4.1.5. Zarflar
4.1.5.4. Miktar Zarfları
az ma¡§ûmcalara §eba…ı az vireler 27b/2 az az
az az az az
ço… ço… ço…
ço… dili †atlu olanlaruñ dostları ve …ardaşları ço… olur 52a/5 çoπ
çoπ çoπ
çoπ mü™eddeb kimselerüñ dostı ve mu√ibbi çoπ olur 36a/1 artu…
artu… artu…
artu… ziyâde «i≠met idene sa¡y artu… idüp fa…îrü'l-√âl olana himmeti az itmeyeler 28a/4
niçe niçe niçe
niçe zîrâ-kim iy niçe bî-hünerler nâ-sezâları görürüz 38a/9 birez
birez birez
birez §unuñ √âşâ ki vücûdı çöpi varısa bardaπuñ aπzına gelür birez dökeler 60b/6
bir kez bir kez bir kez
bir kez yılda bir kez ot içeler haftada bir kez √amâma gireler 22a/10 bir sâ¡at
bir sâ¡at bir sâ¡at
bir sâ¡at bir sâ¡at ¡ilm ögrenmek meşa……atine …atlanmayan cehl @ulümâtından ebedî «orlıπla …alsa gerek 47a/11
…atı …atı …atı
…atı her sözi rıf…la söyleyeler işidilecek mi…dârdan …atı söylemeyeler 52a/2 key
key key
key ata ana √a……ın edâ …ılma… ◊a…… te¡âlâ …atında ¡amellerüñ key sevgülisidür 19b/1
ol …adar ol …adar ol …adar
ol …adar saña ol …adar let vuraram ki Ten{grinüñ bir kimesne …ulıyam diyince didi 44a/9
4.1.5.5. Soru Zarfları
nice imdi bu delü ile nice †anışayım 9a/9
neçün neçün oπlımsın ve ta«tum yaraşıπı ve sal†anatum ârâyîşisin 23a/7 …
……
4.1.6. Edatlar414
4.1.6.1. Çekim Edatları
ar…uru…uru…uru < ar…ur…uru< ar…ur< ar…ur< ar…ur----u u u u : ----a karşı, : : : a karşı, a karşı, a karşı, ----a doğrua doğrua doğrua doğru
bir kişinüñ aπzından sözin ar…uru alup söylemek 53b/3
artu… artu… artu…
artu… : : : ----den başka, : den başka, den başka, den başka, ----den fazladen fazladen fazla den fazla
evvel …a¡dede teşehhüdi ¡abduhü ve-resûlühü’den artu… o…ımaya 69b/9 berü / beri
berü / beri berü / beri
berü / beri : : : ----den beri, : den beri, den beri, den beri, ----den itibarenden itibarenden itibaren den itibaren
yâ Rab ben …uluñ bunca yıldan berü bu cevâba munta@ır idüm 43a/11 bigi < gibi < kibi < kip+i : gibi
ta¡nlu sözler âdeme o… bigi †o…ınur 52a/10 bile < birle : beraber, birlikte, ile bir ∂arb eller içün dirsekleriyle bile 66b/11 birle < bir+le < bir+ile
ne yirde yüriseñ gözle †arî…uñ / edeb birle √ayâ olsun refî…üñ 62a/8
degin < degi+n < tegi+n < teg+i : -a kadar Bu edata az rastlanmıştır, kullanılışı tegi gibidir.415
üç güne degin üç seba… o…ıya hemâ[n] bend ayaπına geçer 24b/10 dek < teg < te-g? : -a kadar
zîrâ-kim bu fa…îr √a…îr ömrümüñ ibtidâsından tâ intihâsına dek sa¡y-ı beliπ ve cidd ü cehd itdüm 11b/4
deññññlü < teññññlü < teññññ-lü < ten{{{{g lü < ten{{{{g-lig : gibi, kadar
414
Edatlar hakkında ayrıntılı inceleme için bk. Hacıeminoğlu (1992), Türk Dilinde Edatlar, MEB Yay., Đstanbul.
415
ne deñlü âleti esbâbı varısa †aπıtdı 26b/6 dürlü < tür+lü : gibi, çeşit
on dürlü sünnet Đbrâhîm peyπam-bar aleyhi's-selâm …ıldı 6b/9 π
ππ
πayri < ππππayr+i : -den başka imâmdan πayri iki kişi ola 70a/11
girü : -den sonra, -den itibaren
oπlanı on yaşından girü atasından …ız …arındaşından ayru yaturalar 15b/4 gibi < kibi < kip+i
oπluñı …uluñ gibi …ullan kim …uluñ saña …ullu… ide 17a/8 göre < köre < kör-e : nazaran, nisbetle
da«ı aña göre evlenmek tedârügin ideyim didi 9a/5 içün < üçün < uçun < uç+u-n416
ednâ mertebelü kimseler uluları bir mühim içün aya…larına …ıπırmayalar 53a/2 ile < il-e
imdi bu delü ile nice †anışayım 9a/9
girân-cân olan kimesneler dövmek ile ve …a…ımaπıla sebük rû√ olmazlar 25a/10 …
……
…adar a. Soru edatı ile : miktar zarfı olarak
¡adû yanında kimse ne …adar âsâyiş idüp ve râ√at göre 10b/10 b. Zamirlerin yalın hâli ile : “derece, mertebe, miktar” anlamında.
416
Necmettin Hacıeminoğlu bu edatın ortaya çıkması hakkında çeşitli görüşlere eserinde yer vermiştir: “Bu görüşlerden en yaygın olanı uçun’un uç ‘nihayet’ sözüne -n vasıta hâli eki gelmek suretiyle teşkil olunduğu kanaatidir. Mesela W. Bang (St. III. 1273), T. Banguoğlu (SN. 79), M. Ergin (TDB. S. 332) bu kanattadırlar. Diğer taraftan A von Gabain de kelimeyi mevhum bir uç- fiilinin –n ile yapılmış zarf-fiili saymaktadır (Alt. Gr. 142). Prof. Dr. Zeynep Korkmaz ise, bu edat hakkında yazmış olduğu makalede (uçun / üçün / için vb. çekim edatlarının yapısı üzerine TDAY 1961-Ankara) yukarıda zikredilen görüşlerin münakaşasını yaptıktan sonra, onlardan ayrılarak, kelimeyi uç “sebep” ismine –n vasıta hâli eki gelmek suretiyle teşekkül etmiş saymaktadır.” Hacıeminoğlu, Türk Dilinde Edatlar, s. 98
saña ol …adar let vuraram ki Ten{grinüñ bir kimesne …ulıyam diyince didi 44a/9 …
……
…arşu : Đsimlerin yönelme hââââli ile “-e doğru” anlamında.
bardaπuñ dibin bir kimsenüñ §ûretine …arşu tutup içmeye 60b/11 ma¡¡¡¡niden < ma¡¡¡¡ni+den : yüzden, sebebiyle
uyuyandan ne ma¡niden …orkarsın didi 44b/11
öññññdin “-den önce” anlamında isimlerin çıkma hââââli ile :
¡â…ıl kimseler oldur kim zamâne edeblemezden öñdin edeblene 35a/5 üzre < öze+re 417 : üzerine, üzerinde
perverdi-gâr-ı …adîme §ûret-i insânı a√sen-i ta…vîm üzre «al… itdi 1b/4 §§§§oññññra
bir niçe günden §oñra ol atası kişinüñ ma√allesinde bir meyyit olmış 28a/7 ††††aşra < daş+ra : dışında, -den dışarı
oπlanı «a††ı gelince √areminden †aşra ve biregünüñ evinde yaturmaya 17a/10 yañññña < yaññññ-ππππa : tarafa, yüzünden
pâdişâh-zâde da«ı bir yaña gidüp nâ-bedîd olmış 18a/2 yönin †a¡âmdan yaña eyleyeler 59b/8
4.1.6.2. Bağlama Edatları
â« â« â«
â«ır : nihâyet, sonunda, neticede
â«ır bulmamışlar girü gelmişler …a≥iyye[y]i pâ≥işâha eydivirmişler 18a/3 ¡â…
¡â… ¡â…
¡â…ıbet : nihâyet, sonunda “er-geç”
417
¡â…ıbet bu mu§âhabet ta≥yî¡-i ¡ömürdür 12a/10 ammââââ : fakat, l: fakat, l: fakat, lâkin, halbuki: fakat, l kin, halbukikin, halbukikin, halbuki
yâ Zeyd evlen kim evlenmeklik bereketdür ammâ on dürlü ¡avreti alma çiftlenme 8a/1 anuñçun < anuññññ+üçün : ondan dolayı, o sebeple
anuñçun kim ana ata √a……ı ¡a@îm √a…dur 20b/11 ayru… < ayıru… < ayır… < ayıru… < ayır… < ayıru… < ayır… < ayıru… < ayır----uuuu----………… : artık, bundan sonra ayru… oπlan mektebe vermez didi 23b/4
bââââri : hiç olmazsa, hiç değilse
bâri yine §an¡atum işleyim diyüp …odı gitdi 26b/10 bes : ancak
bes ¡adû yanında kimse ne …adar âsâyiş idüp ve râ√at göre 10b/9 çün : her ne zaman ki
çün bu …adar münâsebet düşdi §ormışlar ki iy pâ≠işâh bizüm §uçumız neydi.. 61b/4 çünki : zirâ, nitekim
çünki bu ¡âlemde bir yâr-ı vefâ-dâr ve dost-ı pâyidâr bulunmaz 11a/4 çünkim
çünkim çünkim
çünkim : vakt: vaktâ ki: vakt: vakt ki ki ki
çünkim oπlan dört yaşında ve dört aylı… ve dört günlik ola bir mübârek günde ve …utlu sâ¡atde «ocaya virmek gerek..
da««««ı : ve
da«ı bir medreseye vardı o…umaπa âπaz itdi 26b/7
eger a. Şart kipi ile kullanılıp “şayet” manası taşıyabilir:
ehl-i √ikmet dimişler kim yolı elden …omañ eger †olanmacı da«ı olursa 8a/10 b. Başka kiplerle şart ifade edebilir:
eger biñ yıl ¡ömrüñ ola 19b/10 ger : her ne kadar
Vesîle-i men ‰aleb te'lîf olınup ger terkib §ûret-i tertîb bulup.. √
√√
√attââââ : bile, dahi
√attâ anası «i≠metin …oyup varup Resûl √a≥retini görmezidi 20a/3 hergiz : asla, hiçbir zaman
ben aña hergiz yapışmazam dimiş ol a¡vân 26a/8 hîîîîç
cehâleti belâsından bunuñ i¡ti…adı hîç zâyil oldı mı âlim berekâtında didi 44b/1 illââââ ki / ve illââââ : ancak, fakat, lâkin: ancak, fakat, lâkin : ancak, fakat, lâkin: ancak, fakat, lâkin
≠irâ kim adı arturmaz illâ ki hem-nişîn 15b/10
ve illâ mu¡allim ve imâm ve mü™e≠≠in kendü şuπullerinde ve kâr-ı kesblerinde olurlarise bu işler …alur 24b/3
imdi : artık, böylece
iy oπul ol «ˇâceñ ne yavuz kişi olur beni da«ı dövdi var imdi edebüñle epsem olup otur o…ı didi 24a/5
ise < ı-se : Eski i- fiilinin şart ekidir. Edat olarak kullanılır.
ve eger kim cühhâluñ fa«ri mâl ve neseb birle ise ¡ulemânuñ ifti«ârı ¡ilm ü edeb birledür 39a/11
… ……
…açan / …………açan ki : ne zaman, ne zaman ki , vaktâ ki …açan bir kişiyle dost olma… dileseñ evvel anuñıla §avaş 76a/5 …açan ki …ur'ân o…ımaπa başlasalar e¡û≠ü ile başlayalar 29b/7
ki : Batı Türkçesinin her sahasında yaygın bir kullanılışı olan “ki” şu mânâları ifâde eder:418
a. Sebep bildirir : çünki, zirâ
ol ¡âlim ◊akk Te¡âlâ …orkusından almadı ola ki √ükmde «ab† idüp ma@lemeye girem diyü 8b/5
b. Netice bildirir : böylece
varam ben da«ı ¡ilmi √â§ıl idem ki bu var†alardan …urtılam 26b/5 c. “-dığı için” anlamında :
iy bâr-ı «udâya ¡ahd da«ı itmiş oldum ki her kime ilk †avış olursam anuñıla tanışam 9a/8 d. Konuşulan ibareyi bildirir :
didigüm oldur ki yâ√ûd bir genç √asnâ™ †ayyîbe al kim öksüzü olmaya 9b/7 e. “nitekim, zirââââ” anlamında :
ammâ …or…dum ki ol ¡âlim uyana ı§lâ√ ide da«ı benüm emegüm ≥âyi¡ ola 45a/2
kim : Eski Adadolu ve Osmanlıca devrelerinde Farsça “ki” ile yan yana yaşayan “kim”, Türkiye Türkçesinde artık tamamen kaybolmuştur.419
a. “zirâ” anlamında :
ata üçdür biri §ulb atasıdur kim anuñ bilinden geldi 9a/9 b. Konuşulan ibareyi bildirir :yi bildirir :yi bildirir :yi bildirir :
ehl-i √ikmet dimişler kim yolı elden …omañ eger †olanmacı da«ı olursa 8a/10 c. Sebep bildirir :
kişi oπlını yola ve yumuşa ögredüp ve küçe küçücügiken pu«te …ılma… gerek kim büyüyicek ataya anaya mutî¡ ve mün…âd ola 17a/7
418
Hacıeminoğlu, Türk Dilinde Edatlar, s. 168
419
d. Netice bildirir :
şol resme let eyleyeler kim girü «ˇâceye ısına ayru… 23a/1 e. Gâye, maksat bildirir :
oπlum uş ben yarın anâ varup bir iş ideyim kim işe beñzemesün dimiş 23a/11 meger : Bağlama ve cümle başı edatıdır.
“ancak” anlamında :
pîrlerüñ önince yürimeyeler meger kim bunlar izin vireler 62b/4 me&&&&elââââ
me&elâ i√fâyıla o…ıyaca… yirde i«fâyıla o…ıma… gibi nitekim : nasıl ki, zirâ
nitekim dimişlerdür oπluñı …uluñ gibi …ullan kim …uluñ saña …ullu… ide 17a/8 niteki : nasıl ki, zirâ
niteki ◊a…… te¡âlâ Kelâm-ı …adîminde buyurur 40a/5 ola ki : belki
ol ¡âlim ◊akk Te¡âlâ …orkusından almadı ola ki √ükmde «ab† idüp ma@lemeye girem diyü 8b/5
pes : öyleyse
pes kişinüñ musâ√ibi kendüden a¡lem ve ef∂al gerekdür 16a/6 tââââ :::: ----caya kadarcaya kadarcaya kadarcaya kadar
¡ilmi †aleb itmek gerek tâ mehdden la√de varınca 41b/6 tâ
tâ tâ
tâ ki / tâ kimtâ kimtâ kim : zirtâ kim : zir: zirâ, bu sebeple, bu sayede : zir
ma¡§ûmcalara §eba…ı az vireler tâ ki †abî¡atcu…ları incinüp göñüllerine teneffür √â§ıl olmaya 27b/2
tâ ki «ayr u şerden ve nef{¡i ≥ardan ve edebi bî-edeblikden bilüp temyîz ider 33b/9 tâ kim ¡a†â itmek †abî¡atlarına mu¡tâd ola ve cömerdli… ögrene 14a/10
diyü < ti-y-ü : Türkçede her zarf-fiil şekli edat gibi hususiyle bağlama edatı gibi kullanılabilir. Ancak bunlardan bazıları kalıplaşarak, tamamen edatlaşmışlardır. Đşte “diyü” bunlardan biridir.420
namâza yetişmez diyü abdestlü kişi …atı segirtmeye 62b/2 ve / vu / u / ü
ve : Cümleleri ve kelimeleri bağlar :
gedâ-yı neslin tezvîc itmeyeler ve mâla †ama¡ idüp ¡acûze ve men√ûse almayalar 7b/6 vu , u / ü : Cümleleri, zıt ve müteradif kelimeleri bağlar :
kişi ¡âlemde .. √ayâ vü √ilmile ve nîk-nâmlıπıla ölmek yigdür 16b/7 şenbih gün §ayd u şikâr içün mübârekdür 21b/11
üstâd cevrin çeken ¡ilm ü edeb hüner ögrenür 32a/10 veyââââ < ve+yââââ : yahut
bir gû hezliyy↠söylese veyâ elfâ@-ı küfürden söylese aña gülişmek küfürdür veyâ«ut < ve+yâ√odâ«ut < ve+yâ√odâ«ut < ve+yâ√odâ«ut < ve+yâ√od
bir kişi kendü oπlına hey kâfirüñ oπlı veyâ«ud hey kâfir tu«ım dise kâfir olur 55a/7 yââââ : ve, veya, yahuthuthuthut
iy pâ≠işâh bizüm §uçumız neydi ki §ı√√at didügümüz içün bizi azarlarduñuz yâ dervîşe ne ma¡nîden ikrâm itdüñüz 61b/6
ya¡¡¡¡nîîîî
on dürlü sünnet Đbrâhîm peyπam-bar aleyhi's-selâm …ıldı ya¡nî evvel ol işledi 6b/10
420
zîîîîrââââ : nitekim, çünkü: nitekim, çünkü : nitekim, çünkü: nitekim, çünkü
zîrâ mecmû¡ peyπam-barlar cum¡a gün nikâh itdiler 22a/8 zîrâ üstâd cevrin çeken ¡ilm ü edeb hüner ögrenür 32a/9
zîîîîrâ ki / zîrâ kimâ ki / zîrâ kimâ ki / zîrâ kimâ ki / zîrâ kim : “nitekim, amma, çünkü”. : “nitekim, amma, çünkü”. Kullanılışı zîrâ gibidir. : “nitekim, amma, çünkü”. : “nitekim, amma, çünkü”. zîrâ ki ben ma«lû…am …ur'ân πayrima«lû…dur 29a/7
zîrâ ki ¡amel ve †â¡at bâbında her müşkülini §orup ögrenmek gerek 41b/3 zîrâ kim Resûl[üñ] mürebbîsi varıdı kim ◊a…… te¡âlâdur 33a/7
4.1.6.3. Kuvvetlendirme Edatları
bile : “dahi, hatta”. Te¡kid görevinde daima manasını kuvvetlendirdiği sözden sonra gelir.
hep dökülüp …alur birisi kendü ile bile gitmez 42a/7
da / de : Eski Türkçe kökenli ma/me edatı olması muhtemeldir.421 “dahi” anlamında Belirtme ve kuvvetlendirme vazifesinde: ammâ oπlanı üç ¡amel πayet de küstâ« ve fu≥ûl eyler 17a/1
bunuñ gibi yalanlar da günâh olmaz 57a/7 da««««ı
adlaruñ da«ı gökcegi üçdür ¡Abdu'llâh ve ¡Abdu'rra√man ve ¡Abdu'rra√îm dür 6a/9 elbette : muhakkak, mutlaka
far≥-ı ¡ayn oldur ki anı her kişi elbette kendüsi işlemek gerek 71a/10 hem : Bağlama ve kuvvetlendirme vazifesi görür.
421
bir gün anasından destûr diledi kim vara Resûlı göre ve hem ziyâret eyleye 20a/5 «
««
«od : da / de, dahi
kişiyi «od zamâne çâr u nâ-çâr edebler 35a/4 key < kedddd : pek: pek : pek: pek
ata ana √a……ın edâ …ılma… ◊a…… te¡âlâ …atında ¡amellerüñ key sevgülisidür 19b/1 lââââcerem : şüphesiz
lâcerem cühhâluñ ehl-i ¡ilme ve bî-hünerlerüñ ehl-i hünere √asedi olmayınca olmaz 40a/11
ne
oldur kim ne anı terk iden â&im olur ve ne inkâr iden kâfir olur 72b/3 Resûl ¡a.s. buyurur ki ne gökçek şefî¡dür …ur'ân 29a/10
niçe <ne+çe; ne+çe+me : ne kadar iy niçe bî-hünerler nâ-sezâları görürüz 38a/9 yine / gine < yan+a+a+a +a
yine bu aπır ay geldi dise 55b/1
gine bu kişi çaπırur ki yâ fâsı… u fâcir …ulum nice bu ≠illet ü ¡i§yân yâ nice bu ∂alâlet ü †uπyân 43b/9
Bağlama edatlarının bir çeşidi olan bu edatlar karşılaştırılan grupları veya unsurları birbirine mukayese suretiyle bağlarlar. Bağladıkları ubsurlardan umumiyetle önce gelirler.422
4.1.6.4.1. Karşılaştırma Edatları
eger .. eger : gerek .. gerek
eger cemâ¡at önden eksük olsa imâm …ıbleye …arşu du¡âya el götüre ve eger cemâ¡at ön olsa ve da«ı ziyâde olsa imâm yüzin cemâ¡atdan yaña döndürüp elin du¡âya götüre 70b/2 gââââh .. gââââh : bazen .. bazen
gâh andan tenâvül ider gâh mü†âla¡asına meşgûl olur 43b/8 hem .. hem
bî-√ayâ olanlaruñ ey ser-firâz / hem ¡adûsı çoπ olur hem ¡ömri az 36a/6 ne .. ne
ne anı terk iden â&im olur ve ne inkâr iden kâfir olur 72b/3
4.1.6.4.2. Denkleştirme Edatları
yââââ .. yââââ
her kimse kim ke&îri'l-kelâm olsa yâ sözi bî-…adr olur yâ kendi sefâhata √aml iderler 50b/11
4.1.6.5. Soru Edatları
422
…anda < …an+da …anda < …an+da …anda < …an+da
…anda < …an+da :::: Mekân mefhumunu arayan soru edatıdır. altı aydan berü …anda idiñ 58a/1
mı / mi mı / mi mı / mi mı / mi
«ınzîr ölisi ile bu …adar ço… §u murdâr mı olur 45b/8 yâ şey« ana √a……ın yirine getürdüm mi 19b/9
ne ne ne
ne : nasıl, hangi: nasıl, hangi: nasıl, hangi: nasıl, hangi
∂arbıyla yabân cânavarları ne edeb ögredürler 28a/1 neçün / neyiçün / niçün < ni+içün < ni+
neçün / neyiçün / niçün < ni+içün < ni+ neçün / neyiçün / niçün < ni+içün < ni+
neçün / neyiçün / niçün < ni+içün < ni+üçün :üçün :üçün :üçün : Sebep mefhumu arayan soru edatıdır. neçün oπlımsın ve ta«tum yaraşıπı ve sal†anatum ârâyîşisin 23a/7
yâ neyiçün bu «ˇâcem beni köleler nar…ına ayaπum fala…aya geçüp her gün †abanum çıbu… yir 23a/9
namâz …ılandan niçün …or…mazsın 44b/10