Ebû Hanîfe üzerine yapılan tartışmaların en önde gelen konularından birisi, imamın tabiin tabakasından olup olmadığıdır. Bir kimsenin tabiinden sayılması için onun bir sahabi ile görüşmesi gerekmektedir.119
Ebû Hanîfe’nin sahabilerle görüşmesi meselesi, günümüze kadar tartışıla gelen bir konudur. Hanefi mezhebine mensup olanlar genellikle imamın sahabilerle görüştüğü kanaatindeyken,120 diğer mezheplerden büyük bir kesim, buna karşı çıkmaktadır. Ebû Hanîfe’nin sahabilerle görüştüğünü ifade eden rivayet şöyledir:
“Ebû Hanîfe et-Teymî, Rey ashabının imamı, Irak ehlinin fakîhi, Enes b. Malik’i gördü”.121
Rivayetin senet kısmında geçen ravilerden, Muharip b. Dissâr, hicri 116 yılında vefat etmiştir. Tabiinden ve sikadır. Hammad b. Ebî Süleyman, hicri 120 yılında vefat etmiştir. Ebû Hanîfe’nin hocasıdır. İbn Ebî Hatim er-Râzî122 ve İbn Hacer123, onun sika olduğunu söylemektedir. Kays b. Müslim, sika bir ravidir.124 Muhammed b. El-Münkedir, Buhârî (256/877) ve İbn Hacer (852/1472)’e göre sika bir ravidir.125 Hişam b. Urve, hicri 71 ile 145 yılları arasında yaşamıştır. Hatîb el- Bağdâdî (463/1085), kitabında, Hişam b. Urve’den sika olarak bahsetmektedir126. İbn Hıbban da, kitabında bu ravinin sika olduğunu ifade etmektedir.127 Yezid el-Fakîr,
118 Kevseri, age, s.39.
119 İbn Kesir, el-Ba’isu’l-Hasîs fi ihtisar-ı Ulûmi’l- Hadîs, s, 100
120 Abdülhâris, Muhammed Kasım, Mekânetü’l-İmam Ebî Hanîfe Beyne’l-Muhaddisin, s. 43, 1993
121 Hatîb, Tarih, XIII, 323–324.
122 er-Râzî, İbn Ebî Hâtim, el-Cerh ve’t-Tadîl, III, 147.
123 İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb , I, 253.
124 er-Râzi, İbn Ebî Hâtim, el-Cerh ve’t-Tadil, VII, 103.
125 Buhârî, et-Tarîhu’l-Kebîr, I, 219; İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, IX, 418.
126 Hatîb , Tarih, XIV, 41.
sika bir ravidir.128 Simmâk b. Harb hakkında Hatîb el-Bağdâdî’nin, Ahmed b. Hanbel (241/862) hakkında muzdaribü’l-hadis dediği nakledilmiştir.129 İbn Hacer de, Simmâk ile ilgili olarak, çok hata yapan birisidir demektedir130. Alkame b. Mersed, sika bir ravidir131. Atiye el-Avfi, hicri 341 yılında vefat etmiştir. Nesaî (303/925), el- Avfi’nin zayıf olduğunu ifade etmiştir132. Abdülaziz b. Refi, hicri 130 yılında vefat etmiştir. Sika bir ravidir133. Abdülkerim Ebû Ümeyye, hicri 127 yılında vefat etmiştir. Zayıf bir ravidir134.
Hatîb el-Bağdâdî’nin Tarîhu Bağdad’ında, Ebû Hanîfe’nin görüştüğü sahabinin Enes b. Malik olduğu rivayeti vardır. Halbuki diğer kaynaklara baktığımızda, birden fazla sahibinin ismi geçmektedir. Kaynaklarımızda ismi geçen sahabiler şunlardır;
Âmir b. Vâsile el-Kinanî (h. 102), Enes b. Malik el-Ensârî (h. 93), Hermes b. Ziyad el-Bâhilî (h. 102), Mahmud b. Er-Rebir el-Ensârî (h. 99), Mahmud b. Lübeyd el-Eşhelî (h. 96), Abdullah b. Büsr el-Mâzinî (h. 96), Abdullah b. Ebî Evfa el-Eslemî (h.88)135, Aişe binti Acred, Cabir b. Abdillah (h. 79), Ma’kıl b. Yesar (h. 60)136, Abdullah b. El-Haris (h. 86), Amr b. Hureys (h. 85), Abdullah b. Üneys el-Cühenî (h. 54), Vâsile b. El- Eska (h. 83), Sehl b. Said (h. 88), Saib b. Hallad b. Süveyd (h. 91), Saib b. Yezid b. b. Said (h. 91), Abdullah b. Cafer (h. 80), Ebû Ümame (h. 81)137.
Burada aktardığımız sahabi sayısı on dokuzdur. Bunun yanında Serahsî, Ebû Hanîfe’nin görüştüğü sahabi sayısını dört138, Mizzî ise yetmiş dört olarak vermektedir.139 Bu kadar sahabi ismi ve sayısı verilirken, aslında bunların gerçeklik payının ne olduğunu açık bir şekilde gösteren bir nokta vardır. O da Ebû Hanife’nin muteber hadis kitaplarımızda yer alan herhangi bir rivayetinin bulunup
128 Mizzi, Tehzîbü’l-Kemâl, XXXII, 165.
129 Hatîb , Tarih, IX, 214.
130 İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, IV, 204..
131 Zehebî, el-Kâşif, II, 34; İbn Hacer, Tehzibü’t-Tehzib, IV, 204.
132 Nesai, ed-Duafâ ve’l-Metrukîn, I, 85.
133 Mizzî, Tehzibü’l-Kemâl, XVIII, 135.
134 Mizzî, Tehzibü’l-Kemâl, XVIII, 264.
135 el-Beyâdî, Kemalüddin Ahmed, İşaratü’l-Merâm, s. 18.
136 el- Heytemi, İbn Hacer, el-Hayrâtü’l-Hısân, s.103.
137 Abdulharis, Muhammed Kasım, Mekanetü’l-İmam Ebî Hanîfe beyne’l-Muhaddisin, s. 44,46.
138 Serahsi, Usulü-Serahsi, I, 314.
139 Ünal, İsmail Hakkı, İmam Ebû Hanîfe’nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu, s.
bulunmamasıdır. Birçok sahibiyle görüşmesine rağmen, kitaplarımızda Ebû Hanîfe’den nakleden bir rivayet yoktur. Kevseri’nin naklettiğine göre Darekutni, Ebû Nuaym el-İsfehânî, İbnü’l Cevzi, Hatîb el-Bağdâdî, Sem’âni, Nevevi, İbn Abdilberr, İbn Hacer, İbn Sâd140 ve Ahmed b. Hanbel141 gibi farklı mezhebe mensup önde gelen âlimler, Ebû Hanîfe’nin tabiinden olduğunu ifade etmektedir. Söz konusu âlimler, Ebû Hanîfe’nin rivayetlerde bulunduğu hususunda değil, tabiinden olduğu hususunda ittifak etmişlerdir. Burada Ebû Hanîfe’nin sahabilerle görüşmesi ile onlardan rivayetlerde bulunması ayrılmıştır.
Sahabilerin vefat tarihlerine bakıldığında, Ebû Hanîfe’nin o sıralarda çocuk yaşların üzerinde olduğu muhakkaktır. Enes b. Malik başta olmak üzere, Kufe’de babası ile birlikte hacca gittiğinde Mekke ve Medine’de142 veya başka bir yerde sahabilerle görüşme ihtimali yaş bakımından oldukça düşük değildir. Çünkü Enes b. Malik ve Ebu’t- Tufeyl Amr b. Vâsile (h. 102) dışında kalan sahibilerin büyük çoğunluğu, ya Ebû Hanîfe doğmadan, ya da çok küçükken vefat etmişlerdir. Bazı sahabilerin vefat tarihlerinin hangi yıl olduğunda ihtilaf varken, bazıları da ikamet ettikleri yer açısından, Ebû Hanîfe’nin onlarla görüşme ihtimali oldukça zayıftır. Hatîb el-Bağdâdî’nin aktarmış olduğu rivayet açısından meseleye bakarsak, Enes b. Malik’in ömrünün son zamanlarında Kûfe’ye geldiği, Ebû Hanîfe’nin de Kûfe’de doğup büyüdüğü için, bu sahabiyi görmüş olma ihtimali oldukça yüksektir. Çünkü Ebû Hanîfe’nin 80143 yılında doğduğuna dair ittifak vardır. Enes b. Malik’in vefat tarihinin 91, 92, 93144 olduğu yönünde rivayetler varken, bu rivayetler 93 yılında ağırlık kazanmaktadır. Biz bunu 91 olarak alsak bile, Ebû Hanîfe, Enes b. Malik’i gördüğü zaman yaklaşık on yaşında olmaktadır. Bir çocuğun temyiz yaşı altı, yedi’dir. İmamın sahabilerle görüştüğünde yaşı en az on’dur. Buradan hareketle, Ebû Hanîfe’nin birden fazla sahabiyle karşılaştığını söyleyebiliriz.
140 Kevserî, Muhammed Zâhid, Te’nibü’l-Hatib, s.33.
141 Cürcâni, Ebû Ahmed, el-Kâmil fi Duafâi’r-Ricâl, VII, 9.
142 Gaveci, Vehbi Süleyman, Ebû Hanîfe en-Numân, s. 73.
143 İbn Abdilber, el-İntika, s.123; Kevserî, Te’nibü’l-Hatîb, s.42.