Tarih doğduğu yerden başka yerlere de nispet edilen birçok insan vardır. Ebû Hanîfe de, bunlardan birisidir. Genel olarak doğup büyüdüğü yer Kûfe olarak kabul edilse de; Babil, Nesa, Kabil, Tirmiz, Enbar gibi yerlere de nispet edilir. Bu yerlerle ilgili rivayetler şöyledir.
1.Amr b. Muhammed el-Ankazî > Huzed b. Halife > Ebû Abdirrahman el- Mûkrî > Abdurrezzak b. Hemmam.
“Ebû Hanîfe, Kûfe ehlindendir, onu Ebû Cafer el-Mansûr Bağdada nakletmiş, ölünceye kadar orada ikamet ettirmiştir. Hayzürân mezarlığının doğu tarafına defnedilmiştir.Oradaki kabri meşhurdur, bilinmektedir.”102
98 Hatîb, Tarih, XIII, 422.
99 Hatîb, Tarih, IV, 374.
100 Zehebi, Tezkirâtü’l-Huffâz, II, 761.
101 İbn Sa’d, et-Tabakâtü’l-Kübra, VI, 368,369; İbn Abdilber, el-İntika, s.122,123; Zehebî, Siyeru
Âlami’n-Nübela, VI, 403; Saymerî, Ahbâru Ebî Hanîfe ve Ashâbih, s.94.
2.Hamza b. Muhammed b. Tâhir > Velid b. Bekir > Ali b. Ahmed b. Zekeriyya el-Hâşimî > Ebû Muslim Salih b. Ahmed b. Abdillah İbn Salih el-Iclî “Ebû Hanîfe en-Numân b. Sâbit, Hamza ez-Ziyad kabilesinden olup Kûfelidir. O, kumaş satan bir kumaş tüccarı idi.”103
3.Hasan b. Muhammed el-Hallâl > Ali b. Amr el-Harirî > Ebûl-Kasım Ali b. Muhammed b. Kase en-Nehaî > Muhammed b. Ali b. Affân > Muhammed b. İshak el-Bukaî > Ömer b. Hammad b. Ebî Hanîfe.
“Ebû Hanîfe en-Numan b. Sâbit, Zûta kabilesindendir. Babası Sâbit, müslümandı. Zûta, Teymullah b. Sâlebeoğullarının kölesidir, daha sonra azad edilmiştir. Onun efendisi, Teymullah b. Sâlebedir. Ebû Hanîfe, Amr b. Hureys bölgesinde dükkânı bulunan bir kumaşçıydı. ”104
Birinci rivayetimizin isnadında yer alan Amr b. Muhammed el-Ankazi, hicri 199 vefat etmiştir. Kendisi hakkında Mizzî sika demektedir.105 Huzed b. Halife, hicri 216 yılında vefat etmiştir. Zehebî, bu ravinin “sadûk” olduğunu beyan etmiştir.106 Ebû Abdirrahman El-Mukrî, hicri 213 yılında vefat etmiştir. El-Mukrî, sika bir ravidir.107
İkinci rivayetimizin senedinde yer alan Hasan b. Muhammed el-Hallâl, hicri 395 ile 439 yılları arasında yaşamıştır. Hatîb el-Bağdâdi, kitabında bu ravinin, Râfizî olduğunu, sahabeyi ve selefi kötülediğini ifade etmiştir108. Ali b. Amr el- Harirî, hicri 380 yılında vefat etmiştir. Hatîb el-Bağdâdî, kitabında bu ravinin sika olduğundan bahsetmektedir109. İbn Hıbban da aynı görüşü paylaşmaktadır.110 Muhammed b. Kâse en-Nehai, hicri 324 yılında vefat etmiştir. En-Nehaî, Ebû Hanîfe’nin ilmini ve ferâiz ilmini anlatan birisidir. Muhammed b. İshak el-Bukaî, hicri 264 yılında vefat etmiştir. Zehebi, el-Bukaî’nin sika olduğunu söylemiştir.111
103 Hatîb, Tarih, XIII, 324.
104 Hatîb, Tarih, XIII,324.
105 Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, XXII, 222.
106 Zehebî, el-Kâşif, II, 156.
107 Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, XVI, 323.
108 Hatîb, Tarih, VII, 425.
109 Hatîb, age, XII, 21.
110 İbn Hıbban, es-Sikat, IX, 141.
Birinci rivayetteki ravilerin vefat tarihlerinin birbirlerine yakın olması dikkat çekicidir. Raviler, neredeyse hepsi aynı tabakada yer almaktadır. Ancak sıhhat açısından sahih bir rivayettir. Ebû Hanîfe’nin torunu olan Ömer b. Hammad b. Ebî Hanîfe’den gelmektedir. İmamın nesebinin neresi olduğunu açıklaması açısından sahih bir rivayettir.
Ebû Hanîfe, yaygın kanaate göre Kûfe’de doğup büyümüştür. Ancak kendi ailesinin nereli olduğu hakkında birden fazla rivayet vardır. Bir rivayete göre dedesi Sâbit b. Zûta b. Mah, Kabil halkındandır, ya da Enbarlıdır. Zûta buradan Nese şehrine geçmiş, Sabit burada dünyaya gelmiştir. Ayrıca Ebû Hanife’nin dedesi Zûta, Tirmizli olup, babası diğer şehirleri gezmiş, oralarda ikamet edip, daha sonra Kûfe’ye gelmiştir.112 Numân da burada dünyaya gelmiştir.113 Diğer bir rivayete göre, Ebû Hanîfe, İranlıdır. Annesi, Hindistanlıdır.114 Zehebî(748/1365), Ebû Hanîfe’nin babasının Kûfe’de vefat ettiğini, kendisinin de burada doğduğunu ifade etmektedir.115
Rivayetlere bakıldığında, Ebû Hanîfe’nin Kûfe’de doğduğu kanaatinin genel kabul gördüğü karşımıza çıkmaktadır. Babasının ve dedesinin ise Enbâr’da, Nesa’da, Tirmiz’de veya Kabil’de doğup, daha sonra diğer şehirleri gezip, Kûfe’de ikamet ettikleri görülmektedir. Zaten belirttiğimiz şehirler, birbirlerine o kadar uzak değildir. Kabil, bugünkü Afganistan’ın başkenti olan Kabil değildir. Bahsedilen Kabil, şu anda harabe halindedir. Tirmiz, Maveraünnehirde, Ceyhun nehri kuzeyinde kurulu bir şehirdir. Enbar, Irak’ın kuzeydoğusunda kurulu bir şehirdir. Hicri dördüncü asırda harap olmuş, bugün yeri ıssızdır. Nese, Maveraünnehirde, Merv, Nişabur ve Serahs arasında bir şehirdir.116 Kûfe, bugün Irak sınırları içindedir. Rivayetler içerisinde bir de Nabat ismi geçmektedir. Nabata, Irak için kullanılan isimlerden birisidir.117
Ebû Hanîfe’nin nereli olduğu ile ilgili rivayetlere bakarsak, aslında hepsinin kısmen de olsa doğru olduklarını söyleyebiliriz. İsmi geçen yerlerden her biri ile ilgili olarak, Ebû Hanîfe’ye ve onun ailesine isnat edebileceğimiz bir durum söz konusudur.
112 İbn Hacer el-Heytemî, Hayrâtü’l-Hısân, s.21.
113 Sibay, Halit Sabit, “Ebû Hanîfe”, İA, IV, 20, İstanbul, 1964.
114 Hamîdullah, Muhammed, İmam ‘zam ve Eseri, s.25.
115 Zehebî, Menâkıbu’l- İmâm ‘zam Ebî Hanîfe, s.7.
116 İbn Hacer el-Heytemî, Hayrâtü’l-Hısân, s.54,55.
Netice olarak, Ebû Hanîfe’nin ailesinin nesep olarak Farisî olduğu118, ancak daha sonra diğer şehirlerde belli bir süre de olsa ikamet edip, sonunda Kûfe’ye yerleştikleri, babasının burada vefat ettiği ve kendisinin de burada doğup büyüdüğünü söyleyebiliriz.