Nagaybek Ağzının Ses Özellikleri

3.4.1.1 a sesi: Bu ses Orta diyalektte dudaksıllaĢtırılarak (a/o arası), MiĢer diyalektinde açık a olarak söylenir dense de Orta diyalektin bazı ağızlarında dudaksıl, bazılarında açık a olarak söylenir. Nagaybek ağzı bu bakımdan Orta diyalektin açık a Ģeklinde seslendiren grubuna daha yakınlık gösterir: aş, altı, arba, baş, sal, kar, karğa, talda, baralar gibi. Fakat bazı sözcüklerde a sesi dudaksıllaĢtırılarak söylenir: boråu, bozåu, bodåy, mondåğı, torålar vb.

a) Tatar edebi dilindeki ince ve geniĢ e sesi: ene, erkén, ebi, beké, beléş, teke, tereze, kügerçén v.b.

b) Nokrat—Kistém ve Mordva—Karatay ağızlarında olduğu gibi edebi dile göre daha dar ė sesi. Bu ses daha çok i, é seslerini barındıran hecelerden sonraki hecelerde kulanıldığında daralır.

3.4.1.3 a, e—ı, é: –gınçı,—génçé zarf—fiil eklerinde görülür: catkınçı < yatkançı, bulğınçı < bulgançı, torğınçı < torgançı, cıyılğınçı < cıyılgançı, bétkénçé < bétkençé, citkénçé < citkençé, kürgénçé < kürgençé.

3.4.1.4 o — u: Edebi dildeki kısa yuvarlak o sesi uzun yuvarlak u sesine dönüĢmekte:

suñ < soñ, suraşu < soraşu, butka < botka.

3.4.1.5 u — ı : Bazı sözcüklerde dudak ünsüzü u düz ve kısa ı ünlüsüne dönüĢmekte: bıyau < buyau, bılışu < bulışu, bılu < bulu, camansılau < yamansulau, garıs < garus.

Bu özellik daha ziyade MiĢer diyalektinde görülür.

3.4.1.6 BenzeĢme: Örneğin düz a sesi dudaksıllaĢır:

bolay — bolåy. Düz ve ince e sesi dudaksıllaĢır: Bazı sözcüklerde kalın ünlüler inceldiği gibi bazılarında ince ünlüler kalınlaĢır: makrum < ed. mexrum, mına < méne, erçü < arçu, cebeşü < yabışu gibi.

3.4.1.7 DiftonglaĢma: Özelikle i—éy, ı—ıu, u—ü—éü diftonglarına sıkça rastlanmakta:

3.4.1.8 y — c : Orta diyalektin pek çok ağzında olduğu gibi y sesini c‘leĢtirme

görülmekte:

a) Türkçe sözcüklerde:

cemné < yemli, caz < yaz, cuḳ < yuk, cakın < yaḳ ın, cıl < yıl, catḳ an < yatkan, cöz < yöz, cöréy < yöri vb.

b) Alınma sözcüklerde: dönca < dönya, pıraulinca < pravleniye, liçince < leçeniye , piçince < peçen‘ye , pamilce < familiya, barinca < varen‘ye, İlce < İl‘ya, Natalca Natal‘ya gibi.

3.4.1.9 x (ĥ) — ķ : x (ĥ) ünsüzü yerine ķ sesi kullanılmakta:

ķalık < xalık, ķat < xat, ķeber < xeber, merķum< mexrum, caķşı < yaxşı, ķur bulu < xur bulu, röķset < röxset, ķezmet < xezmet.

3.4.1.10 b — m :Rusçadan ve diğer dillerden alınma sözcüklerde dudak ünsüzü b ve

diĢ dudak ünsüzü v genellikle bu ağızda m‘ye dönüĢmekte:

mende < bende, Moķar < Boxara, cey muyı < cey buyı, ķorman< korban, nirmı < nérbı, minawat < vinovat, mitamin < vitamin.

3.4.1.11 w — b : wakıt — bağıt, wegde — beğde. Nagaybek ağzında bu ses olayının

tam tersi de görülür, yani b sesi w‘ye dönüĢmekte:

3.4.1.12 f — p : Nagaybek ağzında diĢ—dudak ünsüzü f, çift dudak ünsüzü p‘ye dönüĢmekte:

payda < fayda, panıy dönca < fani dönya, Upa < Ufa , nepés < nefés , cépek < yifek , tuprak < tufrak, sıpat < sıyfat, zaip < zegiyf, pelen < felen, Marpa< Marfa.

3.4.1.13 ç — s :Bazı sözcüklerde edebi dildeki c ünsüzü yerine s sesi kullanılmakta:

sit kéşé< çit kéşé, etes < eteç .

3.4.1.14 t — d :Bazı sözcüklerde ötümsüz t sesi ötümü d sesine dönüĢmekte:

den < ten, digenek < tigenek, darı < tarı, dörkém< törkém.

3.4.1.15 k — g : igénçé< ikénçé, tığırıķ < tıkrık, gerez < kerez.

3.4.1.16 m — n : Bazı sözcüklerde çift dudak ünsüzü m yerine dil ucu ünsüzü n

kullanılmakta.

cawın < yavım, ağın sıu < agım su, kawın < kavım. Bazı sözcüklerde tam tersi görülür: çormau < çornau, tırmau < tırnau, cilém < cilén gibi.

3.4.1.17 ñ — n : Çiberkül bölgesindeki Nagaybeklerin ağzında dil ardı ñ ünsüzü dil

ucu n‘ye dönüĢmekte:

mén < méñ, tan ata < tañ ata, anılaşu < añlaşu, sun < soñ, una < uña, tuna < tuña , künéllé < küñéll, séznén < séznéñ, bélesénmé < béleséñmé, küresénmé < küreséñmé gibi.

3.4.1.18 l — m,n :Bazı sözcüklerde özellikle dil ucu l sesinin m, n seslerinden sonra yarı veya tam cemné < yem‘lé gibi.

3.4.1.19 nb — mb — nm — mm :

kilgemmén < kilgenmén, bélgemmén < bélgenmén, bargambız < barganbız, kilgembéz < kilgenbéz, kürémmi < kürénmi, alımmıy < alınmıy.

3.4.1.20 ķ, ğ, ġ — ñ:ķ, ğ veya ġ gibi kalın ünlülerden sonraki n, l sesleri nazallaĢır, ñ

olur: urmañġa < urmanga, suñġa sulġa, koloñkay < kolınkay, yañğış < yalġış.

3.4.1.21 ç, s — Ģ ÖtümsüzleĢme:Ötümsüz ş ünsüzü kendinden önce gelen ç, s gibi

sesleri kendisine benzetilmekte:

şişme < çişme, şarşau < çarşau, şerşembé < çerşembé, şuğışu < sugışu.

3.4.1.22 h — Ø: Arap ve Fars dillerinden geçen kayıcı h ünsüzü bu ağızda hiç

kullanılmaz, düĢürülür: a) Söz baĢında:

uş kitéu < huş kitü, ewes < heves, üner < höner, er < her, iç < hiç, awa < hava , elek < helak.

b) Söz ortasında:

3.4.1.23 ġ — Ø: Arap, Fars dillerinden giren sözcüklerdeki ayın ( ‗) edebi dilde (ġ) sesi düĢürülmekte:

ayıp < ġayıp, umér < ġomer, zaip < zeġıyf‘, sette géne < seġatte géne, azap < gazap.

3.4.1.24 n — Ø: Dil ucu n ünsüzü de bazı sözcüklerde düĢürülmekte: kurkıç < kurkınıç, muça < munça, sıwıu < suınu, asat < ansat gibi.

3.4.1.25 l — Ø: bil-, kil-, tul-, ilt- gibi l ile biten sözcüklerde l sesi bazı durumlarda düĢürülmekte: buġan < bulġan, tuġan < tulġan, kigen < kilgen, itken < iltken, bulsa < busa, tulsa < tusa, kise < kilse, itse < iltse , bumıy < bulmıy, itméy <iltméy.

3.4.1.26 y — Ø:Bazı sözcüklerde y sesi düĢürülmekte:

kaçak < kayçak, sıpat < sıyfat.

3.4.1.27 r, t, ñ, ġ Sesleri Türetilmesi:

şart künéllé < şat künéllé, yomortka< yomırka, şuñar < şuña, moñar < moña, añar < aña gibi.