s. 24-38):

15

 SQ3R: Okunulan bilgiyi hatırda tutmayı amaçlayan bu strateji araştırma, sorgulama, okuma, anlatma ve yeniden gözden geçirme adımlarından oluşmaktadır (Robinson, 1962).

 KWL: Öğrencilere okudukları bilgiler konusunda neye ihtiyaç duyduklarını öğretmeyi amaçlayan bir stratejidir. Ne biliyorum, ne öğrenmek istiyorum ve ne öğrendim aşamalarından oluşmaktadır (Huffmann, 1998).

 REAP: Öğrencilerin bilişötesi strateji kullanımlarını güçlendiren, yazma becerilerini geliştiren ve metinlerin ana fikirlerini anlamayı sağlayan bir stratejidir. Okuma, kodlama, notlarla açıklama ve zihinde tasarlama adımlarından oluşmaktadır (Taşdemir, 2010b).

 RAP: Öğrencilerin okudukları metindeki ana fikri ve yardımcı fikirleri bulma becerilerini geliştirmeye, metinleri açıklama becerilerini geliştirmeye yönelik bir stratejidir. Okuma, ana fikri sorgulama ve açıklama adımlarından oluşmaktadır (Haris, 1997).

 SNIPS: Bu strateji okunulan metnin resim, grafik ve kartlarını yorumlamak yoluyla anlamayı güçlendirmeyi amaçlamaktadır (Gürses, 2002).

Okuduğunu anlama stratejileriyle ilgili olarak pek çok farklı sıralamaya rastlamak mümkündür. Miller (2006, s. 8) okuduklarını aktif, dikkatli ve yeterli bir biçimde anlamlı olarak yapılandıran okuyucuların şu stratejileri kullandıklarını ifade etmiştir:

 Metni okuma öncesinde, okuma sırasında ve sonrasında önceki bilgilerle ilişki kurma (Anderson ve Pearson, 1984)

 Metni okuma sırasında ve sonrasında metinle ilişkili görsel ve duyusal imgeler oluşturma (Pressley, 1976)

 Metinle ilgili sonuçlar, eleştirel yargılar ve özgün yorumlara ilişkin çıkarımlar yapma (Hansen, 1981)

 Okunulan metinle ilgili sorular sorma (Raphael, 1984)

 Metinde geçen önemli noktaları belirleme (Palincsar ve Brown, 1984)

 Okuduğunu sentezleme (Brown, Day ve Jones, 1983)

Bu görüşlere göre okuduğunu anlamayı geliştirebilmek adına önerilen tüm strateji, yöntem ve teknikler temelde okuma öncesi, okuma esnası (anı) ve okuma sonrasında yapılabilecek çalışmaları kapsamakta olduğu söylenebilir (Balcı, 2013, s. 19).

16

Okuma öncesi stratejiler kapsamında yapılabilecek etkinlikleri ön organize ediciler olarak adlandırmak mümkündür. Her biri kendine özgü bir bilişsel yapıya (farklı şemalara) sahip olan öğrencilerin yeni öğrenme materyalinden soyut, genel ve kapsamlı bir çerçeve oluşturabilmesinde ön organize ediciler önemli bir yere sahiptir. Çünkü ön organize ediciler öğrencinin yeni öğreneceği bilgi ile ilişkili olan önceki öğrendiği bilgileri hatırlamasına yardımcı olmakta ve öğrenmeyi kolaylaştırmakta ve yeni bilgiler ile bilişsel yapıda var olan bilgiler arasında sürekli ilişkilendirme yapabilmeyi, daha fazla ayrıntıyı akılda tutabilmeyi, önceki bilgilerle yeni bilgileri arasındaki farklılıkları fark edebilmeyi sağlar (Ausubel, 2000). Okuma öncesinde kullanılacak stratejiler metinle ilgili ön bilgi oluşturma, eski bilgi ile yeni bilgi arasında bağ kurma, okuru yeni sözcüklerle karşılaştırma, metnin ön bir incelemesini yapmayı sağlama, metinle ilgili tahminlerde bulunma, okurun metne odaklanmasını sağlama işlevlerine sahiptir (Karen, 2003, s. 97). Ülper (2010, s. 82) bu işlevlerin yerine getirilmesinde yardımcı olacak okuma öncesi stratejileri şöyle sıralamıştır:

 Okuma amacını saptama

 Amaca göre metni okuma türünü ve hızını saptama

 Metnin resmine dayalı olarak içeriğe ilişkin tahminlerde bulunma

 Metnin başlığına, alt başlığına, koyu ya da italik yazılara dayalı olarak tahminlerde bulunma

 Tahminlerini arkadaşlarıyla tartışma

 Metnin giriş ve sonuç bölümlerine göz gezdirme

 Metnin konusunu yansıtan anahtar sözcükleri tarama

 Bilinmeyen sözcüklerin anlamını bulma

 Biçimsel şemayı etkinleştirme

Bu sıralanan basamakları Yılmaz (2014, s. 85) ise, beklenti oluşturma, şema oluşturma, kendine güven duyma ve içten güdülenme stratejileri olarak gruplandırmıştır.

Okuma sırasında okur, okuma öncesi stratejilerini bir köprü gibi kullanarak metni işlemlemeyle ilgili yeni stratejiler geliştirerek anlamlandırma düzeyini yükseltmeye çalışır. Ülper (2010, s. 86), okuma sırasına ilişkin bu stratejileri şöyle ifade etmiştir:

 Sözcüklerin anlamını tahmin etme

 Dilbilgisel ilişkileri tahmin etme

17 iletisini tahmin etme ve onaylama

 Okuma amacına uygun olacak bir hızda okuma

 Etkinleştirilen biçimsel şemadan yararlanma

 Metinle ilgili önceki sorularını yeniden inceleme ve düzeltme

 Gösterimsel imge oluşturma

 Metindeki önemli bilgileri fark etme, dikkat kesilme

 Önemli bilgiyi bulmak için ileri ya da geriye dönük sıçramalar yapma

 Anahtar noktaların altını çizme ya da yuvarlak içine alma

 Zaman zaman duraksayarak okuduklarını denetleme

 Geri dönüşler yaparak tekrar okuma

 Bazı sözcükleri ya da cümleleri atlayarak okuma ve sonra geri dönme

 Okuduklarını arkadaşlarıyla tartışma

Okuma sırasında anlamayı güçlendiren bu etkinliklerin yanı sıra Yılmaz (2014, s. 86) ise okuma sırasında okuduğunu anlamaya yardımcı olan stratejileri altını çizme, metnin kenarına not alma ve anlamlandırma olarak gruplandırmıştır.

Okuma sonrasında okur, okuma öncesi ve okuma sırasında kullandığı stratejilerden de yararlanarak metni değerlendirmeyle ilgili yeni stratejiler geliştirir ve metni anlamlandırma düzeyini gözlemler. Okuma sonrası stratejileri şöyle sıralamak mümkündür (Ülper, 2010, s. 92):

 Okuma öncesi beklentileri gözden geçirme ve bir sonuç çıkarma

 Okuma sırasında yapılan işaretlemeleri ve tutulan notları gözden geçirme

 Metni özetleme

 Okunanları arkadaşlarıyla tartışma

 Okunan metinle ilgili soruları yanıtlama

 Okunan metinle ilgili anlamsal haritayı tamamlama

 Metni eleştirme ve metin hakkında yargıda bulunma

Yılmaz (2014, s. 86) ise okuma sonrası stratejileri; okunan metni tekrar etme stratejisi ve anlamlandırma stratejisi olarak iki kategoride toparlamıştır.

Öğrencilerin tüm eğitim süreçlerinde kullanacakları, düşünme ve anlamlandırma gibi önemli zihinsel süreçleri içinde barındıran okuduğunu anlama becerilerine Milli Eğitim’in

18

bakış açısıyla Türkçe Programında ne şekilde yer verildiğine yer vermekte yarar görülmektedir.