Cengiz Han zamanından beri Harezmşahlara düşman olan Moğollar, Celâleddin Harezmşah’ı öldürmek için takip ettiler ve Anadolu’ya kadar geldiler. Onun ölümünün ardından Moğolların Harezm devletine sahip olmalarıyla Selçuklu sultanı I. Alâeddin Keykubad, Harezmlileri kendi bünyesinde hizmete aldı ve istilalarına karşı imar faaliyetlerinde bulundu. Fakat Moğolların Harezmlilere kini bitmediğinden Erzurum’da onlara saldırdılar ve sağa sola dağılmalarına sebep oldular. II. Gıyâseddin Keyhüsrev devrinde Selçukluların hizmetinden ayrılan bazı Harezmliler Abbâsî halifesine sığındılar. Onları burada da takip eden Moğollar, daha önce mücadeleye girişmedikleri Abbâsîlere saldırıda bulundular. Sultanın Harezmlileri devlet hizmetine tekrar davetine uydukları halde rahat durmayarak yağma ve talan hareketlerine devam ettiler. Selçuklular, Eyyûbîler ve Abbâsîler arasındaki kıskaçta kalan Harezmliler, Moğolların saldırılarına karşı kendilerini korumaya çalışıyorlardı. Fakat bu durum Harezmlilerin tümü için geçerli değildi. İleride de bahsedileceği üzere Celâleddin Harezmşah 241 İbn Bibi, el-Evamirü’l-Ala’iyye, C. II, s. 57; Claude Cahen, ‘’XIII. Asır Ortalarında Cezire’’, çev.
Neşat Çağatay, AÜİFD, C. IV, Ankara 1953, s. 100.
242 Kılıç, ‘’Anadolu ve Suriye’de Harizmliler’’, s. 420; Aktaş, ‘’Türkiye Selçuklu Devleti İle Eyyûbîler
Arasındaki İlişkiler’’, s. 260
243 Kılıç, ‘’Anadolu ve Suriye’de Harizmliler’’, s. 421-422; Gül, ‘’Harezmli Türklerin Rolleri ve
53
tarafından I. Alâeddin Keykubad’a elçi olarak gönderilen Mucireddin b. Tahir’in oğlu Taceddin Mutez, Moğolların devlet adamı olarak karşımıza çıkmaktadır.
Harezmliler Anadolu ile Suriye arasında sıkıştıkları sırada Güneydoğu’nun kozmopolit yapısından faydalanan, Moğol istilalarından dolayı göç eden Baba İlyas adında bir şeyh Amasya’da ortaya çıkarak, Türkmenlerin perişan vaziyetleri karşısında sultan ve devlet adamlarının sefahat içinde yaşamalarını eleştirerek isyan etti244. Sultanın ve devlet adamlarının şaşaalı yaşam tarzları ile lüks harcamalarına karşı Anadolu’da yaşayan konar-göçer Türkmenlerle beraber kısa bir süre önce hizmetten ayrılan ve yağmalarla geçinen Harezmliler üzerinde etkili oldular. Bunun yanında ayrıca sultanın yönetiminden memnun olmayan ve özellikle Maveraünnehir’den Moğol istilası münasebetiyle göç ederek Güneydoğu’da yoğunlaşan Türkmenler üzerinde tesirli oldular. Müslüman olmalarına rağmen göçebe hayatın verdiği şartlar gereği eski inançlarını da devam ettiren Türkmenlerin isyana katılmaları, Selçukluların kendilerini ikinci bir vatandaş olarak görmelerinden kaynaklanıyordu245. Baba İlyas’ın Güneydoğu’daki halifesi Baba İshak, Türkmenlerin yanında belli bir liderin buyruğu altında yaşayamayan Harezmlileri de etrafında toplamayı başardı246. I. Alâeddin Keykubad devrinde devlet hizmetine alınan Harezmlilerin özellikle sultanın ölümünden sonra ümerâ arasındaki çatışmalardan dolayı ekonomik yönden sıkıntıya düştüklerinden yağma ve talan hareketlerinde bulunmaları nedeniyle devlete karşı olan Baba İshak’a destek vermişlerdi. Anadolu’yu terk ettikten sonra ortaya çıkan isyana destek vermeleri Güneydoğu Anadolu’nun karmaşık nüfusu ve düzensiz yapısının yanında bir de isyanın 244 Abu’l Farac, Abu’l Farac Tarihi, C. II, s. 539; Ahmed b. Mahmud, Selçuk-name, C. II, s. 153; Şapolyo, Selçuklu Tarihi, 186; Sümer, ‘’Anadolu’da Moğollar’’, s. 7; Ahmet Yaşar Ocak, Babaîler İsyanı Aleviliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu’da İslam-Türk Heterodoksisinin Teşekkülü, İstanbul 2014, s. 66-67. 245 Sümer, ‘’Anadolu’da Moğollar’’, s. 7; Salim Koca, ‘’Dini İnançların ve Düşüncelerin Politik
Amaçlarda Kullanılmasına Dair Selçuklu Devrinde İbret Verici Bir Örnek: Babaîler Ayaklanması’’, Gazi
Türkiyat, C.11/S.38, Ankara 2012, s. 20-21.
246 Ocak, Baba İlyas’ın Harezm’den geldiğini ve Türkmenlerin daha önceden tanıdıklarını iddia
etmektedir. Koca ise; Baba İlyas’ın Anadolu’ya geldiğinde Harezmlilerin devlete olan muhalefetini yerinde inceleyerek görmüştü. Gül ise; Harezmlilerin isyanı tetikleyen faaliyetlerde bulunduğunu iddia etmektedir. Bu iddialar üzerine Harezmlilerin Baba İshak’ın davetini kabul ettiklerini ve isyana katıldıklarını doğrular niteliktedirler. Ocak, Babaîler İsyanı, s. 107; Koca, ‘’Babaîler Ayaklanması’’, s. 19; Gül, ‘’Harezmli Türklerin Rolleri ve Tesirleri’’, s. 9. İbn Bibi ise, Babaîler İsyanı’nı anlattığı kısımda Harezmlilerden hiçbir şekilde bahsetmemektedir. İbn Bibi, el-Evamirü’l-Ala’iyye, C. II, s. 49-53.
54
meydana gelmesi ve Harezmlilerin bu isyana destek vermeleri işlerin daha da çıkmaza girmesine neden oldu. Selçuklular ve Eyyûbîler, ticaret yolları ile bölge halkına yağma ve talanda bulunan Harezmlileri devlet hizmetine tekrar davet etmelerine rağmen yıkıcı faaliyetlerinden vazgeçmedikleri gibi Babaîler isyanına da katıldılar.
Baba İshak Güneydoğu’da isyancılarla beraber hareket ettiği sırada Amasya’da bulunan Baba İlyas, Mübârizeddin Armağanşah tarafından yakalanarak ortadan kaldırıldı247. Onun ortadan kaldırılmasıyla beraber Baba İshak Konya’ya kadar ilerleyecek kadar güçlenmesine rağmen Kırşehir’in Malya Ovası’nda bozguna uğratılarak katledildi248. Evvela Baba İlyas ve sonrasında Baba İshak ortadan kaldırılarak Türkmenlerin desteklediği dini görünümlü siyasi isyan bastırıldı. Fakat devletin ekonomik açıdan sıkıntılar çekmeye başladığı sırada Moğollar, Selçuklulara saldırmak için fırsat kolladıklarından isyanın bastırılmasında zorlanıldığını görerek harekete geçtiler. Harezmliler isyana katıldıkları halde Urfa ve çevresinde hayatlarına devam ettiler. Melik Şehâbeddin Gazi ve diğer Eyyûbî Melikleri arasındaki toprak mücadelesinde Harezmlilere Harput ikta olarak verilerek Selçuklu hizmetine bir kez daha alındılar. Moğolların saldırılarına karşı asi durumdaki Harezmlilere ikta verilerek en azından olası bir durumda onların devlet kontrolünde olmaları sağlandı.