Yönetici, başkaları vasıtasıyla iş yapan kişidir. Dolayısıyla yöneticinin başarısı, astlarının işletmenin çıkarları doğrultusunda çalışmasına ve tüm yeteneklerini bu doğrultuda kullanmalarına bağlıdır. Ayrıca, çalışanların görevlerini kendi istek ve arzuları doğrultusunda özenle gerçekleştirmesinin de işletme etkinliğine önemli katkıları bulunmaktadır253. Motive olmayan bir personelin iyi performans göstermesi
beklenemeyeceğinden dolayı, motivasyonu düşük bireylerle çalışmak yöneticinin başarısızlığını getirecektir. Hem işletmenin etkinliği, hem de yöneticinin başarısı açısından, motivasyon konusu büyük önem taşımaktadır.
Motivasyon, temelde kişilerin ihtiyaçları, amaçları, davranışları ve performanslarıyla ilgili olarak aldıkları geri bildirimle ilgili konuları kapsamaktadır. Dolayısıyla, bir yöneticinin motivasyon sürecini tam olarak anlayabilmesi, kişilerin davranışlarını ve nedenlerini iyi analiz edebilmesi, istenen davranışı gösteren bireyin bu davranışı sürdürebilmesi için neler yapılabileceğini bilmesi ve halden anlar bir yönetici kimliğine sahip olması gerekmektedir254. İyi bir yönetici, astlarını motive
etmede önemli bir rol oynadığından, çalışanlarından, verebileceklerinin daha da fazlasını alacağını garantilemek sorumluluğuna ve yönetim bilinciyle motive etme yeteneğine sahip olmalıdır. Kısaca, iyi ve bilinçli bir yönetici255;
“Çalışanlarını çok iyi gözlemeli ve anlamalıdır.
Çalışanlarının nasıl motive edileceklerinin çok net farkına varmalı ve bilmelidir.
Çalışanlarını motive ederken kendisinin nasıl, ne gibi bir rol oynadığını ve motive etmede ne kadar etkin olduğunu çok iyi kavramalıdır".
Çalışma yaşamı sağlıklı olan işletmeler incelendiğinde, bir takım unsurlar dikkat çekmektedir. “Bunlardan bazıları, karşılıklı güven, kararlara katılım, iletişim, yüksek beklenti ve hedeflerdir. Çalışanları, yaptıkları işin önemine inandırmak, onlara yetki devredip sorumluluklarını artırmak, iş çeşitliliği yaratmak, kendilerini geliştirmek için fırsat yaratmak, alınan kararlarda kendilerine söz hakkı vermek, çoğu kez maddi bir ödülden daha etkili bir motivasyon etmenidir”256. Bu gerçeklerin
farkına varan bir yönetici, hem çalışanlarının daha kaliteli şekilde çalışmasını sağlayacak hem de kendi başarısını garantileyecektir. Ancak unutulmaması gereken nokta, her çalışana aynı şekilde yaklaşmak yapılacak en büyük hata olacaktır. Her bireyin farklı ihtiyaçları, farklı istekleri, farklı doyum noktaları olduğundan dolayı,
253 Ömer Dinçer ve Yahya Fidan, İşletme Yönetimi, Beta Basım Yayım, İstanbul, 1996, s. 308. 254 Tamer Koçel, İşletme Yöneticiliği, Beta Basım Yayım, İstanbul, 2013, s. 620.
255 Oğuzhan Dogani ve Tayfun Aysal, Yönetim ve Motivasyon, Kavim Yayıncılık, İstanbul, 2009, s.
89-90.
256
62
yöneticinin, her çalışanının bu farklılıklarını bilmesi ve buna göre davranması gerekmektedir.
Günümüzde, rekabetin yoğun şekilde yaşandığı tartışılmaz bir gerçektir. Bu gerçek doğrultusunda işletmeler, rakiplerinden en az bir adım önde olmak zorundadırlar. Bunu sağlayabilmek için, insanların enerjilerini, işletmenin amaçlarını gerçekleştirme yolunda harekete geçirmek zorundadırlar257. Diğer bir ifadeyle,
bugünün yöneticileri için asıl husus motivasyondur. Her düzeydeki yönetici, eğer astlarını motive edebilirse, o astlar da kapasitelerinin tamamını kullanacak ve herkes için hayat daha kolay olacaktır258
. Bu noktada yöneticilere düşen görev, etkin bir motivasyon sistemi kurmaktır. Kurulan sistem, çalışanlar ve işletmeler açısından birçok yarar sağlamaktadır. Bu yararlar259,
“Çalışanların, temel ekonomik ihtiyaçlarını karşılamaya olanak hazırlayacaktır.
Çalışanların, toplumsal ihtiyaçlarını (kültürel, çalışma saatleri, sosyal güvenlik, aile yardımları vb.) karşılamaya olanak hazırlayacaktır.
Çalışanların ‘ego’larını tatmine (toplantılara katılma, danışılma ve kararlara katılma olanakları) yönelecektir.
Çalışanların, yeteneklerini geliştirecek önlemlerin araştırılmasına olanak hazırlayacaktır.
İşletmelerin, çalışanların verimliliğine, toplumsal ve ekonomik refah koşullarının geliştirilmesine dönük bir rekabet ortamı içine girmelerine olanak hazırlayacaktır.
Bireylerin, yaratıcılık ve önderlik niteliklerinin ortaya çıkmasına zemin hazırlayacaktır.
Çalışanları, sağlanan motivasyon olanaklarından daha çok yararlanmaya yönelterek, kişiler arası olumlu rekabeti geliştirecektir.
Değişen ekonomik, teknolojik ve toplumsal koşullara göre işletmeleri ‘esnek motivasyon’ sistemlerini kabule zorlayacaktır“ şeklinde özetlenebilir.
İşletme açısından motivasyonu, “gerek çalışanların gerekse işletmenin gereksinimlerini karşılayacak ve tatmin duygusu sağlayacak çalışma ortamı yaratılarak, personeli harekete geçiren, istekli bir biçimde çalışmasını sağlayan, personel davranışlarına işletme amaçları doğrultusunda yön verme süreci” olarak
257 İsmail Bakan, Yöneticiler İçin Başarı Stratejileri, Beta Basım Yayım, İstanbul, 2004, s. 240. 258
Stephen J. Carroll and Henry L. Tosi, Organizational Behavior, St. Clair Press, Chicago, 1977, p. 119.
259
63
tanımlamak mümkündür260. Bu tanımdan da anlaşılacağı üzere, motivasyonu bir
süreç anlayışı içerisinde ele almak gerekmektedir. Motivasyonda önemli olan nokta, personelin davranışlarına yön vermek olduğundan dolayı, öncelikle yapılması gereken, bireylerin bir takım ihtiyaçlar doğrultusunda davrandığı gerçeğini kabul etmektir. Bireylerin motivasyon sürecini bir şekil yardımıyla göstermek mümkündür.
Şekil-5 Motivasyon Süreci261
Motivasyon süreci, her bireyin tatmin edilmemiş olan ve sürekli olarak tatmin etmeye çalıştığı ihtiyaçlarının ortaya çıkmasıyla başlar. Bu ihtiyaçlar ister fizyolojik, ister psikolojik, ister sosyal nitelikli olsun, bireyleri davranışa sevk eder. Bu ihtiyaçlar doğrultusunda, bireyde itici bir gücün meydana gelmesi yani uyarılmanın oluşması, sürecin ikinci aşamasını oluşturmaktadır. İsteklenmenin gerçekleştiği birey, üçüncü aşama olan davranışta bulunmaya başlar. Bu davranışın temelinde yatan sebep, ihtiyacın doyurulmasıdır. İhtiyaçların tatmini ise sürecin son aşamasını oluşturmaktadır. Bu aşamada, birey doyuma ulaşmaktadır. Doyuma ulaşan, yani ihtiyaçları karşılanan birey mutlu olur262. Ancak burada unutulmaması gereken
nokta, bireylerin ihtiyaçlarının sınırının olmadığıdır. Diğer bir ifadeyle, motivasyon süreci başlangıcı ve sonu olan bir süreç değil, bir çevrimdir. Yeni ihtiyaçlar ortaya çıktığında süreç tekrar başa dönüp, aynı adımlar tekrar gerçekleşmektedir.
İşletmelerde motivasyon uygulamasında en büyük sorumluluk, yöneticilere düşmektedir. Yöneticinin, bireylerin farklı ihtiyaçlarının olduğunu, farklı kişiliklere ve farklı doyum noktalarına sahip olduklarını göz ardı etmemesi ve motivasyonun sürekliliğinin sağlanabilmesi açısından, doyum noktalarını iyi analiz etmesi gerekmektedir. Bu da ancak, çalışanlarla ilgili bilgilerin elde edilmesi, hangi araçlarla motive olduklarının bilinmesi, bu doğrultuda motivasyon planlarının hazırlanması ve motivasyon uygulamalarının sürekli gözden geçirilmesiyle sağlanabilmektedir.
Bireyleri motive etme sürecinin en zor aşaması, uygulama aşamasıdır. Bu zorluğu ortadan kaldırabilmek için yöneticinin uyması gereken bir takım kurallar
260 Şükran Öktem vd., “Sosyotropik-Otonomik Kişilik Özelliklerinin Çalışanların Motivasyonuna Etkisi:
Ankara’da Bulunan Konaklama İşletmelerinde Yapılan Bir Araştırma”, İşletme Araştırmaları Dergisi, 2013, Cilt:5/1, 79-92, s. 81.
261
Halil Can, Organizasyon ve Yönetim, Adım Yayıncılık, Ankara, 1992, s. 164.
262 Enver Özkalp ve Çiğdem Kırel, Örgütsel Davranış, T.C. Anadolu Üniversitesi Eğitim, Sağlık ve
Bilimsel Araştırma Çalışmaları Vakfı Yayını, Eskişehir, 2005, s. 315-316.
Tatmin Edilmemiş İhtiyaçlar İhtiyaçların Uyarılması Güdüsü Davranış İhtiyaçların Tatmini
64
bulunmaktadır. Bunları; doğru zaman ve ortam seçimi, motivasyon için kullanılan araçların değişik türlerinden yararlanma, motivasyonun gruba dönük olması, bireysel ve örgütsel amaçların entegre edilmesi, uygulamada karşılaşılabilecek güçlüklerin önceden belirlenmesi ve yöneticinin iyi bir oyuncu olması şeklinde sıralamak mümkündür263
. Başarılı bir motivasyon uygulaması ve sonuçlarının değerlendirilmesi, işletmede istenen davranışların ortaya çıkmasını kolaylaştıracak ve işletmenin amaçlarına ulaşmasını sağlayacaktır.