Nüfus

Nüfus, toplumsal yapıyı oluşturan canlı ve etkin unsurlardan birisi olarak kabul edilir. Toplumsal yapının oluşmasında doğal çevre ve nüfus birincil koşulu oluşturur. Bir toplumun nüfus bakımından büyüklüğü, yaşlara göre dağılımı, niteliği, nüfus hareketliliği vb. durumlar, toplumsal yapıyı etkiler. Nüfus artış hızı, yaşlı ve genç nüfus dağılımı toplumsal hareketliliğe neden olur.

Bir ülkenin sosyal yapısını belirleyen en dinamik yapılardan birisi de nüfustur. Son 25-30 yıldır bir toplumun sosyal ve iktisadi gelişmesi ile nüfus arasındaki ilişkiler sosyal bilimcilerin ilgisini çekmiştir. Bir taraftan nüfus artışını etkileyen faktörler üzerinde durulurken, diğer taraftan nüfus artış hızının sosyal yapıda meydana getirdiği değişmeler üzerinde yoğunlaşılmıştır. Hangi ülke olursa olsun, meydana gelen bir sosyal veya ekonomik problem, o bölgenin nüfus yapısının nicelik ve nitelik özellikleri ile yakından ilgilidir (Gezgin, 1997: 25).

İnsanların nitelik özellikleri, nüfus artış hızı, istihdam durumu, birbirleri ile karşılıklı iletişimleri vb. durumlar toplumsal yapıyı şekillendirmede etkilidir. Bunu yanı sıra işsizlik, göç, salgın hastalıklar gibi birtakım faktörler, toplumsal yapının değişmesinde öne çıkan unsurlardır. Bu yönü ile nüfus, toplumsal yapıyı şekillendiren, olumlu veya olumsuz anlamda toplumun değişmesinde etkili olan unsurların başında gelir.

Cebeci, sosyal yapıyı fiziki ve kültürel yapı olarak iki kategoride ele almıştır. Sosyal yapı ifadesinin sosyoloji literatüründe bir toplumun fizikî yapı özelliklerini, nüfus du-rumunu ve sosyal tabakalaşmayı ifade ettiğini, kültürel yapısı ile de, toplum hayatındaki değer hükümleri, normlar ve inançları ifade ettiğini belirtmiştir. Fiziki yapı özellikleri, nüfus ve sosyal tabakalaşma ile kültür yapısı arasında çok yakın bir ilişkinin bulunduğunu vurgulamıştır (1998: 1824).

Bir toplumun sosyal yapısı inceleniyorsa mutlaka o toplumun nüfus dağılımı diğer bir ifade ile nüfus piramidinin bilinmesi gerekmektedir. Son dönemlerde sosyal ve iktisadi

32

gelişme ile nüfus arasındaki ilişkiler sosyal bilimcilerin ilgisini çekmektedir. Nüfus artışını etkileyen faktörler, hızlı nüfus artışının sosyal yapıda meydana getirdiği değişmeler, kuşak çatışmaları vb. konular üzerinde durulmaktadır. Sosyal ve ekonomik alanda yaşanan problemlerin nüfus yapıları üzerinde çeşitli şekillerde etkisi görülebilmektedir (Gezgin, 1997: 25, Nirun, 1991: 32).

Diyarbakır, farklı etnik ve dini kimlikleri içerisinde barındıran bir nüfus yapısına sahiptir. Anadolu’nun İslam’la tanışan (Miladi 639) ilk şehirlerinden birisidir. Bu tarihten sonra çoğunluğu Müslüman Arap, Türk ve Kürtler, Hıristiyan Ermeni, Rum, Süryani ve Yezidiler ile Yahudilerin birlikte yaşadığı çok kültürlü bir yer olmuştur. Tehcir olayına kadar şehirde Müslüman ve Gayr-i Müslim oranı birbirine yakındır. Ancak, daha sonra yaşanan olaylar neticesinde Diyarbakır’ın nüfus yapısı hızla değişmiştir (Tan, 2009: 201- 520; Yanmış ve Kahraman, 2012).

Hem dışarıdan göç alan, hem de dışarıya göç veren Diyarbakır, Türkiye’de nüfus hareketliliğinin en yoğun yaşandığı önemli şehirlerden birisi olmuştur. Terör, işsizlik, gibi nedenlerden dolayı yaşanan göçler, kentin nüfus yapısının yanı sıra dini, kültürel, sosyal ve ekonomik açıdan birçok değişim ve dönüşüme yol açmıştır (Bağlı ve Binici, 2005: 106-109; Yanmış ve Kahraman, 2013: 127).

Cumhuriyet kurulduktan sonra 1927 yılında Diyarbakır’ın toplam ülke nüfusundaki oranı %1,4 iken, 2000 yılındaki oranı ise %2’ye yükselmiştir. Devlet İstatistik Enstitüsü verilerine göre Diyarbakır’ın 1990-2000 yılları arasındaki ortalama yıllık nüfus artış hızı % 0,21’dir. Kent merkezinin yıllık nüfus artış hızı ise % 0,37’dir (Erkan, 2005: 58).

Tablo 1’de görüldüğü gibi özellikle 1995-2000 yıllarında Diyarbakır’a yoğun bir göç olgusu yaşanırken, aynı şekilde Diyarbakır’dan Adana, Mersin, İstanbul, Bursa ve İzmir başta olmak üzere batı illerine yoğun göçler yaşanmıştır. Bunda terör olayları oldukça etkili olurken, ekonomik ve sosyal nedenlerle de köylerden, ilçelerden ve civar illerden Diyarbakır merkezine göçler yaşanmıştır. Terör ve şiddet olaylarından dolayı yaşanan zorunlu göçlerin yanı sıra, işsizlik, eğitim, kan davaları, sağlık ve diğer sebeplerin etkisi ile kırsal bölgelerden, civar il ve ilçelerden Diyarbakır’ın şehir merkezine doğru yoğun göçler yaşanmıştır. Ancak, 1985-90 yılları ile 1995-2000 yılları arasında Diyarbakır’da yaşanan göçlerin oranı, diğer illerle karşılaştırıldığında çok yüksek olmadığı

33

görülmektedir. Bu yıllarda Türkiye genelinde sanayi şehirlerine doğru göçler yaşanmıştır. İstatistikler incelendiğinde Diyarbakır’ın verdiği göç, aldığı göç oranından daha fazla olmuştur. Şehir merkezindeki nüfus artışı ise daha çok il içinde yapılan göçlerin bir sonucudur.

Tablo 1: Diyarbakır’ın 1985-2013 Yıllarına Ait Göç Bilgileri

Kaynak: TÜİK, 2014

1980 ve sonrasında terör, şiddet, işsizlik vb. nedenler yüzünden Diyarbakır il merkezine göç etmek zorunda kalan önemli bir nüfus, şehrin dokusunu hem nicelik, hem de nitelik olarak değiştirmiştir. Plansız yapılan bu göçler, varoş mahallelerinin oluşmasına yol açmıştır. Buraya yerleşenler, şehir kültürüne adapte olmak ve kendilerini dönüştürmek yerine, kırsalın yaşam tarzını ve davranış kalıplarını devam ettirmişlerdir.

Tablo 2’de yer alan nüfus oranları incelendiğinde, 1990-2000 yılları arasında terör olaylarının yoğunlaşmasıyla birlikte yaşanan göçlerle Diyarbakır’da şehir nüfusunda büyük artışlar olduğu ve şehirleşme hızının yükseldiği görülmektedir. Türkiye'de nüfus artış ve şehirleşme hızının yüksek oluşu kent nüfuslarında büyük artışlar olması sonucunu doğurmaktadır. Diyarbakır’ın merkez ilçelerinin nüfusunun 1985 yılından sonra anormal bir şekilde arttığı görülmektedir. 1985 yılında şehir merkezinin toplam nüfusu 305.940 iken, 2013 yılında bu rakam 963.457’e ulaşmıştır. 1985 ve sonrasında en büyük nüfusa Yenişehir ve Bağlar ilçeleri sahip iken, Kayapınar ilçesindeki imar çalışmalarıyla birlikte 2000’li yıllardan sonra bu ilçenin nüfusunda önemli oranda artış yaşanmış, yüksek katlı, güvenlikli ve oyun parklarının yer aldığı bu ilçe, daha çok gelir düzeyi yüksek kişilerin tercih ettiği bir yer olmuştur.

Yıllar Nüfus Aldığı göç Verdiği göç Net Göç ^{Net göç hızı}

(‰) 1980-1985 774 782 40 225 52 775 - 12 550 -16,1 1985-1990 910.683 46.883 79.095 ^{- 32 212 -34,8} 1995-2000 1.176.390 62.996 111.060 - 48 064 -40,0 2007-2008 1.492.828 31.677 47.777 - 16 100 -10,7 2008-2009 1.515.011 32.384 43.918 - 11 534 -7,6 2009-2010 1.528.958 34.810 44.858 ^{- 10 048 -6,6} 2010-2011 1.570.943 36.622 46.834 - 10 212 -6,5 2011-2012 1.592.167 30,789 47,575 -16,786 -10,5 2012-2013 1.607.437 35.466 47.949 -12.483 -7,7

34

Tablo 2: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi ve Merkez İlçe Belediyelerinin Nüfusları

Bağlar Kayapınar Sur Yenişehir Merkez Toplam

1980 235.617 1985 305.940 1990 381.144 2000 291.098 68.000 91.680 163.205 613.983 2007 328.793 166.905 81.856 181.908 779.462 2008 327.504 185.626 107.345 178.972 799.447 2009 332.658 203.222 108.558 190.416 834.854 2010 328.326 220.358 105.100 189.676 843.460 2011 339.351 236.952 104.285 194.481 875069 2012 343.065 253.323 100.534 195.791 892.713 2013 357.727 277.489 123.311 204.930 963.457 Kaynak: TUİK, 2014

Tablo 3’de yer alan verilere göre Diyarbakır’ın nüfus yapısına bakıldığında dikkat çeken en önemli husus genç nüfus oranının yüksek olmasıdır. Araştırmanın yapıldığı 2009 kayıtlarına göre şehir nüfusunun hemen hemen yarısı 20 yaşın altında (737.255 kişi)’dir. Diyarbakır’ın yaklaşık %90’ının orta yaşın altında olduğu görülmektedir (1.355.012). Diyarbakır’da genç nüfus oranının yüksek olması doğurganlık hızının yüksek olmasıyla açıklanabilir. Diyarbakır’ın 2009-2012 yılları arasındaki doğurganlık hızı TÜİK 2013 verilerine göre %2,6’dır. Bu oran, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki doğurganlık hız oranına yakın iken, diğer bölgelere göre yaklaşık iki katı civarındadır.

Tablo 3: Diyarbakır’ın Yaş Gruplarına Göre 2009 Nüfusu

Kaynak: TUİK, 2014 0 100.000 200.000 '0 -4 ' '5 -9 ' '1 0 -… '1 5 -… '2 0 -… '2 5 -… '3 0 -… '3 5 -… '4 0 -… '4 5 -… '5 0 -… '5 5 -… '6 0 -… '6 5 -… '7 0 -… '7 5 -… '8 0 -… '8 5 -… '9 0 + '

35