Borsalar, sermaye piyasalarının temel unsurudur. Ġkinci el piyasayı yaratarak sistemin likiditesini sağlamak, borsaların sermaye piyasasındaki temel iĢlevidir. Eğer borsalar tarafından ikinci el piyasalar oluĢturulmamıĢ olsaydı, sermaye piyasalarının yerleĢmesi ve geliĢmesi imkansızlaĢırdı (AKÇALI, 2002, s. 33).
Menkul kıymet borsaları kıymetli evrakların ihracında ve nakite çevrilmesinde olduğu gibi, kâr payı dağıtımı ve kâr ödemesini de kapsayan diğer finansal enstrümanlar ve sermaye olaylarında da kolaylıklar sağlar. Bir kıymetli evrakın belli bir menkul kıymet borsasında iĢlem görmesi için, orada kote edilmiĢ olması gerekmektedir. Menkul kıymet borsasında iĢlem gören kıymetli evraklar, hisse senetleri, menkul değer yatırım fonları, diğer toplu yatırım ürünleri ve bonoları içerir.
Bir borsada ticaret sadece üyeler, hisse senedi ve menkul kıymet sahipleri tarafından yapılır. Hisse senedi ve tahvillerin yatırımcılara ilk arzı birincil piyasada, daha sonraki alım satım iĢlemleri ise ikincil piyasada gerçekleĢtirilir. Hisse senedini menkul kıymet borsası vasıtasıyla ihraç etmede ya da daha sonra borsada ticaretini yapmakta genellikle bir zorunluluk yoktur. Bu Ģekilde ticaret borsa dıĢı ya da tezgâh üstü olarak adlandırılır. Bu, senet ticaretinin alıĢılagelmiĢ yoludur. Her geçen gün daha da fazla borsa, teminat için küresel piyasaların bir parçası olmaktadır (Stock Market, 2007).
32 Borsalar genel olarak döviz borsası, ticaret borsası, altın borsası, menkul kıymetler borsası gibi iĢ kollarına göre ayrılmaktadır. Menkul kıymet borsalarının daha geliĢmiĢ tipleri vadeli iĢlemler borsası ve opsiyon borsası gibi adlar taĢır.
Menkul Kıymet borsalarının temelini oluĢturan en hakim unsur, kâr amacıdır.
Hisse senedi satın alan kiĢi yatırımına temettü almak veya yatırımını daha yüksek bir fiyattan satarak sermaye kazancı sağlamak amacıyla hareket eder. KiĢilerin alım satım kararlarının birleĢmesi sonucunda piyasanın genel eğilimi oluĢur. Bu eğilimin fiyatları ileride daha da yükselteceği, dolayısıyla, Ģimdi hisse senedi almanın zamanı olduğu belirtilir. Tersine, fiyatların düĢmeye baĢlayacağı, dolayısıyla piyasadan çıkmak ve ya bugün satarak ileride düĢük fiyatla almak Ģeklinde bir eğilim mevcut olduğu takdirde kötümser havanın hakim olduğu belirtilir. Angla Sakson mali piyasalarında oluĢmuĢ bir deyim olarak iyimser hava boğa davranıĢı, kötümser hava ise ayı davranıĢı olarak nitelendirilir ve iyimser düĢünenlerin kötümser düĢünenlerden çok daha fazla olması halinde borsaya boğalar hakim denilir.
Borsaya boğalar hakim olduğu zaman fiyatlar yükselir, ayılar hakim olduğu zaman fiyatlar düĢer. Normal emtia pazarlarının aksine, menkul kıymet borsalarında fiyatların düĢmesi değil, makul bir Ģekilde yükselmesi makbuldür. New York Borsası’nın ambleminde bir boğa ile bir ayının güreĢmesi ve boğanın galip gelmesi temsil edilmektedir (KARSLI, 2004, s. 214-215).
Menkul Kıymetler Borsası kuruluĢlarındaki yasal özellikleri açısından baĢlıca üç ana gruba ayrılmaktadır;
a. Devlet Borsaları: Kanunla kurulmaktadır. Borsanın yönetimi resmî aracıların oluĢturduğu kurallara dayanmaktadır. Kara Avrupası’ndaki menkul kıymetler borsalarını bu gruba örnek olarak vermek mümkündür (SĠNCER, 2003, s. 10).
33 b. Özel Borsalar: Borsa, üyeleri tarafından kurulan Ģeklî bir anonim Ģirket statüsündedir. Bunların kâr amacı yoktur ve esas itibariyle bir mesleki kuruluĢ niteliğindedir. Bütün Anglo-Sakson ülkelerindeki menkul kıymetler borsaları bu türün örnekleri sayılabilir. Ancak Hükümetler sonradan çıkardıkları kanun veya kararname gibi yasal belgelerle borsalara bir resmiyet verirler (ĠMKB SPK, s. 5).
c. Karma Nitelikli Borsalar: Bu tür borsalar, kısmen devlet borsası gibi resmî ve kısmen özel borsalar gibi yarı resmî bir nitelik taĢırlar. Örneğin Ġtalya’daki menkul kıymetler borsası bir kanunla kurulmuĢ olmasına rağmen, idari açıdan ticaret odasına bağlanmak suretiyle mesleki bir kuruluĢ hüviyetini almıĢtır (PARASIZ, 2005, s. 100).
Menkul değerlerin alım-satımı ile ilgili bütün iĢlemler borsalardan geçmez.
Tezgah üstü piyasalar gevĢek ve gayri resmî olmasına rağmen, bir çok ülkede yayılmıĢtır. Borsa dıĢı iĢlemlerin de araya giren satıcıların tabî olduğu kurallar nedeniyle ciddi bir alıĢ-veriĢ olduğunu unutmamak gerekir. Burada önemli olan nokta menkul değer alım-satımının niçin borsa dıĢında yapıldığı sorusudur. ġu iki halde menkul değer alım-satımı borsa dıĢı yapılmaktadır;
Borsa dıĢı bir iĢlem, alıcı ve satıcıya borsa masraflarından kurtulmak gibi bazı kolaylıklar sağlayabilir. Bu halde alıcı ve satıcı karĢı karĢıya gelip iĢlemi gerçekleĢtirirler.
Bazı menkul değerlerin pazarlanma Ģansı yoktur. Bunlar organize bir pazarda iĢlem göremezler. Bu takdirde, bu tür menkul değerler borsa dıĢı alım-satıma konu olur.
Özellikle Amerika’da borsa dıĢı piyasa, Amerikan malî piyasasının önemli bir bölümünü oluĢturur ve hacmini ölçmek olanaksız olsa da bu piyasaya vazgeçilmez bir hizmet sunar. Borsa dıĢı piyasada genellikle borsaya kote olmayan menkul değerler, devlet tahvilleri ve yeniden ihraç edilmiĢ menkul değerler gibi üç tür kıymetli evrak iĢlem görmektedir (ĠMKB SPK, s. 5-6).
34 1.4.1. Menkul Kıymet Borsalarının Ekonomik İşlevleri
Menkul kıymet borsalarının ekonomiye sağladığı yararlar ile temel iĢlevleri;
likidite sağlama, ekonomiye kaynak yaratma, sermaye mülkiyetini tabana yayma, ekonominin göstergesi olma, uzun vadeli yatırımların kısa vadeli tasarruflarla finansmanını sağlama, menkul kıymetlerle ilgili bilgilere kolay ulaĢma iĢlevi, güvence, sanayide yapısal değiĢikliği kolaylaĢtırma iĢlevidir.
1.4.1.1. Likidite Sağlama İşlevi
Borsalar daha önce ihraç edilmiĢ menkul kıymetler için daimi bir pazar ortamıdır. Borsada, her menkul kıymeti her an almak veya satmak mümkün olacağından, menkul kıymetin pazarlanabilirliği yani likiditesi sağlanmıĢ olur.
Ayrıca likidite, borsanın geliĢmiĢlik düzeyinin belirlenmesinde de kullanılan önemli faktörlerden birisidir. Bir borsanın likidite oranı, o borsada iĢlem yapma sıklığını gösterir. Likit ortamda mali varlıklar, yatırımcılar arasında kolaylıkla ve en az maliyetle el değiĢtirir (PARASIZ, 2005, s. 100).
1.4.1.2. Ekonomiye Kaynak Yaratma İşlevi
Finansal piyasaların en önemli iĢlevi, ekonomideki tasarrufları toplayarak bunları ekonominin gereksinmeleri için kullandırmak ve ekonomideki fonlara aracılık ederek, fonların akıcılığını sağlamaktır. Bu iĢlevi gören en önemli piyasalar, para ve sermaye piyasalarıdır. Bu piyasaların kurumları da para piyasalarında bankacılık sistemi, sermaye piyasalarında menkul kıymet borsalarıdır.
Menkul kıymet borsaları, tasarrufların yatırıma dönüĢmesini sağlayarak ekonomik geliĢmeye katkıda bulunmaktadırlar. Menkul değer borsaları, menkul değer arz ve talebinin karĢılaĢtığı piyasalardır. Bu piyasalarda fon arz edenler, kendi risk ve karlılık tercinin doğrultusunda tasarruflarını en uygun alıcılara aktarırlar ve
35 böylece tasarruflar, yatırıma dönüĢmüĢ olur. Bu aktarım gerçekleĢtiğinde, tasarruflar da ekonomi içinde en verimli alanlara tahsis edilmiĢ olur (AKÇALI, 2002, s. 51).
1.4.1.3. Sermaye Mülkiyetini Tabana Yayma İşlevi
Borsa küçük tasarrufları büyük yatırımlara dönüĢtürerek, ekonomik kalkınmaya katkı sağlarken, bir yandan da sermayeyi tabana yayarak “gelir dağılımını düzeltici” ve sosyal adaleti sağlayıcı bir etki yapar (YILDIRIM, 1991, s.
14).
1.4.1.4. Ekonominin Göstergesi Olma İşlevi
Borsada menkul değerlerin fiyatını etkileyen asıl faktör bunları ihraç eden Ģirketlerin mali bünyeleri, baĢarı dereceleri ve kârlılık durumlarıdır. Eğer Ģirket baĢarılı ise hisse senetleri için talep arttığı gibi, fiyatlar da yükselir. Böylece borsada oluĢan fiyatlar tasarruf sahipleri, yatırımcılar, teĢebbüs yöneticileri ve iktisatçılar için çok yararlı bir gösterge olmaktadır. Enflasyonun, yatırımların, geliĢme ve kalkınmanın, ekonomi dıĢı etkenlerin, örneğin savaĢ tehlikesi, politik istikrarsızlık gibi durumların ekonomideki etkilerinin en iyi izlenebildiği yerlerden biri borsalardır (KARSLI, 2004, s. 217).
Borsada kote edilen hisse senetlerine göre düzenlenen menkul değer fiyat endeksleri, ülkenin genel ekonomik gidiĢi hakkında toplu fikir veren ve gelecek hakkında önceden tahminler yapmaya yarayan veri niteliğindedir (ĠMKB SPK, s. 9-10).
1.4.1.5. Kısa Vadeli Tasarruflarla Uzun Vadeli Yatırım Sağlama İşlevi
ġirketler pazarlama güçlüğünden dolayı uzun vadeli araçlar ihraç etmekte zorluk çekerler. Bu durum uzun vadeli borçlanmanın maliyetinin olması gerekenden
36 daha yüksek olmasına yol açmaktadır. Borsa, Ģirketler açısından borç doğurucu araçların ihracında söz konusu olan vade kısıtının etkisini azaltır. Ġkinci el piyasa etkin çalıĢıyorsa bu kısıt ve ek maliyetler ortadan kalkar (ĠMKB SPK, s. 10).
1.4.1.6. Menkul Kıymetlerle İlgili Bilgilere Kolay Ulaşma İşlevi
Ġkinci el piyasalarda kullanılacak fiyat ve oranların belirlenmesinde borsalarda oluĢan fiyat ve oranlar dikkate alınır. Bu durum, Ģirketlerin daha objektif bilgilere dayanarak kaynak maliyeti hesaplamalarına olanak tanır; birinci el piyasada sınırlı kaynakların en etkin alanlarda kullanılması sağlanır. Borsa bülteni ve diğer basın yayın organları vasıtasıyla borsada oluĢan fiyat ve oran bilgileri yatırımcılar tarafından en ucuz maliyetle ve kolaylıkla edinilir (ĠMKB SPK, s. 10).
1.4.1.7. Güvence İşlevi
ġirketler, menkul kıymetlerin borsa kotuna alınması ve borsada iĢlem görebilmesi için belirli koĢulları sağlamak zorundadır. Bu Ģirketler sürekli olarak denetim ve gözetim altındadır ve bu Ģirketlerle ilgili bilgiler yatırımcıların korunması amacıyla en kısa sürede kamuya açıklanır. Diğer yandan, borsalarda uygulanan çeĢitli kurallar ve alınan tedbirlerle, menkul kıymet fiyatlarındaki aĢırı dalgalanmalar ve spekülatörlerin fiyat oyunlarını da engellenmeye çalıĢılır. Tüm bu faktörler tasarruf sahipleri için güvenli bir yatırım ortamının oluĢmasına hizmet ederler (KAVAKLIDERE, 2002, s. 42).
1.4.1.8. Sanayide Yapısal Değişikliği Kolaylaştırma İşlevi
ġirketlerin geliĢme trendleri, borsadaki hisse senedi fiyatlarına yansıtır.
Özellikle bir Ģirketin mali bakımından zayıf olması halinde, aynı alanda çalıĢan diğer sermaye grupları bu Ģirketin hisselerini toplayarak zayıflayan Ģirkete taze kan aĢılarlar. BirleĢme, füzyon ve ele geçirme Ģeklinde adlandırılan iĢlemlerde borsaların sağladıkları kolaylık büyüktür (ĠMKB SPK, s. 10).
37 1.4.2. İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’nın Yapısı
ĠMKB, hisse senetleri, hazine bonoları ve devlet tahvilleri, gelir ortaklığı sertifikaları, özel sektör tahvilleri, gayrimenkul sertifikaları ve uluslararası menkul kıymetlerin alım ve satımının yapılmasını sağlamak amacıyla, 26 Aralık 1985’te kurulmuĢ olup, 3 Ocak 1986’da faaliyete baĢlamıĢtır. Özerk ve mesleki bir kamu kurumu olarak ĠMKB, yetkili olduğu konu ve alanlarda kendi yasal düzenlemelerini yapabilmektedir (BUDAK & EMRE, 2006, s. 3).
06.10.1983 tarih ve 18183 sayılı Resmî gazetede yayımlanan “Menkul Kıymetler Borsaları Hakkında 91 sayılı Kanun Hükmünde Kararname”, Türkiye’nin sermaye piyasalarını daha etkin hale getirmek perspektifi ile Türkiye’de menkul kıymet alım satım iĢlemlerinin gerçekleĢtirilmesine elveriĢli ortam yaratmak amacıyla menkul kıymetler borsalarının kuruluĢ esas ve Ģartlarını düzenlemektedir.
06.10.1984 tarih ve 18637 sayılı Resmî Gazete ile yayımlanan “Menkul Kıymetler Borsalarının KuruluĢ ve ÇalıĢma Esasları Hakkında Yönetmelik” ile Türkiye’de menkul kıymetler borsalarının kuruluĢ, çalıĢma, denetlenme ve borsada alım satım esasları ile borsa üyelerinin kuruluĢ, çalıĢma ve yükümlülükleri düzenlenmiĢtir. ĠMKB, bir meslek kuruluĢu olarak, yatırım ve kalkınma bankaları, ticari bankalar ve aracı kurumlardan oluĢan üyelere sahiptir (SPK)
Sermaye piyasası araçlarının iĢlem göreceği borsalar, özel kanunlarında yazılı esaslar çerçevesinde teĢkilatlanarak, menkul kıymetlerin ve diğer sermaye piyasası araçlarının güven ve istikrar içinde, serbest rekabet Ģartları altında kolayca alınıp satılabilmesini sağlamak ve oluĢan fiyatları tespit ve ilan etmekle yetkili olarak kurulan kamu tüzel kiĢiliğini haiz kurumlardır (BUDAK & EMRE, 2006, s. 5).
38 2. GELİŞMEKTE OLAN PİYASALAR