Örnekler:
226 Şeyh Bedreddin, Câmi‘u’l-Fusûleyn, s. 372b. 227 Nişancızâde, Nûru’l-‘Ayn, s. 246b.
228 Şeyh Bedreddin, Câmi‘u’l-Fusûleyn, s. 366b.
229 Tenkîhu’l-usûl, Sadrüşşerîa es-Sânî Ubeydullah b. Mes‘ûd b. Tâcişşerîa Ömer b. Sadrişşerîa el-Evvel
Ubeydillah b. Mahmûd el-Mahbûbî el-Buhârî (ö. 747/1346)’nin eseridir. Fahrülislâm el-Pezdevî’nin
Kenzü’l-vüsûl adlı eseri esas alınarak hazırlanan kitapta Fahreddin er-Râzî’nin el-Mahsûl’ü ile İbnü’l-
Hâcib’in el-Muḫtaṣar’ındaki konuların özeti verilmiş ve bir bakıma Hanefî ve mütekellimîn metotları mezcedilmiştir. Müellif daha sonra bu eserini et-Tavzîh fî halli gavâmizi’t-Tenkîh adıyla şerhederek birçok konuda kendi görüşlerini ortaya koymuştur. Kendisinden sonraki usul düşüncesini derinden etkileyen bu çalışma medreselerin temel kitapları arasında yer almış, üzerine birçok şerh, hâşiye ve ta‘lik yazılmıştır. (Şükrü Özen, “Sadrüşşerîa”, DİA, XXXV, 427-431.)
66
1- Nişancızâde “Sarhoşla İlgili Hükümler” başlığında, İbnü’l-Hümâm’dan (ö. 861/1457) ban otu231 ve afyon sebebiyle sarhoş olanın talakının vaki olmayacağını nakletmiştir. Çünkü bunlar genelde tedavi amacıyla kullanılırlar ve bu durumda kişinin aklının gitmesi bir günah sebebiyle olmaz. Şayet tedavi amacı ile değil de eğlence amacı ile yahut kasten kullanıldıysa talakın vaki olacağını belirtmiştir. Daha sonra İbnü’l- Hümâm, “Kenevir yaprağı” diye adlandırılan kuru ottan (uyuşturucu) bahsetmiş ve müteahhir dönem Hanefî ve Şâfiî âlimlerinin bunun haram olduğunda ittifak ettiğini ve bu yolla sarhoş olanın talakının vaki olduğuna hükmettiklerini söylemiştir. “Müteahhir” dönem âlimlerinin ittifak etmesini ise önceki dönemlerde bu uyuşturucunun bulunmaması ve konusunun geçmemesiyle açıklamıştır.232 Bu mesele Şeyh Bedreddin tarafından
zikredilmemiştir.
2- Nişancızâde “Evrak Yazıcılığının Ücreti” başlığında, bu bölümde yalnızca bu meseleyi aktarırken kullandığı bir kaynak olan Müntehab’dan kâdının alacağı ücretin miktarı hususunda müteahhirun ulemasının ihtilaf ettiğini belirten ve bu konuda bazı fakihlerin görüşleriyle birlikte fetva verilen görüşün de (ve aleyhi’l-fetvâ) bulunduğu bir örnek nakletmiştir.233
3- Nişancızâde “Vekaletle İlgili Hükümler” başlığında, ed-Dürer ve’l-Gurer’den davalaşmaya vekil tayin ederken davalının rızasını alıp almamanın gerekliliği hususuyla alakalı bir mesele nakletmiştir. Buna göre davalının rızası olmadan vekalet bağlayıcı olmaz ancak müvekkilin hasta, yolcu ve gâip (3 günlük mesafe uzaklığında) olması yahut yola çıkmak istemesi durumlarında kâdı durumu değerlendirir. Müteahhirun alimleri fetva olarak şu hükmü seçmişlerdir: şayet kâdı davalının vekili kabul etmeme sebebinin davacıyı zor durumda bırakmak istemesi olduğunu anlarsa buna izin vermez ve davacının tayin ettiği vekili kabul eder. Şayet müvekkilin bu vekaletle davalıya zarar vermek
231 Arapça "جنبلا" kelimesiyle ifade edilen ban otu, tıpta uyuşturucu/bayıltıcı olarak kullanılan bir ottur.
(Erdoğan, Sözlük, “Benc”, s. 50.)
232 Nişancızâde, Nûru’l-‘Ayn, s. 233b. 233 Nişancızâde, Nûru’l-‘Ayn, s. 245b.
70
istediğini anlarsa davalının rızası olmadan vekili kabul etmez. Bu, Şemsü’l-eimme es- Serahsî’nin de seçimidir ve el-Kâfî’de de böyledir.234
69
İKİNCİ BÖLÜM
“AHKÂMÂT” FASLINDA CÂMİU’L-FUSULEYN’DE
BULUNMAYAN BAŞLIKLAR
Ahkâmât faslı, Mecdüddin el-Üsrûşenî’nin (ö. 637/1240’tan sonra) nikâh, talak, bey‘, icâre ve miras gibi kâdı ve müftülerin sıkça karşılaştığı muâmelât konularını ele aldığı yargılama hukukuna dair eseri Fusûl fi’l-Muâmelat’ta235 mislî ve kıyemî olan şeylerden
kıyemî olanlarının beyanıyla başlar. Çünkü bunlar pişirme, uzunluk ve genişlik, kalınlık ve incelik hususunda farklılık gösterir. Akabinde Üsrûşenî sükut, işaret, vekalet, çocuklar, ödeyen kişinin sözünün geçerli olduğu durumlar, teâtî, simsarlık, evrak yazıcılığının ücreti, istisna, borç, ibrâ, borcun teberru olarak ödenmesi, sarhoş, müzâraa ve taraflardan birinin ölmesi veya akdi feshetmesiyle ilgili meselelerden örnekler aktarmıştır. Örnekleri aktarırken genelde aynı konu kapsamına girenleri birlikte zikretmeye çalışsa da bazı meselelere farklı yerlerde değindiğini görüyoruz. Örneğin; vekaletle ilgili meselelerden sonra çocuklarla ilgili meselelere değinmiştir. Ancak çocuğun malından kurban kesilmesi meselesini müzâraa örneklerinden sonra zikretmiştir.236
İmâdüddin el-Merginânî237 (ö. 670/1271) ise bazı fasıllar ilâve edip bir kısım
bilgileri de çıkarmak suretiyle Üsrûşenî’nin Fusûl’ünü yeniden düzenlemiştir. Fusûlü’l- ʿİmâdî adıyla bilinen bu eserinin238 “Ahkâmât” faslında Üsrûşenî’nin zikrettiği
konulardan kıyemî şeylerin beyanıyla alakalı olan kısmı çıkarırken “Vakıfların Tamiri”, “Borcun İnfak Edilmesi ve Ödenmesi Emri” ve “Hastalarla İlgili Hükümler” diye üç yeni konu eklemiştir. Hastalarla ilgili hükümler şu başlıkları içermektedir: Temizlik Kitabı, Namaz Kitabı, Zekat Kitabı, Oruç Kitabı, Hac Kitabı, Nikah Kitabı, Boşanma Kitabı,
235 Bedir, “Üsrûşenî”, s. 392-93. 236 Üsrûşenî, Fusûl, s. 310b-329b.
237 Müellifin adı bazı kaynaklarda İmâdüddin zikredilmeksizin Zeynüddin el-Merginânî olarak
geçmektedir. Ebü’l-Feth Zeynüddin Abdürrahîm b. Ebû Bekir İmâdüddin el-Merginânî şeklinde de karşımıza çıkmıştır. (Bedir, “Üsrûşenî”, s. 393.)
70
Köle Azat Etme Kitabı, Vakıf Kitabı, Alım-Satım Kitabı, Kiralama Kitabı, Vekalet Kitabı, Kefalet Kitabı, Mudarabe Kitabı, Ziraat Kitabı, Hibe Kitabı, İkrar Kitabı, Vasiyet Kitabı.239
Müellif bunun yanı sıra konularla alakalı olarak naklettiği örnekleri Üsrûşenî’ye nazaran daha tertipli bir şekilde bir araya getirmiş, bazı konuların sırasını değiştirmiş ve konulara başlık eklemiştir.240
Şeyh Bedreddin, bahsi geçen bu iki Fusûl’ü birleştirerek Câmi‘u’l-Fusûleyn’i tahrir etmiştir. Mukaddimesinde bu iki eserin tüm konularını aldığını yalnızca tekrar içeren yerleri ve Fusûlü’l-ʿİmâdî’deki “Ferâiz” konularını bıraktığını söyler. Bunun sebebi olarak da Sirâcüddîn es-Secâvendî’nin (ö. 596/1200’den sonra) ferâizle ilgili kitabının ihtiyacı giderdiğini belirtir. İki Fusûl’ün ibarelerini özetlediğini ve el-Hulâsa, el-Kâfî, Letâifu’l-İşârât ve diğer kitaplardan ilaveler yaptığını beyan eder.241 Şeyh
Bedreddin Câmi‘u’l-Fusûleyn’in “Ahkâmât” faslında Fusûlü’l-ʿİmâdî’nin başlıklarına birebir riayet etmiş ve sıralamasını değiştirmemiştir.
Nişancızâde mukaddimesinde şöyle der: “Birçok meselenin zikredildiği sırayı bazılarını bulundukları yerin daha gerisinde bazılarını da daha ileride zikretmek suretiyle değiştirdim. Bunu, meselelerin cins ve fasıl olarak uyumunun gerektirdiği şekilde yaptım. Birçok yerde önemli ve gerekli olmasına rağmen asıl kitapta (Câmi‘u’l-Fusûleyn) zikredilmemiş birçok mesele ve hatta başlık ekledim.”242
Buna binaen Câmi‘u’l-Fusûleyn’in “Ahkâmât” faslını eserine alırken başlıklarda birtakım değişiklikler yapmıştır. “Müzâraa ve Muâmele Hükümleri ve Taraflardan Birinin Akdi Feshetmesi veya Ölmesi”, “Taraflardan Birinin Ekin ya da Meyveye Bir Müddet Bakması” ve “Hastalarla İlgili Hükümler” başlığı kapsamındaki konuları bu fasla
239 باتك ،فقولا باتك ،قاتعلا باتك ،قلاطلا باتك ،حاكنلا باتك ،جحلا باتك ،موصلا باتك ،ةاكزلا باتك ،ةلاصلا باتك ،ةراهطلا باتك
.ةيصولا باتك ،رارقلإا باتك ،ةبهلا باتك ،ةعرازملا باتك ،ةبراضملا باتك ،ةلافكلا باتك ،ةلاكولا باتك ،ةراجلإا باتك ،عويبلا
240 Îmâdü’d-dîn el-Merginânî, Fusûl, s. 264a-300a. 241 Şeyh Bedreddin, Câmi‘u’l-Fusûleyn, s. 1b. 242 Nişancızâde, Nûru’l-‘Ayn, s. 2b.
71
almamıştır. “Hastalarla İlgili Hükümler” ve kapsamındaki konuları “Ahkâmât” faslından sonraki fasılda (34. fasıl) müstakil olarak ele almıştır. Bu faslın başında:
Bahsi geçen fıkıh kitaplarındaki tertibe göre ele alınmış hastalarla ilgili hükümler. Bu fakir der ki; burada zikredeceklerimiz her ne kadar “Ahkâmât” faslının konusu olsa da meselelerinin çok ve çeşitli olmasından dolayı müstakil bir fasılda ele aldım.243
şeklinde bir açıklama yapmıştır.
Nişancızâde, çıkarttığı bu başlıkların yerine yenilerini eklemiştir. Bunları şöyle sıralayabiliriz: Yazıyla İlgili Hükümler, Iskat Kabul Eden ve Etmeyen Durumlar, Sakıt Olan Şey Avdet Emez, Unutanla İlgili Hükümler, Cehaletle İlgili Hükümler, İkrahla İlgili Hükümler, Köleyle İlgili Hükümler, Âmâyla İlgili Hükümler, Uyuyanla İlgili Hükümler, Akıl Zayıflığıyla İlgili Hükümler, Akıl Hastalığıyla İlgili Hükümler, Mahremlerle İlgili Hükümler, Kadınla İlgili Hükümler, Hamilelikle İlgili Hükümler, Zimmîyle İlgili Hükümler, Lafza İtibar Edilen Durumlar, Manaya İtibar Edilen Durumlar, İkisine de İtibar Edilen Durumlar, Cinsel İlişkiyle İlgili Bazı Hükümler, Seferle İlgili Hükümler, Mekke’nin Hürmetiyle İlgili Hükümler, Mescitlerle İlgili Hükümler, Cuma Günüyle İlgili Hükümler.244
Nişancızâde’nin eklediği bu başlıkların birkaç tanesi İbn Nüceym’in el-Eşbâh’ının ikinci bölümü olan “el-Fevâid”de olmakla birlikte büyük çoğunluğu aynı kitabın üçüncü bölümü olan “el-Cem‘ ve’l-Fark”ta bulunmaktadır. İbn Nüceym bu bölümün başında çokça karşılaşılan ve fakih tarafından mutlaka bilinmesi gerekli olan hükümlere dikkat çektiğini belirtmiştir.245 “el-Cem‘ ve’l-Fark” bölümü İslâm hukukunda çokça karşılaşılan
meseleleri ihtiva etmektedir. Ehliyet, ehliyet arızaları, gayri müslimlerin mükellefiyetleri,
243 Nişancızâde, Nûru’l-‘Ayn, s. 362a.
244 ،مئانلا ماكحأ ،ىمعلأا ماكحأ ،قيقرلا ماكحأ ،هاركلإا ماكحأ ،لهجلا ماكحأ ،يسانلا ماكحأ ،دوعي لا طقاسلا ،طاقسلإا لبقي ام ،ةباتكلا ماكحأ
،امهلاك هيف ربتعي ام ،ظفللا هيف ربتعي ام ،يمذلا ماكحأ ،لمحلا ماكحأ ،ىثنلأا ماكحأ ،مراحملا ماكحأ ،نونجلا ماكحأ ،هوتعملا ماكحأ ضعب
.ةعمجلا موي ماكحأ ،دجاسملا ماكحأ ،ةكم ةمرح ماكحأ ،رفسلا ماكحأ ،ءطولا ماكحأ
72
mülkiyet, hukukî işlemler, nakit para ile ilgili meseleler, borçlar, düşürülmesi mümkün olan ve olmayan haklar bu bölümde ele alınmıştır.246
Bu bölümde, yukarıda zikrettiğimiz, Nişancızâde’nin 33. fasla sonradan eklediği başlıkları, tezimizin aşağıdaki başlıkları çerçevesinde inceleyeceğiz.