III. BÖLÜM – MUHAMMEDİYE’NİN METNİ
3.3. METNİ KURARKEN İZLENİLEN YÖNTEM
i. Metinde her beyte sıra numarası verilmiştir.
ii. Nüshaların varak ve sayfa numaraları, nüsha rumuzlarıyla birlikte metin içinde beyitlerin solunda gösterilmiştir: İÜ 1b, AG 3a...
iii. Nüshaların varak numaralarında hata bulunan yerler dipnotta belirtilmiştir. iv. Varak atlandığı yerlere dikkat çekmek için ilgili varak ve sayfa numarası altı
çizili olarak yazılmıştır: SK 141a, BY 159a…
v. Metinde anlam veya vezin gereği yapılması gerekli ekleme ve düzeltmeler köşeli ayraç ([ ]) içinde verilmiştir. Okunup da anlamlandırılamayan kelimelerin yanına yay ayraç içinde soru işareti (?) işareti konmuştur.
vi. Metindeki başlıklara ait nüsha farkları ve açıklama dipnotları yıldız (*) işareti ile tanımlanmış, bu dipnotlar her sayfada yeniden başlatılmıştır.
vii. Tekrarlı beyitlerin metne alınmasında SK-BY nüshaları esas alınmış, söz konusu beyitler bu nüshalarda hangi sırada bulunuyorlarsa o sıraya göre alınmış; İÜ-AG nüshalarında bulunduğu yerler ise dipnotta gösterilmiştir. Bu beyitlerin İÜ-AG nüshalarında sayfa başı olduğu yerlerde, bu duruma işaret etmek için, varak ve sayfa numaraları takip eden beytin başına italik olarak yazılmıştır: İÜ 12b, AG 33b… Yanlışlıkla başka bir sayfada yazılan beyitler için de varak ve sayfa numaraları italik yazılmıştır.
viii. Metinde beyit içinde kısmî olarak iktibas edilen ayet-i kerime ve hadis-i şerifler, Arapça ibareler Latin harfli olarak transkribe edilmiş ve italik yazılmıştır. Bunların mealleri/tercümeleri dipnotta verilmiştir. Arapça beyitlerde de böyle yapılmıştır.
ix. Beyitler haricinde tam metinli olarak iktibas edilen ayet ve hadisler ile diğer Arapça alıntılar, Arap harfli ve harekeli olarak yazılmış; bunların da mealleri/tercümeleri dipnotta verilmiştir.
x. Ayet-i kerimelerin Arapça metinleri ve Türkçe mealleri Diyanet İşleri Başkanlığının hazırlamış olduğu Kur’an-ı Kerim 3.0 programı kullanılarak verilmiştir. Programda bulunan meallerden kurumun hazırladığı meal seçilmiştir. Hadis-i şeriflerin Arapça metinlerinin verilmesinde ise Şamile programından yararlanılmış, bu programda bulunamayan hadisler nüshalardaki
gibi yazılmıştır. Hadis-i şeriflerin mealleri verilirken yayım yılı ve sayfa numarası verilerek ilgili kaynağın müellifine atıfta bulunulmuştur.
3.3.2. Vezinle İlgili Hususlar
i. Vezni problemli mısralar/beyitler dipnotta belirtilmiştir. Arapça beyitlerdeki vezin kusurları ise gösterilmemiştir.
ii. Metinde geçen kasidelerin vezinleri bu şiirlerin başında, tekrarlı beyitlerinse ilk geçtiği yerde dipnotta verilmiştir.
iii. Vezin gereği uzun okunması gereken ünlüler (imâle yapılması gereken heceler) transkripsiyonda gösterilmemiştir.
iv. Vezin gereği yapılan ünlü (ses) türemeleri, metinde de hareke ile gösterildiği için ayrıca herhangi bir işaretle belirtilmemiştir.
v. Vezin gereği kısa okunması gereken uzun ünlüler (zihaflı ünlüler)le ilgili herhangi bir düzeltme yoluna gidilmemiş, nüshadaki yazılışlar esas alınmıştır. Nüshaların hepsinde zihaf yapılıp uzun ünlü yazılmadıysa tenkitli metinde bu yazım korunmuştur.
vi. Şeddeli kelimelerin yazımında vezin esas alınmıştır. Şeddeli kelime vezne uymuyorsa şeddesiz şekilde yazılmıştır. Şeddeli kelimelerden sonra ünlü ile başlayan bir kelime geldiyse kelimenin yazımında şedde korunmuştur.
vii. Vezin gereği hece birleşmeli ulama yapılması gereken yerleri göstermek için iki kelimenin arasına alt çizgi ( _ ) konulmuştur.
viii. Veznin gerektirdiği hâllerde bazı kelimelerde hece düşürme yoluna gidilmiştir. Nitekim bu husus, bazı nüshalarda da görülen bir yazım özelliğidir: ceberūt>cebrūt, melekūt>melkūt, kelimesi>kelmesi…
3.3.3. Nüsha Farklarının Gösterilmesi ve İmlayla İlgili Hususlar
i. Muhammediye’nin tenkitli metni İÜ, AG, SK ve BY nüshalarının karşılaştırılması ile kurulmuştur. AÜ nüshası hacimce yarım olduğu için, MK nüshası ise AG’den istinsah edilmiş olarak değerlendirildiği ve bu nedenle metne katkı yönünden adı geçen nüshadan daha ileri gitmediği için karşılaştırmaya dâhil edilmemiştir. Çok fazla sayıda yazım hatası ihtiva etmesi de bu nüshanın tenkitli metne alınmama sebepleri arasındadır. Karşılaştırmada kullanılan dört nüshadan hiçbiri tek başına metne esas tutulmamıştır.
ii. Metni oluştururken nüshalardaki varyantlardan anlam ve vezin yönünden hangisi doğru ise metne o varyant alınmış, diğerleri dipnotta gösterilmiştir. iii. Bir nüshada yırtılmış, silik veya okunamayan kısımlar diğer nüshalardan
tamamlanmıştır. Bu durumun dipnotta ayrıca belirtilmesine gerek görülmemiştir.
iv. Karşılaştırmaya dâhil edilmeyen AÜ ve MK nüshalarında olup da karşılaştırmada kullandığımız nüshalarda bulunmayan beyitler metne dâhil edilmiştir.
v. Karşılaştırmada kullanılan nüshaların, anlam ve vezin yönünden problemli kısımların çözümünde yetersiz kaldığı hâllerde karşılaştırmaya alınmayan nüshalardan, özellikle AÜ nüshasından yararlanılmış; bu husus dipnotta belirtilmiştir.
vi. SK nüshasında “Maṭlab” ibaresiyle başlayan ve der-kenar olarak verilen başlıklar, müstensih tarafından açıklama mahiyetinde yazılmış olarak düşünüldüğü için metne alınmayarak dipnotta gösterilmiştir.
vii. SK ve BY nüshalarında, tekrarlı beyitlere işaret etmek için yazılan “Tercī” başlıkları metne alınmamıştır.
viii. Ayet-i kerimelerde nüsha farkı gösterilmemiştir. Bunların metne alınmasında metindeki olay ve düşünce akışı gözetilmiştir. Eğer bir ayet, karşılaştırmada kullanılan nüshalardan sadece birinde bile geçiyorsa ve bağlama göre bulunması gerekliyse metne alınmıştır. Nüshaların hiçbirinde olmayan, ama metnin akışına göre alınması gerekli kısımlar ise köşeli parantez ([ ]) içine alınarak yazılmıştır. Bazı nüshalarda ayetlerin sonuna eklenen “el-āyeh” ibareleri metne alınmamıştır.
ix. Hadis-i şeriflerde nüsha farkları gösterilmiştir. Hadislerin orijinal metninde olup da nüshaların hiçbirinde bulunmayan ibareler metinde köşeli parantezle ([]) gösterilmiştir. Kaynaklarda olup da lafzı metinle farklılık arz eden hadislerin dipnotta önce metinde geçtiği hâliyle tercümesi, daha sonra bulunduğu kaynaktaki Arapça metni ve tercümesi verilmiştir. Bazı nüshalarda hadislerin sonuna eklenen “el-ḥadīẟ” ibareleri metne alınmamıştır.
x. Nüsha farklarını gösterirken önce beyit, daha sonra mısra numarası verilmiş; birinci mısra için a, ikinci mısra için b harfi kullanılmıştır. Aynı ibarenin
varyantı arasına virgül (,), farklı ibarelerin varyantları arasına noktalı virgül (;) konulmuştur. Beyitler dipnotta verildiyse iki mısra arasına eğik çizgi (/) konulmuştur. Nüsha farkları ile ayet ve hadislerin mealleri arasına, ayrımı belirgin kılmak için iki dik çizgi (||) konulmuştur.
xi. Bir nüshada olup da diğerinde bulunmayan beyitler, kelime ve kelime grupları dipnotta “ ” işareti ile gösterilmiştir.
xii. Metni hazırlarken, eserin yazıldığı dönemin ses özellikleri göz önünde bulundurulmuştur.
xiii. Nüshalarda görülen münferit yazım hataları ve müstensihlerin yaptığı düzeltmeler dipnotta gösterilmemiştir.
xiv. Esreli hemze ( ِء) ile yazılan belirtme durum ekleri metne “y” li olarak alınmıştır: uḳdeyi, cümleyi, kişiyi…
xv. Bazen peltek zel (ذ) bazen de dâl (د) ile yazılarak ikilik oluşturan bazı Farsça kelimelerde, kafiye zorunluluğu dışında, “d”li yazımlar tercih edilmiştir: ümīd, ḫıdmet, dīdār….
xvi. Aslında hemze (ء) olup da ye (ی)’li yazılan Arapça kelimelerde ikinci yazım
tercih edilmiştir: dāyim, ḳāyim, māyil… Hemzenin ye (ی) harfi ile birlikte
yazıldığı durumlarda ise kelimelerin aslî şekilleri alınmıştır: sāil, tāib, melāik…
xvii. i- fiilinin çekimleri (idi, imiş, ise), ile edat/bağlacı ve ise edat/bağlacının bitişik yazımları tercih edilmiştir. i- fiilinin -di, -miş, -se, ile edatının -la/-le, ise edatının -sa/-se şeklinde bitişik olduğu kelimelerde vezin gereği “y” kaynaştırma ünsüzü bulunmayacaksa kendinden önceki kelimeye kısa çizgi (-) ile bitişik hâlde yazılmıştır. Kaynaştırma ünsüzü “y”nin araya girmesi gerektiği durumlarda bu harf iki kısa çizgi arasında (-y-) yazılmıştır.
xviii. “Ne” ile yapılan ve günümüzde de birleşik kelime gibi kullanılan yapılardaki hece düşmesine işaret etmek için kesme işareti (’) konulmuştur: n’eyler, n’itdüñ, n’idem, n’oldı…
xix. Farklı nüshalarda, hatta bazen aynı nüshada bile farklı yazılmış/harekelenmiş kelimelerden “milk” yerine “mülk”, “ġıybet” yerine “ġaybet”, “mihr (nikâh bedeli)” yerine “mehr” tercih edilmiştir.
xx. Miktar bildiren niçe (ne kadar, kaç) ile durum bildiren nice (nasıl) kelimelerinin98 yazımında nüshalarda çoğunlukla aradaki anlam farkına dikkat
edildiği görülmüştür. Nüshalarda ikilik bulunduğu durumlarda anlam olarak hangisi beytin bağlamına uygunsa o yazım biçimi metne alınmıştır: Ki nice luṭf u iḥsān ider ol nūr / Ya nice olur ümmet anda mesrūr (7512), Niçe aṣḥābuñ anda uṣṣı gitdi / Niçesi döymeyüben ödi ṣıtdı (5479)…
xxi. Sonu elif veya vavdan sonra hemze ile biten Arapça kelimelerle yapılan tamlamalarda, tamlamaya işaret etmek üzere getirilen ye (yâ-yı izâfet)’nin yerine nüshalarda bazen hemze kullanılmıştır. Tenkitli metinde ikinci, yani hemzeli yazım biçimi tercih edilmiştir: ridā-i kibriyā (290), livā-i ḥamd (5349), rıżā-i Ḥaḳ (7971), żiyā-i şems (10468)…
xxii. Yazımlarında ikilik bulunan “bini/beni, sini/seni, binüm/benüm, giç-/geç-…” gibi kelimelerde vezin gereği imâle gereken yerlerde, kafiye ve redif zorunlulukları dışında, ilk biçimler tercih edilmiştir.
xxiii. Ses değişmelerinde (uyḫu-uyḳu, ḳorḫu-ḳorḳu, aġ-aḳ…) tek bir yazım şekli benimsenmemiştir. Kelime geçtiği yerde nüshalarda çoğunlukla nasıl yazıldıysa metne de o biçimde alınmıştır.
xxiv. Peyġam-ber/peyġām-ber kelimesinde görülen yazım ikiliğini gidermek için nüshaların hepsinde “peyġam-ber” şeklinde ise bu hâliyle, değilse “peyġām- ber” biçiminde alınmıştır.
xxv. Melek isimlerinde vezin gereği yapılan yazım değişikliklerine (Cebrāīl>Cebreīl>Cibrīl, İsrāfīl>Sirāfīl, Azrāīl>Izrīl) özellikle SK nüshasında dikkat edilmemiştir. Vezne uygun olan yazım metne alınmış, diğer yazım biçimi nüsha farkı olarak gösterilmemiştir.
xxvi. Eserin transkribe edilmesinde Arapça ve Farsça eklerin yazımı ile ilgili hususlarda İsmail Ünver’in (1993), metin neşri ile ilgili hususlarda ise M. Fatih Köksal’ın (2012) önerileri dikkate alınmıştır.
3.4. TRANSKRİPSİYON İŞARETLERİ