Menteşe Beyliğinin Menşei Meselesinde Harezmlilerin Rolü

Muğla ve çevresinde kurulan Menteşe Beyliği’nin kurucusu konusunda tartışmalar mevcuttur. Paul Wittek, Menteşe isminin Yunanca Mantachios kelimesinden geldiği, Mantaşa ve sonrasında Menteşe’ye dönüştüğü, bunun şahıs ve kabile adı olabileceği ihtimali üzerinde durmaktadır284. Pachymeres’e göre; Salpakis285’in, Türklerin dilinde Menteş’in, Aydın ve çevresine damadı Sasa Bay ile saldırılarda

Müsâmeretü’l-Ahbâr, s. 77; Sümer, ‘’Anadolu’da Moğollar’’, s. 41-42; Turan, Selçuklular Zamanında, s.

543.

282 _{Salim Koca, ‘’Anadolu Türk Beylikleri’’, Türkler, C. VI, Ankara 2002, s. 703-704.}

283 _{1308 yılında II. Gıyâseddin Mesud’un ölümüyle Türkiye Selçuklu Devleti’nin yıkıldığı kabul}

edilmektedir. 1310 yılında Alâeddin Kılıçarslan adında bir sultanın cülusundan bahsedilse de Moğollar tarafından tanınmadığı da iddia edilmektedir. Aksarâyî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, s. 243-244; Sümer, ‘’Anadolu’da Moğollar’’, s. 75;

284 _{Wittek, Menteşe Beyliği, s. 27-28.}

285 _{Pachymeres’e göre Salpakis Menteşe Bey iken, Paul Wittek ve İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya göre ise;}

Bizans devrinde Sahil Bey anlamına gelmekteydi. Georges Pachymeres, Bizanslı Gözüyle Türkler, çev. İlcan Bihter Barlas, İstanbul 2009, s. 59; Wittek, Menteşe Beyliği, s. 27; Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, s. 19.

64

bulunduğundan bahsetmektedir286_{. Uzunçarşılı ise bölgeye Menteşe eli denildiğini,} beyin kim olduğu ve kökeninin bilinmediği halde Bizanslıların da Menteşe Beyi olarak gördükleri Salpakis’in olduğu üzerinde durmaktadır. Ayrıca Menteşe Bey’in babasının ismini Eblistan, dedesinin adını da Kuri/Karı Bey olarak göstermektedir287. Selçukluların ana kaynaklarında Menteşe Bey’in kökeni hakkında bilgiler mevcut değilken genelde Menteşe Bey’i Cimri Hadisesi sırasında Alâeddin Siyâvuş’un yanında bahsetmektedirler.288 Vedat Turgut ise Menteşe Bey’i Kayır/Kır Han’ın oğlu olduğunu iddia ettiği gibi Menteşe Beyliği’ni Harezmlilere bağlamaktadır289. Turgut ayrıca; Menteşe Bey dışında Aydınoğulları kurucusu Gazi Mehmed’i, Anadolu’da gazalarda bulunan Süleyman’ı, Baybars’a esir olan Kemaleddin İsmail’i ve Seyfettin Tuğrul’u290 Kayır Han’ın oğulları arasında gösterdiği gibiSeyfettin Tuğrul’un da Ertuğrul Gazi olma ihtimali üzerinde durmaktadır291_{. Menteşe Bey ve kardeşi Süleyman Bey’in Bolu’daki} Viranşahir’e bağlı Kır divanında yaptıkları vakıf kaydında babalarının adının Kır Bey olduğu zikredilmektedir292_{. Bu maksatla Menteşe Bey’i Kayır Han’a ve Harezmlilere} bağlamaktadır. Sâdeddin Köpek devrinde Kayır Han’ın hapsedilerek maiyetinin Selçuklu hizmetinden ayrılması ve o dönemde Harezmlilere karşı güdülen düşmanlıktan dolayı, onun ve ailesine mensup şahısların kaydı kaynaklarda geçmemektedir. Berke Han ve yanında bulunan Harezmliler Anadolu’yu terk ettiği halde adları zikredilmeyen Kayır Han’ın oğullarının varlığı hakkında kesin bilgiler mevcut değildir. Sâdeddin Köpek’in katledilmesiyle Harezm emirlerinin tekrar Selçuklu hizmetine alınmaları ve

286 _{Georges Pachymeres, Bizanslı Gözüyle Türkler, s. 59-61.} 287 _{Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, s. 19-20.}

288 _{Alâeddin Siyâvuş, II. İzzeddin Keykâvus’un oğlu olduğunu iddia ederek Karaman, Eşref ve Menteşe}

Beylerinin desteğiyle 1277 yılında Selçuklu tahtını ele geçirdi. 1279 yılına kadar tahta kalmasına rağmen Sahip Ata Fahreddin ve oğullarının desteğiyle Konya Alâeddin Siyâvuş’tan alınarak III. Gıyâseddin Keyhüsrev tekrar tahta oturdu. Aksarâyî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, s. 96; Anonim, Anonim Selçukname, s. 4- 50; Sevim ve Merçil ise, Menteşe Bey’i Cimri Hadisesi sırasında Eşrefoğlunun yanında göstermektedirler. Sevim-Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, s. 485.

289 _{Vedat Turgut, ‘’Menteşe Bey’in İsmi, Menşe’i ve Menteşeoğullarının Vakıflarına Dair’’, Osmanlı} Araştırmaları Dergisi, S.49, İstanbul 2017, s. 27.

290 _{Turgut, ‘’Menteşe Bey’in İsmi, Menşe’i’’, s. 29-30.}

291 _{Ertuğrul Gazi’nin Yassıçemen’de I. Alâeddin Keykubad’ın yanında yer alması ve babasının adının}

Gündüz Alp olması bilindiğinden dolayı Ertuğrul Gazi konusunda ihtimal vermesi biraz ilginçtir

65

Anadolu’ya gelmeleri, özellikle Batı Anadolu’da görülen Horzum293 _{yer adları da göz} önüne alındığında Menteşe beyliği ve Harezmliler arasında bir bağ olduğu muhtemeldir. Ancak Kayır Han ve Menteşe Bey arasında kesin bir şekilde baba-oğul münasebeti olduğu açıklanamadığı gibi üzerinde durulması gereken bir meseledir. Menteşe beylerinden Ahmed Bey’in 1391 tarihli mezarındaki şeceresinde, Ahmed Gazi İbn İbrahim İbn Orhan İbn Mesut İbn Menteşe İbn Ablistan İbn Kaabey/Kuru Bey olarak geçmesi ve Kaabey/Kurubey olarak ifade edilen ismin Kayır Han’a benzemesi değerlendirildiğinde de Menteşe Bey ve Kayır Han arasında bir ilişki aranması gerekmektedir294. İddialar göz önüne alındığında şu netice ortaya çıkmaktadır; Muhtemelen Kayır Han’ın torunu olan Menteşe Bey, babası Abliska’nın Sâdeddin Köpek devrinde vefat etmesiyle Harezmli beyler arasında yer aldı. Anadolu’yu terk etmesine rağmen Sâdeddin Köpek’in katledilmesiyle geri dönerek devlet kontrolünün daha az hissedildiği uç bölgelere göç etti. Oğlu Menteşe ise sahil beyi olarak yer aldığı sırada devletin hakimiyetinin azalmasıyla beyliğini kurdu. Verilen bilgiler dışında Menteşe Bey Kayır Han ile ilişkilendirilmese dahi, Moğol istilalarıyla Harezm göçü yaşanmasından ve Horzum yer adlarının varlığından dolayı Menteşe-Harezm ilişkisi kurulabilmektedir.

Menteşe Beyliğinin Anadolu’dan gelen ve deniz yoluyla sahile doğru akın yapan Türkmenler tarafından kurulduğu hakkında bilgiler mevcuttur295_{. Türkmen göçleri} neticesinde Anadolu’da varlığını sürdüren Menteşe Bey 1293 yılı civarında vefat etmiş, beyliği ise İlyas Bey’in Leys ve Ahmed’in hapsedilmesiyle 1391 tarihinde Osmanlılara

293 _{Muğla Fethiye’de Horzum, Manisa Turgutlu’da Horzum, Alaşehir’de Horzumalayaka,}

Horzumkeserler, Horzumsazdere, Horzumhotalla, Horzumembelli, İzmir Ödemiş’te Horzum köy adları mevcuttur. Son Teşkilatı Mülkiye’de Köylerimizin Adları, İstanbul 1928, s. 970; Hasan Geyikoğlu, ‘’Anadolu’da Kalan Harzemliler (Horzumlular)’’, Türk Kültürü, S. 41, Ankara 1997, s. 379; Koca, ‘’Anadolu Türk Beylikleri’’, s. 723.

294 _{Turgut, ‘’Batı Anadolu Beyliklerinin Menşei’’, s. 74.}

295 _{Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, s. 19; Merçil, ‘’Menteşeoğulları’’, s. 152; Turgut, ‘’Batı Anadolu}

66

bağlanmıştır.296 _{Timur’un Anadolu seferinde ise tekrar bağımsız hareket etmişlerse de} 1424 yılında kesin bir şekilde Osmanlı Devleti’nin topraklarına dahil olmuşlardır297_.