AĢağıda verilmiĢ olan bilgiler G.E. Exetov‘un Tatar Diyalektleri adlı Tatarca eserinden çevrilerek ve kısaltılarak alınmıĢtır:
Orta diyalekt Tatarcanın temelini teĢkil eder. Bu diyalektin en belirgin özelliklerine gelince:
a) y — c: Orta diyalekt c‘leĢtirici diyalekt olarak bilinir, çünkü bu diyalektte y‘ler c‘leĢir.
cal < yal, cuk < yuk, dönca < dönya vb.
b) a — å: Sözcüğün ilk hecesinde a ünlüsü dudaksıllaĢtırılır: åvıl < avıl, båkça < bakça, ålma < alma.
c) x(ĥ) —ḳ : x(ĥ) ünsüzü yerine daha çok katı ḳ ünsüzü kullanılır.
ḳ atın < xatın, caḳ şı < yaxşı, ḳ oloḳ < xolıḳ , ḳ ormet < xörmet vb.
d) e— i— é: Ünlüleri birbirlerinin yerine kullanılabilir:
şeker — şiker, epi — ipi, meleş — mileş, elbette — elbitte, çilik — çilek ,bélisén — béleséñ, dilbégé — dilbige vb.
e) ç—Ģ—ts: Tonsuz ünsüzleri birbiriyle yer değiĢtirebilir:
çişme — şişme — tişme, şuşı — tuşı, şırpı — çırpı, eteç — etes, söyleüw — çöyleüw vb.
f) h — x(ḫ ): h ünsüzü yerine x(ḫ ) kullanılır ya da tamamen düĢürülür:
aman — xaman < haman, şexer < şeher, xerbér — erbér < herbér, xava — ava < hava, xöner — öner < höner vb. (Ehetov, 1984: 31)
Orta diyalekt 12 ağızdan oluĢur:
Kazan artı ağzı: Bu gruba Tataristan‘ın Elmet, Arça, Baltaç, Biyiktaw,
Alabuğa, Zelenodolsk, Kukmara, LayıĢ, MamadıĢ, Pitreç, Balık Bistesi ve Saba bölgelerinde yaĢayan Tatarlar girer.
Mizele ağzı: Tataristan‘ın Egirci, Aznakay, AktanıĢ, Bavlı, Bögilme,
Minzele, Möslim, Sarman ve Tukay bölgeleriyle BaĢkurdistanın ĠliĢ Kaltası ve Krasnokama bölgelerinde yaĢayan Tatarlar girer.
Taw Yagı ağzı : Apas, Buva, Yogarı Oslan, TetiĢ bölgelerinde yaĢayan
Tatarların konuĢtuğu ağızdır.
Berengi ağzı: Temelde Mari ülkesinin Berengi ve Mari—Turik bölgelerinde
yaĢayan Tatarlarca konuĢulur.
Dürtöyli ağzı: BaĢkurdistan‘ın Askın, Baltaç, Böri, Boray, Dürtöyli,
KuĢnarenko, MiĢke, TetiĢli, ÇakmagıĢ, Yanavıl bölgelerinde yaĢayan Tatarların konuĢtuğu ağızdır.
Tuymazı Ağzı: BaĢkurdistan‘ın ElĢey, Avırgazı, Belebey, Blagovar,
BiĢbülek, Büzdek, Dewleken, Yarmekey, Kırmıskalı, Miyeke, Ġglin, SterlebaĢ, Tuymazı, ġaran, ÇiĢme ve Ufa Bölgelerinde konuĢulan Tatarcadır.
Kıygı (Küçme) Ağzı: BaĢkurdistan‘ın Karaydil, Kıygı, Meçitli, Salavat ve
Uçalı bölgelerinde yaĢayan Tatarların konuĢtuğu ağzıdır.
Barda ağzı: Perm ükesinin Barda ve Svertlovsk ülkesinin bazı bölgelerinde
yaĢayan Tatarlarca konuĢulur.
Nukrat Ağzı: Kirov ülkesinin Sloboda bölgesi ile Udmurt Özerk
Cumhuriyetinin Glazov, Balezin, Yokamen bölgelerinde yaĢayan Tatarlarca konuĢulur.
KamıĢlı Ağzı: KuybiĢev ülkesinin Pohvistnevo bölgesindeki Tatar köylerinde konuĢulur.
Kasıym Ağzı: Ryazan ülkesinin Kasıym bölgesinde yaĢayan Tatarlarca
konuĢulan ağızdır.
KreĢin Tatarları Ağzı: Tataristan‘ın Elmet, Alabuga, Minzele, Tukay,
AktanıĢ ve baĢka bölgeleriyle BaĢkurdistan‘ın Bakalı, ĠliĢ bölgelerinde yaĢayan Hristiyan Tatarlarca konuĢulan ağızdır (Ehetov, 1984: 35).
Orta Diyalekt Ağızlarının Ses Özellikleri:
Burada bütün ağızlardan bahsetmek yerine genellikle Tataristan sınırları içindeki ağızlardan örnekler vermeyi uygun bulduk.
3.1.1 Kazan Artı Ağzı: Bu ağız Orta diyalektin konuĢur sayısı en fazla olan ağızdır. Bu ağzın ses özelliklerine gelince:
3.1.1.1 y — c: Edebi dilde söz baĢında ve hece baĢlarında y sesleri bu ağızda c‘leĢir: cörek < yörek, cıl < yıl, comış < yomış, dönca < dönya, cok < yok.
Bunun dıĢında Döbyaz ağzında bazı sözcüklerde c yerine z sesinin kullanıldığı görülür: zidé < cidé, keze <kece vb.
3.1.1.2 a — å: Sözcüklerin ilk hecesndeki a sesleri dudaksıllaĢtırılır: kår < kar, kårama < karama vb.
3.1.1.3 x — ḳ : Edebi dildeki x sesleri yerine ḳ kullanılır: ḳ atın < xatın, caḳ şı <
3.1.1.4 nl — ll: l sesinden önceki n sesleri tam benzeĢmeye uğrayarak l‘leĢir. Bargallar < Bargannar, kilgeller < kilgenner, urmallar < urmannar, kuyallar < kuyannar vb.
3.1.1.5 ñ — n: Söz sonundaki ñ sesinin n‘leĢtiği görülür. mén < méñ, béznén avıl < béznéñ avıl, sun < soñ vb.
3.1.1.6 ç, Ģ — t: Bazı sözcüklerde söz baĢındaki ç, ş sesleri yerine t sesinin kullanılması bu ağzın en belirgin özeliklerinden sayılmakta: tuşı < şuşı, tişme < çişme, tişénü < çişénü.
Söz sonunda ç,ş seslerinin s‘ye dönüĢtüğü görülür: kos < koş, bargas < bargaç, ös < öç, kilges < kilgeç vb.
3.1.1.7 ñ — ñg: ñ ile biten hecelerden sonraki hecenin baĢında g sesi türer: küñgél < küñél, ciñgél< ciñél, yañga < yaña.
3.1.1.8 Ø — l: Bazı sözlerde l sesi türer: bılçırak < pıçrak, ultıru < utıru, kiltérü < kitérü.
3.1.1.9 Ø — t: Bazı sözcüklerde söz ortasında veya hece sonunda t sesi türer. çıbırtkı < çıbırkı, comırtka < yomırka, astka < aska, östke <öske.
3.1.1.11 y — Ø: ebet < eybet
3.1.1.12 n — Ø: asat < ansat, béle < bélen, kosıñ kanatı < koşnıñ kanatı.
3.1.1.13 h — Ø: er vaxıt < her vakıt, emmesé < hemmesé.
3.1.2 Minzele Ağzı: Minzele ağzı da geniĢ bir bölgede konuĢulur. Bu ağzın belli baĢlı ses özellikleri Ģöyledir:
3.1.2.1 z — ᶎ: Bazı sözcüklerde z sesi BaĢkurtçadaki gibi ᶎ‘leĢir: kıᶎ < kız, köᶎ < köz, ᶎur < zur, töᶎü < tözü, yaᶎu < yazu.
3.1.2.2 y — c: coldoᶎ < yoldız, cul < yul, cafrak < yafrak, coᶎak < yozak, con < yon, cörek < yörek.
3.1.2.3 öy — ü: öy‘lü hecelerde ses erimesi sonucunda ü‘leĢme görülür: süleü < söyleü, ürenü < öyrenü, küreü < köyreü.
Bazı sözcüklerde öy sesler korunur: öy, töyme, köy, köyleü, söykémlé, töy, çöy, cöy vb.
3.1.2.4 d — z: Bazı sözcüklerde edebi dildeki d sesleri z‘leĢir: izen < iden, bozay < boday, cozrık < yodrık, zefter < defter, kazak < kadak vb.
3.1.2.5 x — ḳ : Edebi dildeki x sesleri bu ağızda da ḳ ‘laĢır: caḳ şı < yaxşı, ḳ atın
3.1.2.6 p — f: Söz baĢında bazı p sesleri f‘‘leĢir: perde < ferde, palto < felte, parta < farta, pomidor < fomidur. Bazı sözcüklerde ise f sesleri p‘leĢir: pilte < filtr, pront < front, Patima < Fatima, Patix < Fatix.
3.1.2.7 ıy, i — ay, ey: Söz sonunda ıy, iy yerine ay, ey kullanılır: anday < andıy, monday < mondıy, kar körey < kar köri, epey < ipi, tütey < tüti, cırlay < cırlıy, süley < söyliy, köyley < köyli.
3.1.2.8 e — i: Bazı sözcüklerde e ve é sesleri i‘ye dönüĢür: tireze < tereze, şişe < şéşe, ine < êne, siké < seké, piremeç < peremeç, iré < eré.
3.1.2.9 ç — Ģ — s: Bazı sözcüklerde ç, ş ve s sesleri birbirlerinin yerine geçebilir: şişme < çişme, çöşle < şöşlé, çéşe < şişe, saç < çeç, etes < eteç, baçkıç < baskıç, şitlevék < çiklevék.
3.1.3 KreĢén Tatarları Ağzı: KreĢén Tatarlarının çoğu Tataristan sınırları içinde yaĢar. Hıristiyandırlar. Ses özelliklerine gelince:
3.1.3.1 a — a: Sadece Nagaybeklerde dudaksıllaĢma görülür. Diğer bölgelerde a sesi kendini korur: ak, bala, arba, karga, bakça.
3.1.3.2 o—ö — ı—é: o—ö sesleri düzleĢtirilerek ı—é‘ye dönüĢür: tiş bagıtı < töş vakıtı, éstel < östel, mémkin < mömkin, kél < köl, kış < koş, bısau < bozau, kım < kom.
3.1.3.3 f — p: Diğer ağızlarda olduğu gibi bu ağızda da f yerine p sesinin kullanımı çokça görülür: caprak < yafrak, payda < fayda, capa < cefa, cépek < yifek.
3.1.3.4 x — ḳ : karép < xeréf, ḳ alıḳ < xalıḳ , ḳ atın < xatın, kaber < xeber.
3.1.3.5 y — c: cérek < yörek, cas < yaz, cıkı < yokı, cégét < yigét, castık < yastık, cımrı < yomrı.
3.1.3.6 h — Ø; h — x: Normal h sesi ya düĢürülür ya da x‘laĢtırılır: éyçkém < hiçkém, cexet < cehet, xıman < haman.
3.1.3.7 z—d — s: Edebi dildeki z ve d sesleri bu ağızda s‘leĢtirilir: bés < béz, bıs < boz, sirek < zirek, sarar < zarar, cısrık < yodrık, éysen < iden, kasérlé < kadérlé, nasan < nadan, bısay < boday.
3.1.3.8 ç — Ģ: Söz baĢında ç yerine ş kullanılır: şişme < çişme, şırşı < çırşı, şéşlé < çöşlé, şarşaw < çarşaw, şımıldık < çıbıldık.