B. NAHİV İLMİNE GENEL BİR BAKIŞ
3. Osmanlılar Döneminde Şerh Geleneği
2.7. METİN TESİSİNDE TAKİP EDİLEN YOL
Şerhu’l-Misbâh’ın iki nüshası Saraybosna’da bulunan Gazi Hüsrev Begova
(GHB) Ktp.de, iki nüshası Mostar’da bulunan Arhiv Hercegovine (AH) Ktp.de, bir nüshası da Zagreb’te bulunan Hırvatska Akademija Znanosti i Umjetnosti (HAZU) Ktp.de ve bir nüshası da Mostar’a yakın Ljubiški şehrinde Humac Fransisken Kilisesi Ktp.de olmak üzere toplam altı nüshası bulunmaktadır.
Çalışmanın üçüncü bölümünü oluşturan metin tesisinde bu altı nüshadan temin edilebilen 5 nüshadan faydalanarak aşağıdaki yol takip edilmiştir:
1. Nüshalar arasında müellif hattı nüshası olduğu kesin olarak bilinen veya müellif hattı nüshasına mukabele edilmiş nüsha olmadığı için metin tesisinde müellifin elinden çıkan en doğru metni oluşturabilmek için seçmeci metodu takip edildi.
2. Buna göre metin karşılaştırmasında farklılık olduğu durumlarda yapılan değerlendirme sonucu doğru olduğuna kanaat getirilen nüsha seçildi ve diğer nüshalardaki farklılıklar dipnotta belirtildi.
3. Seçmeci metotta ihtilaflı durumlarda tercih yapabilmek ve varak numaralarını göstermek için istinsah tarihi en eski nüsha olması, hamişlerinde müellife ait olan minhuvat notları en fazla olan nüsha olması, istinsahında daha fazla tertip ve itina gösterilmiş olması ve nüshaların hata-savab yönüyle karşılaştırılmalarında en az hatalı nüshalardan biri olması nedeniyle bu beş nüshadan Mostar’da bulunan Arhiv Hercegovine Ktp. 303 nr.da kayıtlı nüsha, referans nüsha olarak seçildi.
4. Nüshaların karşılaştırılması sonucunda metin tesisinde öncelik sırasına göre nüshalar aşağıdaki şekilde sıralandı. Kolaylık olması amacıyla çalışmada nüshalar için bulunduğu kütüphanelerin ve şehirlerin baş harfleri rumuz olarak kullanıldı. Aynı şehirde bulunan nüshalarda öncelik verilen nüshaya kütüphanenin baş harfi, diğerine ise şehrin baş harfi aşağıda olduğu gibi rumuz olarak kullanıldı.
I. Arhiv Hercegovine (AH) 303:
( أ )
II. Gazi Husrev Begova (GHB) R-3940:
( غ )
III. Gazi Husrev Begova (GHB) R-4640:( س )
IV. Hrvatska Akademija Znanosti i Umjetnosti (HAZU) 1547/1:
( ز )
V. Arhiv Hercegovine (AH) 283:( م )
115
5. Metin tesis edilirken nüshalardaki anlamı değiştirmeyecek noktalama ve yazım hatalarını dikkate alınmaddı.
6. Nüshaların hamişlerinde bulunan notların hepsi dipnotta belirtildi. Bu notlardan müellife ait olduğunu gösteren minhuvat kaydı olanların ayırt edilmesi için sonuna
(هنم)
kaydı düşüldü.7. Metin içinde anlamı kapalı olan kelimelerle ilgili dipnotta bilgiler verildi. 8. Okuyucuya kolaylık olması bakımından metin paragraflara ayrılıp konulara köşeli parantez [ ] içinde koyu renkte başlıklar eklendi. Konu başlıklarının olduğu fihrist, konularının daha hızlı bulunabilmesi için metnin sonuna konuldu.
9. Metne tarafımızdan eklenen kelimeler [ ] köşeli parantez içinde verildi. 10. Referans nüsha olarak alınan nüshanın varak numraları köşeli parantez içinde gösterildi. Varağın ön yüzü için
( أ ),
arka yüzü için(ب)
harfleri kullanıldı.11. Metin tesisinde nüshalarda üstü çizili olarak veya kırmızı mürekkep ile yazılmış olan el-Mıṣbâḥ’ın metni, kolaylık olması açısından koyu ve ( ) parantez içinde verildi.
12. Metin içine geçen ayetler
﴾ ﴿
çiçekli parantez içine alınarak harekelendi. Sure ismiyle bereber sure ve ayet numaraları, ayetlerin sonunda köşeli parantez içinde verildi.13. Metin içinde geçen hadisler,
{ }
süslü parantez içine alınarak harekelendi ve kaynakları dipnotta belirtildi.14. Metinde geçen şiirler,
« »
ayraç içine alınarak harekelendi. Bahirleri, kime ait oldukları, ulaşılabilen divanlar ve geçtiği diğer kaynaklar dipnotta belirtildi. Tek şatırı yazılan beyitlerin veya eksik yazılan şatırların kalan kısımları [ ] köşeli parantez içerisinde tamamlandı.15. Metinde geçen atasözleri ve veciz ifadeler,
« »
ayraç içerisine alınarak harekelendi ve kaynakları dipnotta belirtildi.116
16. Metin, modern yazım kurallarına göre yazıldı. Buna göre
اور م ع ، يا ق ،ة
ث ل ث ، نى ا ث
gibi kelimelerمار ع ،م ئا ق ،ة ث ل ث ،ا
ا ث ن
şeklinde yazıldı.17. Metinde ismi geçen şahıslar hakkında isimlerinin ilk geçtiği yerde dipnotta en az 3 kaynaktan özet bilgiler verildi. Bu isimlerin daha sonra geçtiği yerlerde ise bilginin verildiği sayfa dipnotta işaret edildi.
18. Okuyucuya kolaylık olması için metnin sonuna şahıs, eser, yer, Arap lehçeleri ve dil ekolleri için indeksler ile ayet, hadis, şiir, mesel ve veciz sözler için fihristler eklendi. Ayrıca tahkik işleminde faydalanılan kaynaklar, tahkikli metnin sonuna eklenenen kaynakçada verildi.
19. Metinde geçen kısaltmalar, açık halleri ile yazıldı ve bu kısaltmalar ilk geçtikleri yerde dipnotta belirtildi. Bu kısaltmalar şunlardır:
ملسلاو ةلصلا هيلع : مء
هرخآ لىإ : لخا
ىهتنا : ها
لىاعت : عت
ذئنيح : ح
الل هحمر : حر
هنع الل يضر :هضر
حص/حيحص :حص
رهاظ : ظ
لامح : حم
وليخ لا : خي لا
لا : نم لا
م لسن
ف نصلما : صلما
بولطم : طم
دصقلما : صقم
عونملما : ملما
20. Tahkik işlemi esnasında dipnotlarda ve kaynakçada tarafımızdan kullanılan kısaltmalar şunlardır:
ف و ت : ت
مقر : ر
ةحفص : ص
عبط : ط
خيرت لا : تلا
ةطوطمخ : خم
يدليم : م
قرو : و
يرجه : ه
117 SONUÇ
XVII. yy. sonu ile XVIII yy. başında yaşamış İbrâhim Opijač el-Mostarî (ö. 1137/1724-25), Osmanlılar döneminde Bosna Hersek'te Arapça gramer üzerine eser te’lif etmiş önde gelen âlimlerden birisidir.
Onun tefsir ve edebiyat gibi çeşitli alanlarda eser te'lif edebilen ve medresede hadis, fıkıh, usul ve belagat dersleri verebilen çok yönlü bir âlim olmasının en önemli gerekçesi Bosna’daki eğitiminin ardından 27 yaşında iken gittiği İstanbul'da on beş sene çeşitli alanlarda ilim tahsil etmiş ve üç dilde otuzun üzerinde eseri olan Mustafa b. Yusuf Ejubović el-Mostarî'nin öğrencisi olmasıdır.
Mustafa b. Yusuf el-Mostarî, vefat ettiğinde bütün kitaplarını İbrâhim Opijač'a miras bırakması aralarında Opijač'ın ifade ettiği gibi baba-oğul muhabbetine benzer bir yakınlık bulunduğunun bir göstergesidir.
Şerhu'l-Misbâh, Opijač'ın ilk te'lif ettiği eserdir. Eserin yazımına hocasının vefat
ettiği 1119/1707 tarihinden önce başlamış ve 12 Zilhicce 1120 (22 Şubat 1709) tarihinde tamamlamıştır.
Arap dili üzerine daha sonra Risâle fî Şerḥi’ṣ-Ṣalavât elleti Evredet ʻalâ Ṭarîḳi’l-
Elġâz (Ḥallu Luġazi Zâviyeti Blaġây) ve Muḫtaṣar fî’n-Naḥv adlı eserleri te'lif
etmiştir.
Şerhu'l-Misbâh'ın asıl metnini oluşturan el-Muṭarrizî'ye ait el-Misbâh adlı eser
nahve dair ıstılahları, Abdulkâhir el-Curcânî'nin el-ʻAvâmilu'l-Mie adlı eserinde ele aldığı iʻrâba etki eden âmilleri ve nahiv ile ilgili genel bilgileri ihtiva eden muhtasar bir eserdir. İslam dünyasında büyük rağbet görmüş olan bu eserin Türkiye kütüphanelerinde ikiyüzün üzerinde yazma nüshası bulunmaktadır.
Aynı zamanda el-Misbâh üzerine elliden fazla şerh ve haşiye yazılmıştır. Bu bilgilere bakıldığında el-Misbâh'ın medreselerde nahiv öğretiminde çok önemli bir yer tuttuğu görülmektedir.
Arapça gramere dair ilk dönemlerde te'lif edilen kapsamlı eserlerin öğrenciler tarafından anlaşılmasında yaşanan zorluklar neticesinde ilerleyen dönemlerde muhtasar eser yazma ihtiyacı doğmuştur. Ancak zamanla bu muhtasar eserlerdeki kapalı ifadelerin daha iyi anlaşılabilmesi için şerh yazma ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Bu nedenle Osmanlılar dönemi, müstakil eser te'lifi yanında medreselerde okutulmak
118
üzere muhtasar eserler üzerine çok sayıda şerh ve haşiyenin yazıldığı bir dönem olmuştur.
İbrâhim Opijač, bu esere şerh yazma sebebini şerhin mukaddimesinde ifade ettiği üzere öğrenciler arasında rağbet gören el-Misbâh adlı muhtasar eserin üzerine ne çok uzun ne de çok kısa bir şerh yazması yönünde kendisinden çokça istekte bulunulduğu şeklinde ifade etmiştir. Şerhini bu ölçüyü gözeterek kaleme almış ve nahiv öğretiminde öğrencilerin faydalanacağı bir ders kitabı olarak te'lif etmiştir.
Müellif, şerhte asıl metni tamamlayıcı bir metot takip etmiştir. Buna göre bazı yerlerde el-Muṭarrizî'nin metnini tamamlamış bazı yerlerde de metni tamamlamadan i‘râba ve anlama dair açıklamalar yapmıştır.
Opijač, bazı yerlerde el-Muṭarrizî'nin değinmediği hususları ele almasının yanı sıra kısa kısa bilgilerle açıkladığı konuların detayları hakkında da açıklamalar yapmıştır.
Aynı zamanda konu hakkında nahiv ekolleri arasındaki görüş farklılıkları ile âlimlerin görüşlerine yer vermiş, el-Muṭarrizî'nin ifadelerini tahlil ederek hangi nahiv ekolünün görüşüne işaret ettiğini belirtmiş ve tercih ettiği bir görüş olması durumunda bunu ifade etmiştir.
Konuları ele alırken takip ettiği yöntemlere bakıldığında nahiv konularına ve ihtilaflı hususlarda nahiv ekollerinin ve âlimlerinin görüşlerine oldukça vakıf olduğu görülmektedir.
Konunun daha iyi anlaşılması için musannifin verdiği örnekleri çoğaltmış ve gerekli yerlerde bunların anlamlarını açıklamıştır. Opijač'ın verdiği örneklerden, Arap dilbilimcilerinin verdiği klasik örnekleri takip ettiğini görmekteyiz.
Çok yönlü bir âlim olarak eserinde Arapça’nın grameri dışında kelâm, tefsir, mantık ve belagata dair bilgiler de vermiştir. Şerhte çok sayıda şiir ve meselle istişhadda bulunması yanında asıl metinde geçen bir meselin darb-ı mesel haline gelmesi ile ilgili Arap edebiyatına dair bilgiler de vermektedir.
el-Misbâh, medreselerde nahiv öğretiminin ileri aşamalarında okutulan bir
eserdir. Opijač'ın, ilk eserini ileri düzeyde bir kitap olan el-Misbâh üzerine te’lif etmiş olmasına rağmen bu eser onun çok sayıda ilim dalındaki yeteneğini gösteren bir eser olmuştur.
119
Eserinde faydalandığı kaynaklar incelendiğinde eski dönemlerde yaşayan âlimlerin yanında Osmanlı coğrafyasından tanınmış âlimlerin eserlerinden de faydalandığı görülmektedir. Bu açıdan müellif, Arap dili ve edebiyatı üzerine te'lif edilmiş çok sayıda kaynaktan faydalanarak okuyucuların istifadesine farklı görüşler de sunmuştur.
Sonuç olarak İbrâhim Opijač’ın takip ettiği metot genel olarak değerlendirildiğinde şerh yazma tekniğine oldukça vakıf olduğu anlaşılmakta ve 111 varaka sahip kapsamlı bir şerh olan bu eserin ilim dünyasına önemli bir katkı sağladığı görülmektedir.
Ayrıca çalışma sonucunda Osmanlı döneminde Bosna Hersek’in önde gelen âlimlerinden olan İbrâhim Opijač el-Mostarî’nin altı nüsha olan ve te’lif edildiği dönemde Bosna medreselerinde ders kitabı olarak rağbet gören kapsamlı eseri Şerhu’l-
Misbâh’ın tanınmış bibliyografik kaynaklarda adının yer almadığı, Bosna dışındaki
ilim çevrelerince pek tanınmadığı ve bu nedenle hak ettiği ilgiyi göremediği tespit edilmiştir.
120 KAYNAKLAR
Abdulah Opijač, Şerhu Muhtasar fî’n-Nahv, HAZU Ktp., nr. 88.
Afyoncu Erhan, “Sokullu Mehmed Paşa”, TDVİA, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2009, XXXVII/354-357.
Ahmed Rasim, Resimli ve Haritalı Osmanlı Tarihi, Şems Matbaası, İstanbul 1326- 27/1909-10.
Akın Lemi, “Bosna-Hersek’teki Osmanlı Dönemi El Yazmalarının Durumu”, Journal
of Turkish Studies, X (8), 2015, s. 323-340.
Aruçi Muhammed, “Mostar”, TDVİA, Türkiye Diyanet Vakfı İstanbul 2005, XXX/295-98.
“Sûdî Bosnevî”, TDVİA, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2009, XXXVII/466.
Âşıkî Derviş Ahmed, Âşıkpaşazâde Tarihi, haz. Necdet Öztürk, Bilge Kültür Sanat Yayınevi, İstanbul 2013.
Atabay Cuma, “Balkan Ülkeleri Vakıfları (Bosna Örneği)”, Balkanlarda Osmanlı
Vakıfları ve Eserleri Uluslararası Sempozyumu. 9-11 Mayıs, Vakıflar Genel
Müdürlüğü, Ankara 2012, s. 311-323.
Aydın Babuna, Geçmişten Günümüze Boşnaklar, çev. Hayati Tosun, Tarih Vakfı, İstanbul 2000
Bakırcı Selim-Demirayak Kenan, Arap Dili Gramer Tarihi, A.Ü. Fen-Edebiyat Fak. Yay, Erzurum 2001.
Balić Smail, Kultura Bošnjaka-Muslimanska Kompenanta, Universitätsbuchdrucker Adolf Holzhausens, Viyana 1973.
Bašagić Safvet-beg, Bošnjaci i Hercegovci u Islamskoj Književnosti, Svjetlost Yayınevi, Saraybosna 1986.
Brockelmann Carl, Tȃrȋhu’l-Edebi’l-ʻArabȋ (Geschichte der Arabischen Litteratur), I-
XV, çev. Abdulhalȋm en-Neccȃr, Dȃru’l-Kitabi’l-İslȃmȋ, Kum 2008.
Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, I-III, haz. M. A. Yekta Saraç, TÜBA Yayınevi, Ankara 2016,
121
Ćehajić Džemal, “Pjesme Fevzije Mostarca na Turskom Jeziku”, Prilozi za
Orijentalnu Filologiju, S. XVIII-XIX, 1968, s. 285-314.
, “Ahmed Sudi Bošnjak”, Prilozi za Orijentalnu Filologiju, S. XXVIII- XXIX, 1978, s. 103-122.
, Derviški Redovi u Jugoslovenskim Zemljama sa Posebnim Osvrtom na
Bosnu i Hercegovinu, Orijentalna Institut u Sarajevu (Posebna Izdanja,
Saraybosna 1986.
Ćeman Mustafa, Mustafa Ejubović, Šejh Jujo; Bibliografija/Mustafa Ćeman,
Biografija/Ibrahim Opijač, Muzej Hercegovine, Mostar 2011, Čolaković, Salih
A. (2015). es-Sekâfetu'l-İslâmiyye ve'l-Arabiyye fi'l-Bosna ve'l-Hersek. Mostar: Islamski Kulturni Centar.
Ćurić Hajrudin, Muslimansko Skolstvo u Bosni i Hercegovini do 1918. Godine, Veselin Masleša, Saraybosna 1983.
Curipschitz Benedict, Yolculuk Günlüğü 1530, (2. Baskı). çev. Özdemir Nutku, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1989.
Çöğenli, M. Sadi, el-Mutarrizi ve el-Muğrib fi Tertibi'l-Murib'inin Edisyon Kritiği, (Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 1986. , “Mutarrizî”, TDVİA, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2006, XXXI/375-377.
Džafić Ibrahim, Glosa Ibrahima Opijača na Uvod Beydawinog Tefsira, (Yüksek Lisans Tezi), Saraybosna Üniversitesi İslami Bilimler Fakültesi, Saraybosna 1999.
Demirayak Kenan, Arap-İslam Edebiyatı Literatür Bilgisi, Cantaş, İstanbul 2016. , Arap Edebiyat Tarihi Osmanlı Dönemi, Fenomen Yayınevi, Erzurum 2015.
Dikici Recep, Arapça Belâgat Kaynakları, Maʻruf Yayınevi, İstanbul 2016.
Dilberović Alija, “Uloga Značaj Hankaha u Razvoju Duhovne Tradicije Mostara”,
Kulturološko-Historijski Razvoj Grada Mostara: Naučni skup (1), 27 Mart,
Vijeće Kongresa Bošnjačkih Intelektualaca i Podružnica Mostar, Mostar 2015, s. 65-83.
122
Dizdar Elma-Mulović Amra, “Arabistika u Bosni i Hercegovini: od Arapske Gramatičke Tradicije do Savremenih Istradživanja (Međunarodni Simpozij od Orijentalizma do Orijentologije)”, Behar, S. XXIII (119), 2014, s. 19-22. Djurdjev Branislav, “Bosna-Hersek”, TDVİA, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1992,
VI/297-305.
Đurđev Branislav, “Neke Napomene o Islamizaiji i Bošnjatsvu u Istoriji Bosne i Hercegovine”, Prilozi za Orijenatlnu Filologiju, S. XXXXI, 1991, s. 25-36. Dobrača Kasim, Katalog Arapskih, Turskih, Perzijskih i Bosanskih Rukopisa / Gazi
Husrev-Begova Biblioteka (I), Rijaset Islamske Zajednice u Bosni i
Hercegovini-al-Furqan Fondacija za Islamsko Naslijeđe, Saraybosna-Londra 2000.
, Katalog Arapskih, Turskih, Perzijskih i Bosanskih Rukopisa/Gazi
Husrev-Begova Biblioteka, (II), Rijaset Islamske Zajednice u Bosni i
Hercegovini-al-Furqan Fondacija za Islamsko Naslijeđe, Saraybosna-Londra 2002.
Durmuş İsmâil, “Sekkakî, Ebû Yaʻkûb”, TDVİA, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2009, XXXVI/332-334.
, “Nahiv”, TDVİA, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2006, XXXII/300- 306.
Ebû Davud Süleyman b. el-Eş‘as, Sünen Ebî Davud, I-VII, th. Şuayb el-Arnavût, Muhammed Kâmil Karabelli, Abdullatif Hırzallah, Dâru’r-Rislaleti’l-Alemiyye, Şam 2009.
el-Askerî Ebû Hilâl, Cemheretu’l-Emsâl, I-II, (2. Baskı), th. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrâhim-Abdulmecid Kutâmış, Dâru’l-Cîl-Dâru’l-Fikr, Beyrut 1988.
el-Bagevî Ebû’l-Kâsım Abdullah, Cuzun Fihi Selâse ve Selasûne Hadîsen min
Hadîsi’l-Bagevî. th. Muhammed Yâsîn Muhammed İdrîs, Mektebetu İbni’l-
Cevzî, Demmam 1987.
el-Buhârî Ebû Abdullah Muhammed, Sahihu’l-Buhârî, Dâr İbn Kesir, Şam 2002. el-Cevherî Ebû Nasr İsmâil, es-Sıhâh, (4. Baskı), th. Muhammed Tâmir-Muhammed
es-Sâmî-Zekeriyâ Câbir Ahmed, Dâru’l-Hadîs, Kahire 2009.
ed-Dabbî el-Mufaddal, Emsâlu’l-Arab, th. İhsân Abbâs, Dâru’r-Râ’idi’l-Arabî, Beyrut 1983.
123
Ekşi İdris, Hacıbaba b. Hacı İbrâhim b. Abdilkerîm et-Tosyevî’nin Hayatı ve
Hulâsatu’l-İrâb Adlı Eseri, (Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Konya 1998.
el-Habeşȋ A. Muhammed, Cȃmiu’ş-Şurȗh ve’l-Havȃşȋ, I-IV, (3. Baskı), Dâru’l- Kutubi’l-Vataniyye Abu Dabi 2011.
el-Hamevî Yâkût er-Rûmî, Mucemu’l-Buldân, I-V, Dâru Sâdır, Beyrut 1977.
, Muʻcemu’l-ʻUdebâ’, I-VII, th. İhsân Abbâs, Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrut 1993.
el-Kârî Molla Ali, el-Esrâru’l-Merfuat fi’l-Ahbâri’l-Mevduat, (2. Baskı), th. Muhammed b. Lutfî es-Sabbân, el-Mektebu’l-İslamî, Beyrut 1986.
el-Meydânî Ebû’l-Fadl Ahmed, Mecmau’l-Emsâl, I-II, th. Naʻim Huseyin Zerzûr, Daru’l-Kutubi’l-ʻİlmiyye, Beyrut 2010.
el-Mutarrizî Nâsır b. Abdusseyyid, el-Misbâh fî’n-Nahv, th. Abdulhamid es-Seyyid Talîb, Mektebetu’ş-Şebâb, Kahire 1959.
, el-Misbâh fî’n-Nahv, th. Yâsîn M. el-Hatîb, Dâru’l-Nefâ’is Beyrut 1997. th. Ahmed İ. Abdulkerîm, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 2011
, el-Misbâh fî’n-Nahv, th. Ahmed İ. Abdulkerîm, Dâru’l-Kutubi’l- İlmiyye, Beyrut 2011.
Emecen Feridun, “Bosna Eyaleti”, TDVİA, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1992. es-Suyȗtȋ Celȃluddȋn Abdurrahman, Bugyetu’l-Vuȃt, I-II, th. Mustafȃ Abdulkȃdir Atȃ,
Dȃru’l-Kutubi’l-İlmiyye Beyrut 2004.
et-Tantâvî Muhammed, Nahvin Doğuşu ve En Tanınmış Nahivciler, çev. Mahmut Kafes, y.y., Konya 2013.
Evliya Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyȃ Çelebi Seyahatnamesi, I-II, (2. Baskı), haz. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, Yapı Kredi, İstanbul 2016.
Eyice Semavi, “Gazi Hüsrev Bey Külliyesi”, TDVİA, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1996, XIII/454-458.
ez-Zâhirî Ebû Muhammed Ali İbn Hazm, Cemheretu Ensâbi’l-Arab, Dâru’l-Kutubi’l- İlmiyye, Beyrut 1983.
ez-Zehebî Şemseddîn Ebû Abdullah Kâymâz, Târîhu’l-İslâm ve Vefyâti’l-Meşâhîr
ve’l-Alâm, I-LII, (2. Baskı), th. Ömer Abdusselam et-Tedmurî, Dâru’l-Kitâbi’l-
124
Fajić Zejnil, Katalog Arapskih, Turskih, Perzijskih i Bosanskih Rukopisa / Gazi
Husrev-Begova Biblioteka, (III), Rijaset Islamske Zajednice u Bosni i
Hercegovini-al-Furqan Fondacija za Islamsko Naslijeđe, Saraybosna-Londra 1991.
, Katalog Arapskih, Turskih, Perzijskih i Bosanskih Rukopisa/Gazi
Husrev-Begova Biblioteka, (V), Rijaset Islamske Zajednice u Bosni i
Hercegovini-al-Furqan Fondacija za Islamsko Naslijeđe, Saraybosna-Londra 1999.
, Katalog Arapskih, Turskih, Perzijskih i Bosanskih Rukopisa / Gazi
Husrev-Begova Biblioteka, (XI), Rijaset Islamske Zajednice u Bosni i
Hercegovini-al-Furqan Fondacija za Islamsko Naslijeđe; Saraybosna-Londra 2003.
Fine John V. A., "The Medieval and Ottoman Roots of Modern Bosnian Society", ed. Mark Pinson, The Muslims of Bosnia-Herzegovina, Harward Universirty Press, Cambridge-Massachusetts 1994, s. 1-21.
Furat A. Suphi, Arap Edebiyat Târihi (XVI.-XVII. Asırlar), (II), İstanbul Üniversitesi, İstanbul 2007.
Gazić Lejla, Katalog Arapskih, Turskih, Perzijskih i Bosanskih Rukopisa, Historijski
Arhiv Sarajevo, Orijentalni Institut u Sarajevu-al-Furqan Fondacija za Islamsko
Naslijeđe, Saraybosna-Londra 2009.
Gölen Zafer, Tanzimat Döneminde Bosna Hersek, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2010. Gültekin Aladdin, El-Mutarrizi’nin el-İkna adlı Eseri ve Dil Öğretim Yöntemi, (Doktora Tezi), Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun 2011.
Hadžijahić Muhamed-Trajlić H. Mahmud, Islam i Muslimani u Bosni i Hercegovini, Muhadžirska Biblioteka Yayınevi, İstanbul, 1994.
Hammer Joseph Von Purgstall, Osmanlı Devleti Tarihi, I-X, Hikmet Neşriyat, İstanbul 1984.
Handžić Adem, “O Širenju Islama u Bosni s Posebnim Osvrtom na Srednju Bosnu”,
Prilozi za Orijentalni Flilogiju, S. XVI-XVII, 1967, s. 37-52.
125
, Population of Bosnia in the Ottoman Period, a Historical Overview, IRCICA, İstanbul 1994.
Handžić Mehmed, Knjizevni Rad Bosansko-Hercegovackih Muslimana, Državna Štamparija, Saraybosna 1933.
, “Nekoliko Dragocjenih Rukopisa u Karađozbegovoj Biblioteci u Mostaru”, Glasnik Vrhovnog Starješinstva Islamske Vjerske Zajednice. II, S. 12, 1934, s. 633-639.
, Islamizacija Bosne i Hercegovine i Porijeklo Bosansko-
Hercegovackih Muslimana, Islamska Dionička Štamparija, Saraybosna 1940.
, Izabrena Djela Mehmeda Handžića, Knjiga I: Teme iz Književne
Historije, Biblioteka Baština, Saraybosna 1999.
Hasandedić Hivzija, Katalog Arapskih, Turskih i Perzijskih Rukopisa Provincijalata
Hercegovačkih Franjevaca u Mostaru, Mostar 1961.
, Mostar’ın Türk Devri Kültürel ve Tarihi Anıtları, (Vakıflar Dergisi Sayı VII’den Ayrı Basım), çev. İsmâil Erünsal, Baha Matbaası.İstanbul 1968. , “Djela Mustafe Ejubovića (Šejh Juje) i Ibrâhîm Efendije Opijača Koja se Nalaze u Arhivu Hercegovine u Mostaru” Anali GHB, S. IV, 1974, s. 57-68. , Katalog Arapskih, Turskih i Perzijskih Rukopisa / Arhiv Hercegovine, Arhiv Hercegovine, (II), Mostar 1977.
, Spomenici Kulture Turskog Doba u Mostaru, Islamski Kulturni Centar, Mostar 2005.
, Genealoška Istraživanja (Porijeklo i Status, Istaknuti Pojedinci Nekih
Muslimanskih Porodica u Hercegovini), Islamski Kulturni Centar, Mostar 2009.
Hatiboğlu İbrâhim, “Okiç Muhammed Tayyip”, TDVİA, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2007, XXXIII/336-338.
Heywood Colin, “Bosnia Under Ottoman Rule”, The Muslims of Bosnia-Herzegovina, ed. Mark Pinson, Harward Universirty Press, Cambridge-Massachusetts 1994. Hoare Marko Attila, The History of Bosnia, Saqi, Beyrut 2007, s. 35; John V. A. Fine,
"The Medieval and Ottoman Roots of Modern Bosnian Society", ed. Mark Pinson, The Muslims of Bosnia-Herzegovina, Harward Universirty Press, Cambridge-Massachusetts 1994.
126
Hulkî el-Mostarî, Hânikâh Hulkî Dediki Tarîhdir, Orijantalni Institut u Sarajevu Ktp. nr. 21, vr. 87a.
Husić Aladin, “Ocjeni i Prikazi-Orijentalni Intitut u Sarajevu-Katalog Arapskih, Turskih, Perzijskih i Bosanskih Rukopisa, OIS-al-Furqan Fondacija za Islamsko Naslijede, Sarajevo-London, haz. Lejla Gazić, 2009”, Anali GHB, S. XXXIX
(31), 2010, s. 307-310.
Imamović Mustafa, Urban Developement od Sarajevo During The Ottoman Rule, (X.
Türk Tarih Kongresinden Ayrıbasım), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1993.
, Historija Bošnjaka, Bošnjačka Zajednica Kulture Preporod, Saraybosna 1997.
Işık Rıfat, “Diyarbakır Ziya Gökalp Yazma Eser Kütüphanesindeki Nahve Dair Yazma Eserler Bibliyografyası”, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi,
S. 34, 2015, s. 283-302.
İbn Asâkir Ebû’l-Kâsım Alî b. el-Hasan, Târîhu Medineti Dimeşk. I-LXXX. th. Muhyiddin Ebî Saʻîd Ömer el-ʻUmrevî, Dâru’l-Fikr Beyrut 2001.
İbn Batuta Muhammed et-Tancî, İbn Batuta Seyahatnamesi, sad. ve haz. Mümin Çevik, Bilge Kültür Sanat Yayınevi, İstanbul 2015.
İbn Cevzî Ebû’l-Ferec Abdurrahman b. Tay, el-Mevdûât, I-III. th. Abdurrahman Muhammed Osman, Mektebetu’s-Selefiyye, Medine 1968.
İbn Ebî Şeybe, el-Kitâbu’l-Musannif fî’l-Ehâdis ve’l-Âsâr, I-VII, th. Kemâl Yusuf el- Hût, Dâru’t-Tâc, Beyrut 1989.
İbn Hallikân Ebû Abbâs Şemsuddîn, Vefeyâtu’l-Ayân, I-VIII, th. Ihsân Abbâs, Dâr Sâdır, Beyrut 1977.
İbn Saʻd Muhammed, et-Tabakâtu’l-Kubrâ, I-IX, (2. Baskı), th. Muhammed
Abdulkadir Atâ, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1997.
İbrâhim Opijač el-Mostarî, Risâle fî Menâkibi’ş-Şeyh Yuyâ Mustafâ, Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi, nr. 3858.
, el-Muhtasar fi’n-Nahv, Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi, nr. 2006. , el-Muhtasar fi’n-Nahv, Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi, nr. 3629. , Mecmua, Arhiv Hercegovine Kütüphanesi, nr. 95.
127
İnalcık Halil, “Türkler ve Balkanlar”, Balkanlar, Ortadoğu ve Balkan İncelemeleri Vakfı, İstanbul 1993, s. 9-32.
, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ, (14. Baskı), çev. Ruşen Sezer, Yapı Kredi, İstanbul 2009.
İsmâil Hakkî Bursevî, Rûhu’l-Beyân, I-X, Dâru’l-Fikr, Beyrut t.y.
Jahić Mustafa, Historical Manuscript Material in Ghazi-Husrev Bey Library in
Sarajevo. Ottoman Bosnia- a History in Peril (Publications of the Center of Turkish Studies, no. 3), University of Wisconsin Press, Madison 2004.
, Katalog Arapskih, Turskih, Perzijskih i Bosanskih Rukopisa/Gazi
Husrev-Begova Biblioteka, (VI), Rijaset Islamske Zajednice u Bosni i