326 senesi Teşrîn-i Sânîsi ibtidâsında müsteʽînen bi-tevfîkâ-i teʻâlâ Ticâret- i Bahriyye Mahkemesi'nde vazîfe-i hâzıramı îfâya şürʻû etmiş idim. Ahîren Şûrâ-yı Devlet aʻzâlığına taʻyîn edilmiş olan refîk-i muhteremim Hırand Asador Efendi ile ara sıra vukûʻ bulan müdâvele-i efkâr Cerîde-i ʻAdliyyeʹye imtiyâzât-ı ecnebiyye hakkında birkaç makale yazmak ʻazmiyle netîcelenmiş ve 20 Mart sene 1327 târihli ve 32 nûmerolu Cerîde-i ʻAdliyyeʹde ilk makâle intişâr eylemiş idi. Bu bâbdaki neşriyyât ara sıra imtidâdlı fâsılalara dûçâr olmakla beraber, 20 Ağustos sene 329 târihli ve 90 nûmerolu Cerîdeʹde el-minnetüʹl-lillâh hitâma erdi. İbtidâ-yı emirde üç beş makâleye hasr ve ircâʻ niyetiyle şu emr-i mühim der-ʻuhde olunmuş iken bi'l- âhire tevsîʻ ve baʻzı muharrerât ve mukarrerât ilâvesiyle münderecâtı tevsîk edilmek ciheti iltizâm olunmuş bu sırada baʻzı zevât-ı fâzıla cânibinden lütfen sebk eden takdîr-âmiz sözler bâʻis-i şevk ve gayret olmaktan hâli kalmamış idi.
Üç yüz büyük sahîfe teşkîl eden işbu makâlât-ı müteselsile, tevhîd-i mesâʻî sâyesinde pek çok nâfiʻ teşebbüslerin muvaffakiyetiyle netîceleneceğine her türlü noksânına rağmen yeni bir bürhân ilave etmek sûretiyle hitâma resîde olması üzerine bizim içün taʻkib ve ihtiyâr edilecek iki tarîk kalıyordu: Biri şu makaleleri neşr ile meslekdâşlarımızdan velev küçük bir kısmına olsun ʻâcizâne, nâçîzâne bir hidmette bulunmuş olmak kanâʻatiyle iktifâ etmek ve diğeri baʻzı tashîhât ve taʻdîlât icrâsıyla bunları kitâb şeklinde neşr etmek. İşte şu iki şıkdan ikincisini ihtiyâr ettik ki bunun da sâʼiki kapitülasyonlar hakkında müstakil bir eser mevcûd olmaması ve sînîn-i ahîrede tercüme sûretiyle neşr edilen bir iki kitâbın mündericâtı ise, sırf ecânib nokta-i nazarından yazılmış olmak hasebiyle, memûrîn-i ʻadliyye ve mülkiyye ve zabıta içün doğrudan doğruya rehber ittihâzına gayr-i sâlih bulunmasıdır.
Maʻlum olduğu üzere kapitülasyonlar hakkında ilk tedkîkâta merhûm Hasan Fehmi Paşa'nın Telhîs-i Hukûk-ı Düvel nâm eser müfîdlerinde tesâdüf edilmektedir; şu kadar ki zâten kitâbın sûret-i tertîbi iʻtibariyle orada ʻâdetâ imtiyâzât-ı ecnebiyyenin pek muhtasar bir fihristi yapılmakla iktifâ kılınmıştır. Sadr-ı esbak Hakkı Paşa hazretleri takrîben on beş sene evvel Mekteb-i Hukukʹta Hukûk-ı ʻUmûmiyye-i Düvel tedrisâtı sırasında kapitülasyonlar hakkında pek kıymetli
maʻlumât iʻtasına başlamışlar ve fakat ancak bir iki bahis takrîrine imkân bulabilmişler idi. Rüfekâ-yı muhteremeden Cemil Beyefendi'nin iʻlan-ı Meşrûtiyyeti müteʻâkib hukûk-ı ʻumûmiyye-i düvel meyânında neşr ettikleri kapitülasyonlar hakkındaki kısm-ı mahsûs ile Mekteb-i Hukûk-ı Osmânî ve Mekteb-i Mülkiyye'de Hukûk-ı Husûsiyye-i Düvel muʻallimîn-i kirâmı tarafından bu vadide takrîr kılınan derslerden müteşekkil baʻzı âsâr-ı şâyân istifâde olmakla beraber pek mahdûd olan ders zamânları nazar-ı iʻtibara alınarak tertîb edilmiş olması dolayısıyla muhtasar olmaktan kurtulamamış hâlbûki bi-hamdihi teʻâlâ ikmâline muvaffakıyyet hâsıl olan işbu eser, tarîk-i ihtisârî taʻkibe bir mecbûriyyet hiss etmediğimiz cihetle, daha mufassal düşmüştür.
Kem tereke'l-evvelu li'l-âhir fehvâsınca her eser zamânen kendine mütekaddim bulunanlardan istiʻâne ettiği gibi bizede mektûb ve gayr-i mektûb birçok menâbiʻe mürâcaʻatla şu eseri vücûde getirdik: Beş cild üzerine müretteb Muʻâhedât-ı ʻUmûmiyye Mecmûʻası, Sadr-ı esbak Hakkı Paşa hazretlerinin notları, Mandelistam'ın La Justice Ottomane Dans Ses Rapports Avec Les Puissances Etrangéres nâmıyla teʼlîf ve neşr eylediği güzîde eser, Pilisiye Duruzas tarafından teʼlîf edilen Le Régime Des Capitulations Dans I'empire Ottoman nâm kitâb-ı muʻteber, F. Surville et F. Arthuys taraflarından müştereken teʼlif kılınan Hukûk-ı Husûsiyye-i Düvel, İngiltere ve Amerika konsolos-hâne nizâmâtı Gabriyel Noradunkyan Efendiʼnin Jorris mesʼelesine mütedâʼir neşr eylediği kıymet-dâr risâle menâbiʻ-i mektûbemizin başlûcalarını teşkîl ettiği gibi baʻzı mesâʼili de konsolatolardan tedkîk ve deʻâvî-i muhtelite hakkında muhâkememiz teʻâmül ve ictihâdını ve kısmen de mütâlaʻât-ı zâtiyemizi ilâve eyledik. Şu kitâbın noksândan, hatâ ve zühûlden ʻâri olduğunu iddiʻâ edemeyiz; birçok mesâʼil sâha-i tedkîkden hâriç kalmış olabilir; maʻa-hazâ ilerüde bu yolda daha mükemmel eserler vücûde gelinceye kadar meʼmûrîn-i ʻadliyye ve mülkiyye ve zâbıtaya mütâlaʻası fâʼide bahş olmaktan hâli kalmaz zan ederiz.
En büyük arzûmuz, henüz muntafî olmayan ümîdimiz şudur ki birçok menâbiʻ-i hayâtiyyeye el'ân mâlik olan bu Osmanlı Devleti muʻazzaması müteceddid-âne mütecellid-âne bir ʻazim ve himmetle inşâ'allah siyâseten, iktisâden terakkî ve teʻâlî eder, yakın bir istikbâlde de mâzînin şan ve şerefi zamânın ihtiyâcâtıyla mütenâsib bir tarz-ı bedîʻ üzere tecelli-saz olur ve işte o vakit bizede
kapitülasyonlar gibi hâkimiyyete menâfî, inkişâf ve terakkiye bi-hakkın mâniʻ olan bir kayd-i ʻahdi ve teʻâmmüliden rehâ-yâb oluruz. Ve mineʼl-tevfîk
8 Mayıs sene 1330
ECÂNİBİN MEMÂLİK-İ OSMÂNİYYEʹDE HAʼİZ OLDUKLARI İMTİYÂZÂT-I ʻADLİYYE
MÜʼELLİFLERİ
TİCÂRET-İ BAHRİYYE MAHKEMESİ AʻZÂSINDAN HALİL CEMALEDDİN ve HIRAND ASADOR
HAKK-I TEʼLÎFİ MAHFÛZ VE MÜHÜRSÜZ NÜSHALARA SAHTE OLMAKLA MÜTECÂSİRİ KÂNÛNEN MESʼULDÜR.
TÂBİʻ ve NÂŞİRİ: HUKÛK MATBAʻA ve KİTÂB-HÂNESİ SÂHİBİ [EŞREF HAZARÎ]
[HUKÛK MATBAʻASI]
DERSAʻÂDET: BÂB-I ʻÂLÎ EBU'S-SUʻÛD CADDESİNDE NÛMERO 19 1331
ECÂNİBİN MEMÂLİK-İ OSMÂNİYYEʹDE HAʼİZ OLDUKLARI