Geniş Zaman

I. Tekil Şahıs:-rAm;-ArAm;-UrAm

çı…-aram 44a/8, vur-aram 44a/9, id-erem 45a/8, …al-uram 45a/8, …ıl-uram 45b/5, al-uram 54a/9, itdür-ürem 19b/9, id-erem 45a/8, di…len-ürem 61b/9

II. Tekil Şahıs: -rsin,- arsın,

di-rsin 9b/1, yürü-rsin 9b/11, …or…-arsın 44b/11, III. Tekil Şahıs:-r;-Ar;-Ur

uπra-r 18b/2, çı…-ar 25b/10, düş-er 32a/11, buyur-ur 5b/8, ayd-ur 7b/11, añıl-ur 15b/11, gel-ür 9a/7

I.Çoğul Şahıs:-rüz ¡âfiyet di-rüz 61a/7 II.Çoğul Şahıs: -ersiz id-ersiz 43a/1

III. Çoğul Şahıs:-rlAr; -ArlAr ; -UrlAr

o…u-rlar 29a/9, di-rler 12b/3, it-erler 29a/9, ol-urlar 34b/2, ögren-ürler 41b/2, gönder- ürler 42a/10, segird-ürler 56a/6

Olumlu Soru

II. Tekil Şahıs:-ür misin ten{grilen-ür misin 44a/8

Olumsuz Çekim

yapış-mazam 26a/8, …or…-mazam 54b/11, al-mazam 61b/9, öde-mezem 55b/5 II. Tekil Şahıs: -mazsın

…or…-mazsın 44b/10 III. Tekil Şahıs: -mAz

ol-maz 15b/4, artur-maz 15b/10, …al-maz 18a/7, deg-mez 12b/4, gel-mez 14a/2, dönderil-mez 57a/2, yetiş-mez 62b/2, bilün-mez 67b/4

III. Çoğul Şahıs: -mazlar

yatur-mazlar 42a/10, ınan-mazlar 56a/3

Olumsuz Soru

II. Tekil Şahıs: -mAz mIsIn

…or…-maz mısın 54b/9, gör-mez misin 36a/7

Geniş zaman, “her zaman” için kullanılır. Oluşu ve kılışı, konuşma anıyla, ondan önceki ve sonraki zamana taşıyabilir.426 Metnimizde -(y)A istek eki geniş zaman fonksiyonunda kullanılmıştır:

I. Teklik şahıs:-(y)Am

ol ¡âlim ◊akk Te¡âlâ …orkusından almadı ola ki √ükmde «ab† idüp ma@lemeye gir-em diyü vardı kendüzin delülüge urdı 8b/5

II. Teklik şahıs:-AsIn

sen kim rûm sul†ânı ol-asın ben da«ı senüñ oπluñ ol-am 23a/8 III. Çokluk şahıs:-(y)AlAr

yarın …ıyâmet güninde ol ¡âlimüñ aπzına oddan bir uyan ur-alar da«ı zebânîler yidüp cehenneme ilet-eler 44a/4

Olumsuz Çekim

III. Teklik Şahıs:-meye

çehâr-şenbih gün √amâma girmegi ¡âdet idinse yo…sullı… gör-meye 22b/1

4.1.7.1.5. Gelecek Zaman

Gürer Gülsevin, Eski Anadolu Türkçesinde Ekler adlı eserinde Bergamalı Kadri’nin üç ayrı gelecek zaman şeklini gösterdiğini belirtmektedir.427 Bunlar: 1.-(y)A ; 2.-(y)IsAr ; 3.-sA gerektir. Metnimizden tespit edebildiğimiz şekilleri aşağıda örneklendirdik.

1.-(y)A :

I. Tekil Şahıs:-(y)Am

iy bâr-ı «udâya ¡ahd da«ı itmiş oldum ki her kime ilk †avış olursam anuñıla tanış-am 9a/9

2.-sA gerek : Bergamalı Kadri’nin mürekkep yapı olarak verdiği bir gelecek zaman şeklidir. Eski Anadolu Türkçesi ile ilgili pek çok incelemede, bu ek 'gereklilik' bildiren şekillerle karıştırılmıştır. Aslında, gereklilik bildiren örneklerinden çok, gelecek zaman bildiren kullanılışlarına rastlanır.428

I. Tekil Şahıs:-sAm gerek

imdi birezden alup var-sam gerek varup saña söyledügim gibi beni göze başa dimeyüp urasın 23b/3

427

Gülsevin, Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, s. 100

428

III. Tekil Şahıs:-sA gerek

bir sâ¡at ¡ilm ögrenmek meşa……atine …atlanmayan cehl @ulümâtından ebedî «orlıπla …alsa gerek 47b/2

4.1.7.1.6. Đstek Kipi

Olumlu çekim

I. Tekil Şahıs: -(y)Am/-(y)AyIm

…ıl-am 5a/2, var-am 26b/5, gör-em 4b/2, ir-em 4b/3, işle-(y)im 26b/10, çı…-ayım 9a/3, †anış-ayım 9a/4, añla-(y)ayım, gör-eyim 20a/9

II. Tekil Şahıs:-(y)AsIn ur-asın 23b/4, döv-esin 23b/9 III. Tekil Şahıs:-(y)A

ol-a 3b/5, başla-(y)a 7a/9, …oy-a 20b/8, ısın-a 23a/1, …urtar-a 26b/4, ögred-e 6a/1, söyle- (y)e 18b/8

I. Çoğul Şahıs:-AlUm

var-alum 43b/3, gör-elüm 43a/2 II. Çoğul Şahıs:-esiz

id-esiz 3a/9

III. Çoğul Şahıs:-(y)AlAr

ol-alar 12b/3, yatur-alar 15b/5, aldur-alar 22a/10, otur-alar 28b/7, ögred-eler 14a/7, sev- eler 14b/1, döv-eler 15a/5

Olumlu Soru

Olumsuz Çekim

III. Tekil Şahıs: -mAyA

çı…ar-maya 4a/8, …o-maya 6/2, çaπır-maya 6b/3, yatur-maya 17a/10, buyur-maya 31a/3, ba…-maya 31b/6, «orla-maya 31b/6, ba…-maya 62a/6, ba§-maya 62b/10, göster-meye 4a/3, gezdür-meye 24a/8, döv-meye 25a/8

II. Çoğul Şahıs:-meyesiz it- meyesiz 3a/1

III. Çoğul Şahıs:-mAyAlAr

†adandur-mayalar 16b/8, otur-mayalar 28b/9, bur-mayalar 28b/11, ilet-meyeler 15a/2, geydür-meyeler 15a/3, ögret-meyeler 16b/8

Emir kipi, metinde istek kipi yerine kullanılmış: Olumlu Çekim

II. Teklik Şahıs:-üññññ

yâ imâmü'l-müslimîn siz da«ı gölgeye gel-üñ güneşde oturmeñ 28a/11 III. Teklik Şahıs:-sun

mu¡allim da«ı pâ≠işâh-zâdedür terbiyet bul-sun diyü ziyâde meşπûl olup gûşimâl idermiş 23a/4

II. Çoğul Şahıs:-ñ ñ ñ ñ

yâ müsülmânlar evüm oda yandı gelüñ meded eyle-ñ 56a/6

III. Teklik Şahıs: III. Teklik Şahıs: III. Teklik Şahıs:

III. Teklik Şahıs:----masunmasunmasunmasun

ana sözine mu«âlefet ol-masun diyü girü anası «i≠metine geldi 20a/10 II. Çoğul Şahıs:-meñ ñ ñ ñ

yâ imâmü'l-müslimîn siz da«ı gölgeye gelüñ güneşde otur-meñ 28b/1

4.1.7.1.7. Dilek-Şart Kipi

Olumlu Çekim II. Tekil Şahıs:-sAñ

ol-sañ 76b/6, yüri-señ 62a/8 III. Tekil Şahıs:-sA

ol-sa 14b/7, çı…-sa 15a/11, …aç-sa 25a/1, dile-se 7b/3, göster-se 15a/11, iç-se 32b/6 III. Çoğul Şahıs:-sAlAr

başla-salar 29b/7, §or-salar 31a/4, uπra-salar 50b/4, çaπır-salar 53b/8, …ıl-salar 67b/5, dile-seler 14a/8, geydür-seler 17a/5, söyle-seler 31b/2

Olumsuz Çekim I. Tekil Şahıs:-mesem

it-mesem 54a/5, söyle-mesem 58b/3 III. Tekil Şahıs:-masa

…ıl-masa 15a/5, gel-mese 15a/9, it-mese 15a/10

Olumlu Çekim

II. Tekil Şahıs:-GIl-Ø

söyle-gil 9b/5, bil-gil 36a/10, var 20a/7, yaz 36b/7 III. Tekil Şahıs:-sUn

ol-sun 8a/9, gel-sün 9a/5, it-sün 17b/10, ögren-sün 24a/9 II. Çoğul Şahıs:-(U)ññññ

ol-uñ 8b/1, bul-uñ 18a/5, göster-üñ 3b/11, çiftlen-üñ 8a/11, gel-üñ 43a/1 III. Çoğul Şahıs:-sUnlAr

otur-sunlar 39a/7

Olumsuz Çekim II.Teklik Şahıs:-mA

al-ma 8a/1, çı…-ma 15a/10, çiftlen-me 8a/1, söyle-me 58a/6, di-me 59a/6 III.Teklik Şahıs:-mesün

beñze-mesün 23a/11

III. Çoğul Şahıs:-masunlar §an-masunlar 48b/2

4.1.7.1.9. Gereklilik Kipi

Metnimizde -mAK isim-fiili ve -sA şart eki üzerine gelen “gerek” ekinin gereklilik anlamı verdiğini görüyoruz.

1. -mAKKKK+gerek Olumlu Çekim

al-ma… gerek 7b/4, ı§marla-ma… gerek 21b/1, …atlan-ma… gerekdür 26a/3, vir-mek gerek 21a/2, gülivir-mek gerek 24b/7, döv-mek gerek 25a/2, it-mek gerek 34b/9, ögren-mek gerek 41b/4

Olumsuz Çekim ol-mama… gerek 40b/8 2. –sa+gerek

III.Teklik Kişi : añ-sa gerek 34b/11

4.1.7.2. Birleşik Kipler

4.1.7.2.1 Hikâye

4.1.7.2.1.1. Görülen Geçmiş Zamanın Hikâyesi

Olumlu Çekim

I. Teklik Şahıs:-dum(ı)dı al-dumıdı 20a/9

4.1.7.2.1.2. Anlatılan Geçmiş Zamanın Hikâyesi

I. Teklik Şahıs:-mış (i)düm al-mış idüm 62a/1

III. Teklik Şahıs:-mIşIdI

yapış-mışıdı 20b/9, yıπ-mışıdı42a/7, di-mişidi 8b/11, √â≥ır it-mişidi 23b/7, ma¡şû… idin- mişidi 42a/9, mertebe bul-mışıdı 57b/2

Olumsuz Çekim

III. Teklik Şahıs:-memiş(i)di deg-memişdi 67a/8

4.1.7.2.1.3. Geniş Zamanın Hikâyesi

Olumlu Çekim

III. Tekil Şahıs:-r(ı)dı o…u-rdı 72a/6

II. Çoğul Şahıs:-r(ı)duññññuz azarla-rduñuz 61b/6

III. Çoğul Şahıs:-erler(i)di id-erleridi 24a/11

Olumsuz Çekim

III. Teklik Şahıs:-mezidi gör-mezidi 20a/4

III. Çoğul Şahıs:-mAzlArIdI al-mazlarıdı, dile-mezleridi 57b/3

4.1.7.2.1.4. Gelecek Zamanın Hikâyesi

I. Teklik Şahıs:-ısar(ı)dum eydüññññ çı…ar-ısardum 44b/6