Aynı Devlet Tebaʻasından Bulunan İki Ecnebî Beyninde Emvâl-i Menkûleye Mütedâʼir Olarak Tekevvün Eden Hukûk ve Ticâret Dâʻvâları
Nass-ı ʻUhûd; Konsolatolara Müteʻallik Kavânîn-i Mahsûsa-i Ecnebiyye; Konsolos-hâne Mahkemelerinin Sûret-i Teşkîli; Konsolato Mahkemelerinin ʻAle'l-ıtlak Vazîfe ve Salâhiyyeti; Konsolos-hâne Mehâkiminde Câri Usûl-i Muhâkeme; Konsolato Mahkemelerince Tatbîk Kılınacak Kavânîn; Konsolato
Mehâkimi İʻlâmâtının Sûret-i Tenfîzi
Nass-ı ʻUhûd ̶ Aynı devlet tebaʻasından bulunan iki ecnebî beyninde emvâl-i menkûleye mütedâʼir olarak tekevvün eyleyen hukûk ve ticâret dâʻvâları 1086 H. (1675 M.) İngiliz ve 1091 H. (1680 M.) Hollanda ve 1153 H. (1718 M.) ve Avusturya ve 1149 H. (1737 M.) ve İsveç ve 1153 H. (1740 M.) Fransız ve 1170 H. (1756 M.) Danimarka ve 1174 H. (1761 M.) Prusya ve 1197 H. (1782 M.) İspanya ve 1197 H. (1783 M.) Rusya kapitülasyonlarının vesâʼir ʻuhûd-ı ʻatîkanın sarâhatine nazaran onların mensûb bulundukları devlet konsolatolarına âʼiddir. Fi'l- vâkiʻ mezkûr İngiliz kapitlasyonunun on altıncı fıkrasında «İngilizlerin birbirleriyle nizâʻları oldukda elçîleri ve konsolosları görüb kâdılar vesâʼir zâbit kullarım karışmayub dâʼimâ (s. 162) âyîn ve ʻâdetleri üzere fasl ve katʻ nizâʻ eyleyeler» ve Avusturya kapitülasyonunun beşinci maddesinin bir fıkrasında «eğer tüccâr-ı mesfûrun birbirleriyle nizâʻları zuhûr eder ise konsolosları kendü ʻâdetlerince dinleye, kimesne mâniʻ olmaya» ve Fransız kapitülasyonunun beşinci maddesinde «Prusya ve onlara tâbiʻ olanlar beyninde münâzaʻa zuhûrunda Prusya elçîleri veyâhûd konsolosları kendi kâʻideleri üzere faysal verüb mâdemki kendileri ber- muktezâ-yı şerʻi şerif görmeye taleb olmayalar, Devlet-i ʻAliyye'nin kuzâtı ve hükkâmı elbette biz görürüz diye cebren karışmayalar» ve Rusya kapitülasyonunun altmış üçüncü maddesinin son fıkrasında «ve eğer Rusya reʻâyâlarının birbiri beyninde münâzaʻa vâkiʻ olur ise Devlet-i ʻAliyye'de mukîm olan elçîleri veyâhûd konsolosları dâʻvâlarını görüb kavânîn ve kavâʻidi üzere fasl ve muktezâsını hükm eylemelerine hiçbir kimesneden bir türlü mümânaʻat ve muhâlefet olunmaya» denilmiştir.
Binâberîn aynı tâbiʻiyyette bulunan iki ecnebî arasındaki hukûk ve ticâret dâʻvâlarını, onların rızâ ve muvâffakati inzımâm etmedikce, mehâkim-i Osmâniyye'nin rüʼyeti vazîfe-dâr olmadığı âşikârdır. Amâ tarafeyn-i bi'r-rıza mehâkim-i Osmâniyye'ye mürâcaʻat edecek olursa mahkemelerimiz böyle bir dâʻvâyı rüʼyete kendilerini vazîfe-dâr ʻadd edecek midir? mesʼelesi şâyân-ı tetkîkdir. Gerçi bu mesʼele sefâretlerce intizâm-ı ʻumûmiyyeye (ordre public) müteʻallik farz edilmekte ve binâberîn tarafeynin rızâsı hâlinde de mehâkim-i Osmâniyye'nin bu kabîl bir dâʻvâyı rüʼyete sâlih olmadığı iddiʻâ kılınmakta ise de bu, birinci ıtlâkı üzere şâyân-ı kabûl görülemez. Çünkü mehâkim-i mahalliyyenin hakk-ı kazâsı, baʻzı (s. 163) istisnâlardan sarf-ı nazar, o memleket dâhilinde mukîm-i efrâd cümlesine şâmildir; diğer taraftan mârrü'z-zikr Prusya kapitülasyonunun beşinci maddesinin mâdemki kendileri ber-muktezâ-yı şerʻi şerif görmeye taleb olmayalar fıkrasında sarâhaten müstefâd olur ki iki ecnebî bi't- terâzi hâkimü'ş-şerʻa mürâcaʻat ve dâʻvâlarının faslını taleb edecek olurlarsa kâdı o dâʻvâyı rüʼyet ve hükm ve kararını iʻtâ eyleyebilecektir. Amâ mehâkim-i nizâmiyyeye böyle bir mürâcaʻat vukûʻunda, bu mahkemelerin vazîfe ve salâhiyyeti mehâkim-i şerʻiyye derecesinde mutlak olmayub mahkeme vazîfesi hâricinde kendine ʻarz edilen bir dâʻvâyı reʼsen dahî redd edebileceğinden, işbu mahkemeler böyle bir dâʻvâyı vazife-i nokta-i nazarından kabûl ve rüʼyet eylememek muvaffak olur.
Memâlik-i Osmâniyye'deki Konsolatolara Müteʻallik Kavânîn-i Mahsûsa ̶ Fransa Devletiʹnin memâlik-i şârkıyyede mukîm tebaʻası hakkında mâ- bihi't-tatbîk olmak üzere vazʻ ve neşr ettiği kavânîn-i mahsûsanın en eskisi 1681 ve en yenisi 1901 târihlerini şâmildir. Bu kanûnlar konsolosların vazîfe-i kazâʼiyyesinden (fonctions judiciaires), ticâret ve seyr-i sefâʼine (commerce et navigation) müteʻallik mesâʼilden, müʼessesât-ı ticâriyyeden (établissements de commerce), ahvâl-i şahsiyeye müteʻallik vesâʼik (acte de I,tat civil) dolayısıyla konsolosların ifâ edecekleri muʻâmelâttan vesâʼir buna mümâsil şeylerden bahseder.
İngiltere Hükümeti dahî memâlik-i şarkıyyedeki konsoloslarının ifâ edecekleri vezâʼif ve muʻâmelâtı mübeyyen olarak bir tâkım nizâmât (order in council) neşr etmiştir ki bunların en evvelkisi 1873 ve en (s. 164) sonuncusu 7
Teşrîn-i Sânî 1910 târihlerine müsadiftir. [1]319 Bu nizâm-nâmeler İngiltere hüküm- dârının taht-ı riyâsetinde müteşekkil meclis-i mahsûs (privy council) maʻrifetiyle tertîb ve hüküm-dâr tarafından tasdîk ve neşr kılınır.
Almanya Hükümeti dahî memâlik-i şarkıyyede bulunan konsoloslarının vezâʼif-i kazâʼiyyesini mübeyyen olarak baʻzı kavânîn ve taʻlîmât-nâmeler vazʻ ve neşr etmiştir ki bunların en yenisi el-hâletü hazihi mâ-bihi't-tatbîk olan 7 Nisan sene 1900 târihli kânûn ile onu müfessir 27 Teşrîn-i Evvel sene 1900 târihli taʻlimât- nâmedir.
Avusturya Hükümeti de 1855 târihinde memâlik-i şarkıyyede bulunan Avusturya ve Macaristan tebaʻası ve bir de mahmîler (protégés) hakkında konsoloslarının haʹiz olduğu hakk-ı kazâyı mübeyyen emir-nâme-i hüküm-dârî (rdonnance impériale) neşr etmiştir. 1819 târihinde dahî gerek Avusturya ve gerek Macaristan'da bu husûsâta müteʻallik olarak ayrı ayrı kavânîn ve vazʻ ve 1897 temmuzunda ise müşterek Hâriciyye Nezâreti tarafından bir emir-nâme tastîr kılınmıştır.
İtalya'nın memâlik-i şarkıyyedeki konsolos-hânelerinde ise 1866 târihinde neşr olunan Konsolos Nizâm-nâmesi (loi consulaire) ahkâmına tevfîk-i muʻâmele edilir.
Memâlik-i Osmâniyye'de mütemekkin Rus tebaʻasına müteʻallik olarak devlet-i müşârün-ileyhâ Kânûn-ı Ticâretʹin 2144'üncü maddesinde «memâlik-i şarkıyyede sâkin Rus tebaʻası Rusya sefâret-hânesiyle konsoloslarının hâkimiyyet- i kazâʼiyyesi tahtında (s. 165) bulunur» denilmiş ve ʻale'l-ıtlâk Rus konsolatlarının îfâ edeceği muʻâmelâta mütedâʼir bulunan 1863 ve 1868 târihli taʻlimat-nâmelere gerek memâlik-i Osmâniyye ve gerek İran içün birer bahs-i mahsûs edilmiştir.
Amerika Hükümeti de 1866 târihinde neşr eylediği nizâm-nâme ile memâlik-i Osmâniyye'de vâkiʻ konsolos-hânelerinde cereyân edecek usûl-i muhâkemeyi taʻyîn ve tebeyyün etmiştir.
Belçika, Yunanistan, İsveç, Danimarka ve Hollanda'nında bu bâbda kavânîn-i mahsûsası vardır.
(s. 164) 319 [1] Bu son nizâm-nâme buraca 1911 senesi şubatı ibtidâsından iʻtibâren tatbîk edile
Konsolos-hâne Mahkemelerinin Sûret-i Teşkîl ̶ Memâlik-i Osmâniyye'de bulunan Fransa konsolos-hânelerinde teşekkül edecek mehâkim üçer aʻzâdan terekküb eyler; bunlardan biri o mahaldeki konsolosdur ki kânûnen vazîfe-i riyâset kendisine mevdûʻadır; diğer ikiside Fransız tebaʻası muʻteberânından olmak üzere konsolos tarafından müntahab-ı zevâttır; bu iki aʻzâ konsolos gibi sıfat-ı hâkimiyyeti hâʼiz ve bi't-tâbiʻ sâhib-i reʼydir. İşbu mahkemelerde kâtib (greffier) sıfatıyla konsolatonun kançılârya meʼmûru (chancelier) ve bunun maʻzereti hâlinde bir tercümân hâzır bulunur. Sigâr (mineurs) ve mecânîne (déments) müteʻallik veyâ buna mümâsil deʻâvîde müddeʻî-i ʻumûmîye lüzûm görülmez.
Konsolosun bulunduğu mahalde aʻzâlık vazîfesini îfâ edecek iki Fransız bulunmazsa, konsolos münferiden iʻtâ-yı hükm ve karar etmek salâhiyyetini hâʼizdir.
Her bir konsolosun dâʼire-i meʼmûriyyetinde ( arrondissement consulaire), (s. 166) ancak konsolosun ikâmet ettiği beldede müteşekkil, bir mahkeme mevcûddur; binâberîn konsolos vekîllerinin (vice-consul) meʼmûriyyetlerinde ayrıca konsolato mahkemeleri teşekkül edemez.
Konsolato mahkemeleri ʻale'd-devâm müteşekkil bir hâlde olmayub yalnız bir dâʻvâ zuhûr ettiği vakit ictimâʻ ve hitâmında inhilâl eder.
Diğer devletlerin memâlik-i Osmâniyye'de bulunan konsolosları hakk-ı kazâ-yı hâʼiz bulundukları hâlde İngiltere Hükümeti konsoloslarının bu salâhiyyetini tehdîd ve takayyüd etmiştir. Fi'l-vâkiʻ hükümet-i müşârün-ileyhâ bi'l- umûm memâlik-i Osmâniyye'de İngiliz beyninde mütekevvin münâzaʻâttan düvelâ- yı hakk-ı kazâyı hâʼiz olmak üzere senevî bin İngiliz lirası maaşlı bir «baş hâkim (judge)» ve sekiz yüz İngiliz lirası maaş ile bir «ikinci hâkim (assistant judge)
[1]320» nasb ve iʻzâm eylemiştir. Bu hâkimler asıl Dersaʻâdet'te ikâmet ederler ve
bunlardan biri altı ayda bir kere İskenderiye'ye giderek bilâd-ı Mısriye'de iki İngiliz arasında mütekevvin deʻâvîyi rüʼyet eyler. Dersaʻâdet'te iki İngiliz beyninde mütekevvin ihtilâfâttan dolayı Dersaʻâdet İngiltere konsolosunun hakk-ı kazâsı olmayub, böyle bir dâʻvâyı bir mahkeme-i ʻâlî (supreme court) teşkîli sûretiyle bunlardan yâ münferiden biri veyâ müctemiʻan her ikisi rüʼyet ve fasl ederler. Bu
(s. 166)
320 [1] Bu hâkimler nefs-i İngiltere veyâ İskoçya veyâ İrlanda barolarında lâ-akall yedi sene hidmeti
hâkimlerin aʻzâ-yı muʻâvine (assessor) veyâ ʻudûl (jury) almalarına mesâğ var ise de fiʻliyâtta buna pek de tesâdüf edilmemektedir. (s. 167)
Taşralarda iki İngiliz arasında tahaddüs eden ihtilâfâttan şâyân-ı ehemmiyyet ʻadd olunanlarını yine bu hâkimler fasl ve rüʼyet edebilirler. Diğer taraftan oralarda konsoloslar dahî sefîr tarafından verilecek meʼzûniyyet üzerine mahkeme (provincial court) teşkîl ve iki İngiliz beyninde mütekevvin deʻâvîyi hâl ve fasl edebilirler. Bu mahkemelerde akıllı iki ve nihâyet dört neferden ibâret olmak üzere yalnız reʼy-i istişâriye aʻzâ-yı muʻâvine bulunur; bunlar muhâlif bulundukları kararlardan dolayı esbâb-ı muhâlefetlerini (dissent) zabıt-nâmede (minutes) derc edebilirler. Baʻzı kere yalnız bir aʻzâ-yı muʻâvine alınmayabilir ise de bunun bâʼisi ne olduğu zabıt-nâmeye yazılır.
Almanya konsolato mahkemeleri de konsolos ile iki aʻzâ-yı muʻâvineden teşekkül eyler. Fakat altı yüz marka kadar olan deʻâvîde konsolos aʻzâ-yı muʻâvine istishâb etmeksizin iʻtâ-yı karara salâhiyyet-dârdır. Devlet-i müşârün-ileyhânın Dersaʻâdet'te bir cenerâl konsolosu ve birde konsolos vekîli bulunur; bunların her ikiside konsolato mahkemesine riyâset etmek hakkını hâʼiz olmakla beraber fiʻliyyât ve tatbîkâtta bu vazîfeyi münhasıran konsolos vekîli îfâ etmektedir. Aʻzâ- yı muʻâvineler bir sene içün intihâb olunur ve fahrî olarak îfâ-yı vazîfe ederler. Şâyân-ı dikkattir ki konsolosluk hâkimlik sıfatını mütezammın ʻadd edilmediği cihetle, ancak Almanya Harîciyye Nezâreti'nden meʼzûniyyet istihsâl etmiş olan konsoloslar mahkeme teşkîl edebilirler. (s. 168)
Avusturya ve Macaristan konsolato mahkemeleri konsolos ile aʻzâ-yı muʻâvineden müterekkibdir. Şu kadar ki konsolos kendi dâʼire-i meʼmûriyyetinde Avusturya veyâ Macaristan tebaʻasından aʻzâ-yı muʻâvine bulunmadığı hâlde diğer devlet-i ecnebiyye tebaʻasından aʻzâ intihâb edebilir. Birde Avusturya ve Macaristan konsolos vekîlleriyle baʻzı konsolos meʼmûrları (agent consulaire) ne mahkeme teşkîl ve beş yüz florine kadar olan dâʻvâlar hakkında iʻtâ-yı hükm ve karar salâhiyyeti verilmiştir.
İtalya konsolato mahkemelerinin sûret-i terkîb ve teşkîli ise Fransa konsolato mahkemelerinin hemen aynıdır. Vâkıʻâda bu mahkemeler konsolos ile iki aʻzâ-yı muʻâvineden müterekkib ve fakat konsolos dâʼire-i meʼmûriyyetinde kendi tebaʻasından azâ-yı muʻâvine bulamadığı takdîrde diğer bir devlet-i
ecnebiyye tebaʻasından aʻzâ intihâb etmek salâhiyyetini hâʼizdir. Ama beş yüz franka kadar olan dâʻvâları İtalya konsolosları münferiden rüʼyet ve fasl edebilirler. Belçika konsolato mahkemelerinin sûret-i teşkîli de Fransa konsolato mahkemelerine benzer; şu kadar ki konsolosun dâʼire-i meʼmûriyyetinde Belçika tebaʻası bulunmazsa başka bir ecnebî devlet tebaʻasından aʻzâ-yı muʻâvine intihâb edilir; birde konsolos yüz franka kadar olan dâʻvâları münferiden fasl ve hasm eyler.
Rusların ittihâz ettikleri usûl ise büsbütün başkadır. Fi'l-hakîka memâlik-i Osmâniyye'de bulunan iki Rus arasında bir deʻâvî tahaddüs etmesi üzerine tarafeyn sefîre mürâcaʻat eder; sefîrde üç aʻzâdan mürekkeb (s. 169) bir heyet-i ʻadliyye (commission judiciaire) teşkîl eyler ki bunun riyâseti ya konsolosa veyâ tercümân misillü diğer bir meʼmûra mevdûʻdur.
Amerika Hükümetiʹnin 1866 târihinde neşr eylediği bir nizâm-nâme mûcebince Amerika konsolosları münferiden iʻtâ-yı hükm edebilirler; amâ tarafeyn taleb ederse iki nefer aʻzâ-yı muʻâvine bulundururlar.
Hükümet-i Yunâniyye memâlik-i Osmâniyye'deki konsolos-hâne mahkemelerinin sûret-i teşkîli emrinde 1855 târihinden 1877 târihine kadar Fransız usûlünü kabûl ve tatbîk ettiği hâlde muʼahharen bu usûli tebdîl ve yeni bir meslek ittihâz eylemiştir; şöyle ki: Hükümet-i mezbûre tarafından Rumeli içün Dersaʻâdet'te, Anadolu içün İzmir'de ve bilâd-ı Mısriye içün İskenderiye'de münʻakid olmak üzere memâlik-i Osmâniyye dâhilinde üç bidâyet mahkemesi
teşkîl kılınmış ve bu mahkemelerden her biri birer reʼis ile ikişer aʻzâdan [1]321
müterekkib bulunmuştur; reʼis ile aʻzâlardan biri Yunanistan'da hâkimlik etmiş zevâttan olmak üzere hükümet-i Yunâniyye ve diğer aʻzâ ise her dâʻvâda mahallî müʻteberânından ve başlûca dâʻva vekîllerinden bulunmak ve tahlîfi icrâ kılınmak ve fahriyyen îfâ-yı vazîfe eylemek şartıyla reʼis-i mahkeme tarafından intihâb edilir. Reʼis mahkemenin altı yüz drahmiye kadar olan dâʻvâları münferiden rüʼyet etmek salâhiyyeti dahî vardır. Şu vechle Dersaʻâdet'te konsolosluk ile hâkimlik tefrîk edilmekle beraber taşralarda konsoloslara o mahaldeki tebaʻa-i muʻtebere-i
(s. 169)
Yunâniyyeʹden iki aʻzâ (s. 170) istishâb ederken bidâyeten fasl ve rüʼyet dâʻvâ etmek salâhiyyeti verilmiştir.
İran konsolato mahkemelerinin teşkîlâtı bizim teşkîlât-ı ʻadliyyemizden iktibâs olunmuştur; şöyle ki: Dersaʻâdet'te bidâyet derecesinde olarak üç mahkeme vardır; bunlardan biri hukûk diğeri ticâret üçüncüsü de cezâ işlerini rüʼyet eder; bu mahkemeler birer reʼis ile ikişer aʻzâdan mürekkebdir; her üçünün reʼisi esâsen baş şeh-bender ise de kendisi bi'l-fiʻl ticâret mahkemesinde riyâset ve diğer iki mahkemede tarafından vekâlete vazîfe-i riyâseti şeh-bender vekîli îfâ eyler. Aʻzâlar burada bulunan tebaʻa-i muʻtebere-i İrâniyye tarafından ʻakd edilen ictimâʻda intihâb kılınur; en ziyâde reʼy kazananlardan altısı aʻzâ sıfatıyla bu mahkemelere devam ederler; bunlardan birinin maʻzeret-i zuhûrunda reʼy sırasınca hâʼiz-i ekseriyyet olanlar onun makâmına ikâme olunur. Dersaʻâdet'te sefâret müsteşârının riyâseti tahtında olmak üzere birde istînâf mahkemesi vardır. Bunun aʻzâları dahî bidâyet aʻzâları misillü intihâb edilür. Birde verâset, vasiyyet, talâk, nafakâ ve münâkehât gibi mesâʼil-i şerʻiyyenin rüʼyet-i mollalara havâle kılınur. Taşralarda ise ayrı ayrı üç mahkeme olmayub ancak şeh-benderlerin riyâseti altında tebaʻa-i İrâniyye tarafından müntehâb iki aʻzâlı birer bidâyet mahkemesi mevcûddur. Buralarda tebaʻa-i İrâniyye'ye müteʻallik bulunan sırf şerʻi mesâʼilin halli eğer molla var ise ona tevdîʻ ve eğer yok ise mahkeme-i şerʻiyyeye mürâcaʻat edilir.
Konsolato Mahkemelerinin ʻAle'l-ıtlâk Vazîfe ve Salâhiyyeti ̶ Memâlik-i Osmâniyye'de bulunan konsolosların vazîfe-i kazâʼiyyelerinde sûret-i ʻumûmiyyede olarak iki meselin intihâb edilmiş bulunduğu müşâhede kılınmaktadır: (s. 171)
1. Fransa, Belçika, Almanya, Avusturya-Macaristan devletleri tarafından kabûl edilen usûldür ki bu meselin icâbınca konsoloslar tebaʻalarına müteʻallik kâffe-i münâzaʻâtı hall ve fasl etmek ve vazîfesini hâʼiz ʻadd olunur.
2. İngiltere, İtalya ve Yunanistan gibi baʻzı devletlerin taʻkîb ettiği usûldür ki bu meselin iktizâsınca konsolos tebaʻası arasındaki ihtilâfâttan kısm-ı aʻzâmî rüʼyete vazîfe-dâr olmakla beraber muʻayyen bir tâkım deʻâvî ve mesâʼil ancak o devletin mehâkim-i mahalliyyesi maʻrifetiyle hall edilir. Meselâ talâka (dissolution of marriage) ve izdivâcın butlânına (nullity of marriage) müteʻallik halli memâlik-i Osmâniyye'deki İngiliz hâkimlerinin
ve konsoloslarının vazîfesinden hâric ancak İngiltere'deki mehâkim-i mahsûsaya râciʻ ve âʼid bulunmaktadır.
Ke-zalik memâlik-i Osmâniyye'de bulunan İtalya'lıların ahvâl-i şahsiyesine (état civil) müteʻallik mesâʼil ve ez-cümle neseb ve liʻân (action en désaveu) dâʻvâları memâlik-i Osmâniyye'de bulunan konsoloslar tarafından değil ancak İtalya mehâkim-i mahalliyyesince hall ve fasl edilir.
Memâlik-i Osmâniyye'de mütemekkin Yunanlıların talâk-ı mesâʼili dahî Atina Mahkemesi'nde fasl ve rüʼyet edilmektedir.
Salâhiyyet mesʼelesine gelince: Müddeʻî aleyhin ikâmet-gâhı hângi konsolos dâʼiresi meʼmûriyyeti dâhilinde ise, velev ki orası ikâmet-gâh-ı muvakkat (résidence) olsun, o konsolato mahkemesi rüʼyet dâʻvâya salâhiyyet-dâr ʻadd olunur. Şu esâs eski Roma kavânîninden muktebes (s. 172) «actor sequitur forum rei» yaʻnî müddeʻî müddeʻî ʻaleyhin ikâmet-gâhı mahkemesine mürâcaʻata mecbûrdur kâʻidesine müstenid bulunmakta ve binâberîn ʻumûmen kabûl edildiğine göre memâlik-i ecnebiyyede müteşekkil bir şirket-i ticâriyyenin memâlik-i Osmâniyye'de bulunan acentesi tarafından ifâ kılınmış muʻâmelâttan dolayı mezkûr acentenin ikâmet-gahı dâʼire-i meʼmûriyyetine tesâdüf eden konsolato mahkemesi salâhiyyet-dâr tanınmaktadır.
Konsolos-hâne Mehâkiminde Câri Olan Usûl-i Muhâkeme ̶ Memâlik-i Osmâniyye'de vâkiʻ konsolato mahkemelerinin tâbiʻ bulunduğu usûl-i muhâkeme muttarid ve yek-nesak olmadığından onları ayrı ayrı ve sûret-i muhtasarada mevzû- i bahs edeceğiz.
Fransa: Fransa Hükümeti 1878 sene-i mîlâdiyyesinde neşr ettiği Haziran Emir-nâmesiʹyle memâlik-i şarkıyyede vâkiʻ konsolato mahkemelerinde cereyân edecek usûl mahkemeyi gâyet basît ve muhtasar bir şekle ifrâğ etmiştir; şöyle ki:
Evvel-emirde her dâʻvâ salâhiyyet-dâr olan her konsolosa takdîm kılınacak bir kıtʻa arzuhâl ile ikâme olunur; bunun üzerine konsolos tahrîren mahkemenin yevm ve saatini taʻyîn eder; diğer tarafa dahî arzuhâlin ve evrâk-ı müteferriʻasının sûretleriyle birlikte bir dâʻvetiye varakası tastîr ve tesyîr kılınır. Asıl Fransa'da câri usûl muhâkeme iktizâsınca rüʼyet-i dâʻvâdan mukaddem bir sulh teşebbüsü (préliminaire de conciliation) vukûʻ meşrût olmasına rağmen, konsolato mahkemelerinde buna riʻâyet edilmez. (s. 173) Müddeʻî ʻaleyh konsolato
mahkemesine ya bi'z-zât gelir veyâ bir vekîl gönderir; şâyet her iki sûretle de konsolatoda isbât-ı vücûd etmez ve maʻa-mâ-fîh isticvâbına da lüzûm hiss edilir ise izʻâm kılınacak meʼmûr-ı mahsûs huzûrunda isticvâbı (interrogatoire sur faits et articles) icrâ olunur. Keşf ve muʻâyeneye (expertise) lüzûm hiss edildiği takdîrde dahî Fransa tebaʻasından olmak üzere muhlif ehl-i hıbre taʻyîn kılınır. İstimâʻ şühûddan mukaddem hasr-ı şehâdet lâzımdır. Şâhidlerin celbi meşhûdla tarafından değil, belki konsolato maʻrifetiyle vukûʻ bulur ve Fransa tebaʻasından bulunan bir şâhid dâʻvete icâbet etmediği hâlde ilk defʻası içün otuz ve defʻa-i sâniyede yüz frank cezâ-yı nakdiyye mahkûm olur. Daʻvet edilen şâhid başka bir devlet tebaʻasından olduğu sûrette mensûb bulunduğu konsolato maʻrifetiyle celbine tevessül kılınur ve şu kadar ki daʻvet-i vâkıʻaya icâbet etmezse cezâ-yı nakdî ile mahkûm olmaz. Şâhidlerin zâtı hakkında kable'l-istimâʻ taʻn der-miyân edebilir. Bu, lisân-ı aşinâ olmadığı takdîrde muhalif bir tercümân taʻyîn kılınır; birde 1778 emir-nâmesi şâhidlerin tahlîf edileceğine dâʼir bir sarâhat-i şâmil olmamakla beraber fiʻliyyatta şâhidlere yemîn-i icrâ ettirilmekde ve şu kadar ki bu yemînin ʻadem-i icrâsı şehâdât ve vâkıʻanın hükmünden sükûtunu mûceb ʻadd olunmamaktadır.
Konsolato mahkemesinden sâdır olan iʻlâm baʻzı kere icrâ-yı muvakkatide şâmil olur. Gerek icrâ-yı muvakkati mütezammın olsun ve gerek olmasın, işbu iʻlâmâtın icrâsı bi't-tabiʻ konsolato meʼmûru kavâsları maʻrifetiyle vukûʻ bulur. (s. 174)
Fransa konsolato mehâkiminden sâdır olan mukarrerât burada kabîliyyet-i icrâʼiyyeyi hâʼiz olduğu gibi, Fransa Hâriciyye Nezâreti'nden tasdîk edilmiş olmak şartıyla, Fransız mülkünde dahî infâz olunabilir.
Konsolato mehâkiminden sudûr eden mukarrerât ʻaleyhindeki başlûca turuk mürâcaʻat-ı iʻtirâz (opposition) istînâf (appel), iʻâde-i muhâkeme (reguéte civile) ve temyîzden ( pourvoi en cassation) ibârettir.
1778 emir-nâmesinin yirmi sekizinci maddesi mûcebince Fransa konsolatosundan gıyâben sâdır olan mukarrerâta karşû, iʻlâmın teblîği târihinden iʻtibâren, üç gün zarfında iʻtirâz edilebilir. Konsolatolar kavânîninde gerçi iʻtirâzü'l- gayre (tierce opposition) dâʼir bir sarâhat yoksada konsolato mahkemeleri ictihâd (jurisprudence) sûretiyle bunu kabûl ediyorlar.
Fransa konsolato mahkemelerinden iʻta kılınan mukarrerâtın merciʻ-i istînâfı, 1778 emir-nâmesi mûcebince, Aix İstînâf Mahkemesiʹdir. Mezkûr emir- nâmede ne gibi dâʻvâların kâbil-i istînâf olduğuna dâʼir gerçi bir sarâhat mevcûd değilsede mehâkimin teʻâmül ve ictihâdına nazaran bin beş yüz frankı mütecâviz dâʻvâlara kâbiliyyet-i istînâfîye bahş edilmektedir. Mehl-i istînâf hakkında dahî işbu emir-nâmede sarâhati tesâdüf edilememekle beraber Fransa'da mâ-bihi't-tatbîk olan usûl-i muhâkemenin taʻyîn ettiği iki ay müddet nazar-ı iʻtibâre alınıyor ve binâberîn hükm ve câhî ise teblîği ve gıyâbî ise iʻtirâz müddetinin güzerânı târihinden iʻtibâren (s. 175) iki aya kadar derece-i evlâde sudûr eden mukarrerât istînâf edilebilir.
Zikr-i sebk eden 1778 emir-nâmesinde musarrah olmamasına rağmen, konsolato mahkemelerinden sâdır olan mukarrerâta karşû iʻâde-i muhâkeme ve temyîz-i tarîkleri küşâde bulundurulmaktadır.
İngiltere: İngiltere Hükümetiʹnin neşr ettiği Nizâmât-ı Mahsûsa memâlik-i şarkıyyedeki konsolotlarında cârî olacak usûl muhâkemeyi tafsîl ve tebyîn eylemektedir. İşbu nizâmât icâbınca her bir dâʻvâ arzuhâl ile ikâme kılınır; bunun