el-Mefârîd an Rasûlillah

Mefârid, müfred kelimesinin çoğuludur. Bunun eşanlamlısı “ferd” olup, çoğulu ise “efrâd” şeklinde gelir. Hadis literatüründe daha çok “ferd” ve”garib” kelimeleri kullanılmıştır.

Ferd iki kısımdır. Birincisi Ferd-i Mutlak: İbn Hacer’e göre râvinin tek kaldığı kısım senedin aslı, menşei veya müntehâsı denilen sahâbe ve tâbiîn tarafında bulunursa buna ferd-i mutlak denir.

İkincisi Ferd-i Nisbî: Râvinin tek kaldığı kısım senedin orta kısımlarında

bulunursa buna da ferd-i nisbî denir. Bazıları buna garib de demişlerdir.318

Eser Ebû Ya‘lâ’ya ait olup, ona ait olduğunu gösteren iki delil vardır. Birincisi Kitabın Ebû Ya‘lâ’ya kadar ulaşan senedidir. Ebû Ya‘lâ’dan kitabı nakleden talebesi Ebül-Kâsım Nasr b. Ahmed b. Halil’dir. Ebû Ya‘lâ ile kitabın son râvisi arasındaki isnad zinciri ilk hadisin başında geçmektedir. Kitabın senedinin sonundaki son râvi hicri 567 yılında Dımaşk’ta kitabı dinlediğini ifade eder.

İkincisi kitabın bazı hadislerinin aynı isnad ve metinle Müsned’de de bulunmasıdır. Buna örnek olarak kitabtaki 1. hadis Müsned’de 1483. hadisle, 3. hadis 1500. hadisle, 5. hadis 1487. hadisle, 6. hadis, 1488. hadisle, 7. hadis 1489. hadisle, 8. hadis 1490. hadisle, 9. hadis 1491. hadisle, 10. hadis 1492. hadisle, 11. hadis 1493. hadisle, 12. hadis 1494. hadisle, 13. hadis 1497. hadisle, 15. hadis 1502. hadisle sened ve metin olarak tamamen aynıdır. Diğer hadisleri de karşılaştırırsak örnekleri çoğaltabiliriz.

316 _{el-Bağdâdî, İsmail b. Muhammed Emin b. Mir Selim el-Bâbânî el-Bağdâdî (Bağdatlı İsmail Paşa), (ö.} 1339/1920), Hediyyetü’l-Ârifîn Esmâül-Müellifîn ve Âsâru’l-Musannifîn, I-II, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut, 1951., I, 57.

317 _{Hatipoğlu, a.g.m., DİA, XXX, 345.}

318 _{İbn Hacer, Nüzhetü’n-Nazar fî Tavzîhi Nuhbetü’l-Fiker, s. 53,54; Yücel, Ahmet, Hadis Usulü, İFAV} yay., 22. bs. 2016, s. 153.

77

Sezgin kitabın altıncı hicri asra ait bir yazmasının Zâhiriyye Kütüphanesi’nde

Mecmu‘ 97. kısımda olduğunu bildirmektedir.319

Ebû Ya‘lâ kitabı tertib ederken Müsned’de olduğu gibi sahâbe yahut tâbiîn râvisine göre tertip etmiştir. Yani önce sahâbe veya tâbiînin ismini zikretmiş, sonra onlardan rivayet edilen hadisleri getirmiştir. Hadisleri rivayet ettikten sonra râvilerin cerh ve ta‘dîl yönünden durumunu belirtmemiştir. Yine hadisin sıhhatiyle ilgili de bir beyanda bulunmamıştır.

Bu eser, 45 sahâbî ile 11 tâbiînin Hz. Peygamber'den tek başlarına (ferd) rivayet ettikleri muhtelif konulara dair 114 hadisi ihtiva etmekte olup320 _{Abdullah b. Yusuf el-}

Cüdey‘ tarafından tahkik edilen eserin ilk baskısı Mektebü Dâri’l-Aksa yayınevi

tarafından 113 sayfa olarak Kuveyt’te 1405/1985 yılında basılmıştır.321

Abdullah b. Yusuf el-Cüdey‘ el-Mefârid’in Zâhiriyye Kütüphanesi’nde iki tane yazmasının olduğunu belirtir. O, bu yazmalardan yukarıda Sezgin’in işaret ettiği Zâhiriyye Kütüphanesi’nde Mecmu‘ 97. kısımdaki nüshaya ulaşmış ancak bu nüshanın sonu eksiktir. Zâhiriyye Kütüphanesi’nde bulunan hicri 622 yılında güzel bir hatla yazılan ikinci yazma nüsha ise Mecmu‘, Hadis, 279. numaradadır.

Taybe Üniversitesi Sünneti Nebeviyye ve İlimleri bölümünde hoca olan Muhammed b. Abdülazîz b. Salih el-Cem’ân, Medine Münevvere’de Câmiatü’l- İslamiyye Kütüphanesi’nde 2575. rakamda, ikinci yazmanın fotokopisine ulaşmış ve bu yazma ile diğer yazmayı karşılaştırarak ilk yazmadaki eksikleri ele alan bir makale yazmıştır.

Makale iki bölüm ve bir sonuç olmak üzere toplam 57 sayfadan oluşmaktadır. Muhammed b. Abdülazîz b. Salih el-Cem’ân, birinci bölümde Ebû Ya‘lâ’nın hayatını kısaca anlatmış ve el-Mefârîd’in Ebû Ya‘lâ’ya aidiyetiyle ilgili bilgi vermiştir. İkinci bölümde ise el-Mefârîd’den düşen hadisleri zikrederek hadisleri sened ve metin yönüyle incelemiş ve hadisin sıhhatiyle ilgili bilgiler vermiştir. Makaleyi sonuç kısmıyla bitirmiştir.

319 _{Sezgin, Târîhu’t-Türâsi’l-Arabî, Arapçaya tercüme eden, Mahmud Fehmî Hicâzî, I-V, Riyad,} 1411/1991, I, 334.

320 _{Uğur, Mücteba, “Ebû Ya‘lâ el-Mevsılî”, DİA, X, 259.}

321 _{Ebû Ya‘lâ el-Mevsılî, el-Mefârîd an Rasûlillah, thk. Abdullah b. Yûsuf el-Cüdey‘, Mektebü Dâri’l-} Aksa, I. bs, Kuveyt, 1405/1985.

78

Muhammed b. Abdülazîz b. Salih’in verdiği bilgiye göre ilk yazmada son hadis olan ve 114. rivayet olarak Utbe b. Gazvan’dan aktarılan hadisin eksik kalan kısmı ikinci nüshadan tamamlanmıştır. Utbe b. Gazvan’dan rivayet edilen 115. hadis ve Süheyl b. Beyza’dan rivayet edilen 2 hadis, ismi açıklanmayan mübhem bir sahâbî olan ve fülan diye bahsedilen sahâbîden 1 hadis ve Âiz b. Amr’dan rivayet edilen 2 hadisle ilk yazmadaki eksikler tamamlanmıştır. Bunlarla birlikte el-Mefârid’de 48 sahâbî ve 11

tâbiînden rivayet edilen toplam 120 hadis bulunmaktadır.322

1.4.6. Hadis Cüzleri

Kaynaklardan ulaşabildiğimiz kadarıyla Ebû Ya‘lâ’ya ait birkaç hadis cüzü olduğu anlaşılmaktadır. Şimdi onlarla ilgili bilgiler verilecektir.

1. İbn Hacer (ö. 852/1449), el-Müfehres’te icazet aldığı eserler arasında323 _{ve Kâtib}

Çelebi de (ö. 1067/1657) Keşfü’z-Zunûn’da324 _{Ebû Ya‘lâ’ya ait bir hadis cüzünün}

olduğunu bildirmektedirler. Yusuf Özbek de diğer hadis cüzleri başlığı altında 117. cüz

olarak bu eserden bahsetmektedir.325 Bu eseri Ebû Ya‘lâ’dan rivayet eden talebesi Ebül-

Kâsım Nasr b. Ahmed b. Halil’dir.326 _{Bu eserin günümüze ulaştığına dair bir bilgiye}

ulaşılamamıştır.

2. İbn Hacer icazet aldığı eserler arasında Ebû Ya‘lâ’nın Yahya b. Maîn’den rivayet ettiği hadislerden oluşan bir hadis cüzünü zikretmektedir. Yusuf Özbek de diğer hadis cüzleri başlığı altında 119. cüz olarak İbn Hacer’in el-Müfehres’ini kaynak göstererek bu eseri zikretmiştir.327

Bu eseri Ebû Ya‘lâ’dan rivayet eden talebesi aynı zamanda el-Müsnedü’s-Sağîr’in

de râvisi olan Ebû Amr Muhammed b. Ahmed b. Hamdân el-Hîrî’dir.328 _{Ebû Ya‘lâ’nın el-}

Müsnedü’s-Sağîr’de hocası Yahya b. Maîn’den sadece beş rivayeti bulunmaktadır. Bu

322 _{el-Cem’ân, Muhammed b. Abdülazîz b. Salih, İstidrâkü’s-Sâkıt min kitabi’l-Mefârîd li Ebî Ya‘lâ el-}

Mevsılî, Taybe Üniversitesi Edebiyat ve İnsani İlimler dergisi, Suudi Arabistan, 2016, 8. Sayı, 65-120.

323 _{İbn Hacer, el-Müfehres, s.380.} 324 _{Kâtib Çelebi, a.g.e., I, 585.}

325 _{Kettânî, a.g.e., trc. Yusuf Özbek, s. 147.} 326 _{İbn Hacer, el-Müfehres, s.380.}

327 _{Kettânî, a.g.e., trc. Yusuf Özbek, s. 147.} 328 _{İbn Hacer, a.g.e., s. 379.}

79

sebeple Ebû Ya‘lâ’nın hocası Yahya b. Maîn’den naklettiği rivayetleri toplaması eserin kıymetini artırmaktadır. Fakat bu hadis cüzünün de günümüze ulaştığına dair bir bilgiye ulaşılamamıştır.

3. Ebû Ya‘lâ’ya ait diğer bir hadis cüzü ise Hadîsü Muhammed b. Beşşâr Bündâr an Şüyûhıhî adlı eserdir. Bu cüzde Ebû Ya‘lâ, hocası Muhammed b. Beşşâr Bündâr’ın hocalarından rivayet ettiği 56 hadisi derlemiştir. Eseri Abdurrahim b. Yahya el-Hammûd

tahkik etmiştir. 329 Bu cüzü şamile programına hazırlayan Ahmed el-Hudarî, eserle ilgili

şu bilgiyi vermektedir. “Bu cüzü rivayet eden Hüseyin b. Ahmed b. Fehd el-Mevsılî,330

el-Müsnedü’s-Sağîr ve el-Müsnedü’l-Kebîr’in râvilerinden başka bir kimsedir. Buradaki hadislerin çoğu iki Müsned’de de bulunmamaktadır. Bu cüzde 56 hadis vardır. Bu rivayetlerden dört tanesi el-Müsnedü’s-Sağîr’de bulunmaktadır. Onlar bu cüzdeki 1, 9, 37 ve 43 numaralı hadislerdir. Bu cüzdeki sadece ikinci hadis kayıp el-Müsnedü’l-Kebîr’de bulunmaktadır. Bu cüzdeki diğer hadisler ise, matbu olan el-Müsned’üs-Sağîr’de bulunmadığı gibi, yine Heysemî’nin (ö. 807/1405) Mecmau’z-Zevâid ve el-Maksadü’l-Alî fî Zevâidi Ebî Ya‘lâ el-Mevsılî adlı eserlerinde İbn Hacer’in (ö. 852/1449) el-Metâlibü’l- Âliye’sinde ve Bûsîrî’nin (ö. 840/1436) İthâfü’l-Hıyera bi-Zevâidi’l-Mesânîdi’l-Aşere

isimli eserlerinde de bulunmamaktadır.”331

İbn Hacer (ö. 852/1449) icazet aldığı eserler arasında bunu zikrederken332 _Yusuf

Özbek de diğer hadis cüzleri başlığı altında 118. cüz olarak ondan bahsetmekte ve onun

bir yazmasının Zâhiriyye Kütüphanesi’nde bulunduğunu bildirmektedir.333

1.4.7. el-Emâlî

Emâlî, imlâ kelimesinin çoğuludur. İmlâ ise geçmişte âlimlerin özellikle hadis hafızlarının haftanın iki günü Salı ve Cuma günleri icra ettikleri vazifelerdendir. İmlânın şerefine binaen mescitte yapılması daha hoş karşılanırdı. İmlâ şöyle icra edilirdi.

329 _{Ebû Ya‘lâ el-Mevsılî, Hadîsü Muhammed b. Beşşâr Bündâr an Şüyûhıhî, thk. Abdurrahim b. Yahya el-} Hammûd, Mecelletü’l-Ahmediyye, 2004.

330 _{Bkz. İbn Hacer, el-Müfehres, s.249.}

331_{Şamile Proramında kitapla ilgili bilgi notunda geçmektedir. Eser Şamile Proramında hadis cüzleri} kısmındadır.

332 _{İbn Hacer, el-Müfehres, s. 249.}

80

Müstemlî “Bu mecliste filan camide, filan gün, filan tarihte ve filan şeyhimiz imlâda bulundu” diye yazdıktan sonra mümlî hadisin isnadı ile metnini irad ettikten sonra garip kelimelerini tefsir eder ve isnadına taalluk eden nükteleri zikreder. Bu, ilk dönemde çokça yapılan bir gelenekti, fakat zamanla hadis hafızları öldü ve imlâ azaldı. Süyûtî (ö. 911/1505), İbn Hacer’in (ö. 852/1449) vefatından 20 sene sonra sekteye uğrayan imlâ

işini hicri 872 senesinde Mısır’da canlandırdı.334

İbn Hacer icazet aldığı eserler arasında Ebû Ya‘lâ’nın üç meclisinden oluşan Emâlî’sini zikretmektedir.335 _{Yusuf Özbek de Emâlî kitapları ile ilgili dipnotta verdiği}

kitap isimleri arasında 34. eser olarak bunu zikretmiştir.336 _{Bu cüzü Ebû Ya‘lâ’dan}

rivayet eden talebesi Ebül-Kâsım Nasr b. Ahmed b. Halil’dir. Bu eserin günümüze ulaştığına dair bir bilgiye ulaşılamamıştır.

1.4.8. ez-Zühd ve’r-Rekâik

es-Safedî (ö. 764/1363), Ebû Ya‘lâ’nın zühd konusunda kitabı olduğunu

nakleder.337 Zehebî (ö. 748/1348) Yezîd b. Muhammed el-Ezdi’den (ö. 334/945) aktararak

Ebû Ya‘lâ’nın zühd ve rekâik konusunda eseri olduğunu bildirmişlerdir.338 _{Fakat bu}

kitapların günümüze ulaştığıyla ilgili bir bilgiye sahip değiliz. 1.4.9. el-Fevâid

Bir hadis kitabı türü olan Fevâid; bir kimsenin başkalarında pek bulunmayan

nâdir rivayetlerinin toplandığı hadis kitabı olarak tanımlanmıştır.339 _{Bazı âlimlere nispet}

edilen fevâidlerden, bu türün erken bir devirde ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. Her biri

hadis hâfızı olan Ali b. Ca‘d (ö. 230/844), Ali b. Hucr (ö. 244/858), Buhârî (ö. 256/870),

Ali b. Harb et-Tâî (ö. 265/878), Ebû Bişr İsmâil b. Abdullah el-İsfahânî (ö. 267/880),

334 _{Kettânî, a.g.e., s. 339.} 335 _{İbn Hacer, a.g.e., 382.}

336 _{Kettânî, a.g.e., trc. Yusuf Özbek, s. 346.} 337 _{Safedî, a.g.e., II, 460.}

338 _{Zehebî, Siyer, XIV, 178.} 339 _{Aydınlı, Hadis Istılahları, s. 79.}

81

Hanbel b. İshak (ö. 273/886), Abdân el-Ahvâzî (ö. 306/918) gibi âlimlerin bu türde

eserleri olduğu nakledilmektedir.340

Zehebî (ö. 748/1348) Yezîd b. Muhammed el-Ezdî’den (334/945) naklederek Ebû Ya‘lâ’nın el-Fevâid adlı bir eseri olduğunu haber vermektedir.341 _{Ebû Ya‘lâ, 9316. hadisi}

rivayet ettikten sonra bu hadisin Fevâid’de de geçtiğini zikrederek el-Fevâid’e işaret

etmiştir.342 _{Heysemî (ö. 807/1405) Mecmau’z-Zevâid ve Menbeu’l-Fevâid’de Ebû}

Ya‘lâ’nın Nevâdir isimli bir kitabına atıfta bulunmaktadır.343 _{İrşadülhak el-Eserî’nin de}

belirttiği gibi bu kitap el-Fevâid’le aynı eser olabilir.344

1.4.10. Müsnedü’l-Meğâribe

Ebû Ya‘lâ’nın üç cüzden oluşan böyle bir eseri olduğunu İbn Hacer bildirmektedir. O, el-Müfehres isimli kitabında Ebû Ya‘lâ’nın bu cüzlerini de icazetini aldığı eserler arasında zikretmektedir. Bu eseri Ebû Ya‘lâ’dan rivayet eden talebesi Ebül-

Kâsım Nasr b. Ahmed b. Halil’dir.345

İlk dönem âlimleri birçok ilim dalında kendilerini yetiştirerek çok yönlü olmalarının yanında bu alanlarda eserler vermişlerdir. Yaşadığı dönem itibariyle de Ebû Ya‘lâ farklı konularda ilim talep etmiştir. Fakat bize ulaşan kaynaklardan Ebû Ya‘lâ’ya ait eserlerin tamamının hadisle ilgili olduğunu görmekteyiz.

Ona ait bir tefsirin olduğunu İbn Teymiyye (ö. 728/1328) bildirmektedir. O, Mecmûu’l-Fetâvâ adlı eserinde “Ebû Ya‘lâ el-Mevsılî meşhur tefsirinde rivayet etti”

diyerek bu esere atıfta bulunmaktadır.346 _{Fakat bu eserin günümüze ulaştığına dair bir}

bilgiye sahip değiliz. Bibliyografik ve biyo-bibliyografik kaynaklarda yaptığımız taramalarda eserin adına ve Ebû Ya‘lâ’nın bir tefsir çalışması olduğu bilgisine ulaşamadık. Anlaşıldığına göre o, hayatını Hadis ilmi ve meselelerine vakfetmiş bir ilim adamıdır.

340 _{Kandemir, M. Yaşar, “Fevâid”, DİA, XII, 500-501.} 341 _{Zehebî, a.g.e., XIV, 178.}

342_{Müsnedü Ebî Ya‘lâ, Halil Me’mûn Şîhâ tahkikinde, 6287; Hüseyin Selim Esed Tahkikinde 6295;} İrşâdülhak el-Eserî Tahkikinde 6266, Dâru’t-Te’sîl tahkikinde 6314. numaralı hadislerde geçmektedir. 343 _{Heysemî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Ebî Bekir b. Süleymân el-Heysemî (ö. 807/1405), Mecmau’z-}

Zevâid ve Menbeu’l-Fevâid , thk., Hüsâmeddîn el-Kudsî, el-Mektebetü’l-Kudsî, I-X, Kahire 1414/1994, IV,

256, 7333. hadisin sonunda.

344 _{Müsnedü Ebî Ya‘lâ, thk. ve tlk, İrşâdülhak el-Eserî, I, 16.} 345 _{İbn Hacer, el-Müfehres, s. 149.}

82

İKİNCİ BÖLÜM

EBÛ YA‘LÂ EL-MEVSILÎ’NİN EL-MÜSNED’İ

2.1. ESERİN GENEL TANITIMI

Daha önce de belirttiğimiz gibi kaynaklarda Ebû Ya‘lâ’ya ait iki müsnedden

bahsedilmektedir. Bunlardan birincisi el-Müsnedü’l-Kebîr diye bilinen büyük müsned,

diğeri ise el-Müsnedü’s-Sağîr diye meşhur olmuş küçük müsneddir.347

Araştırmamızın konusu olup üzerinde çalıştığımız Müsned, Ebû Ya‘lâ’nın el- Müsnedü’s Sağîr adlı bu eseridir. Bazı kaynaklarda ve araştırmalarda “Ebû Ya‘lâ’nın muhtasar rivayeti” diye bahsedilen eser de budur. el-Müsnedü’s Sağîr diye isimlendirilmesi Ebû Ya‘lâ’nın el-Müsnedü’l-Kebîr’ine karşılık verilmiş bir isimdir. Diğer müsnedlerle karşılaştırıldığı için değildir. Diğer müsnedlerle karşılaştırıldığında birçok müsnede göre büyük müsned hükmündedir.

Müsned, Ebû Amr Muhammed b. Ahmed b. Hamdân (ö. 376/986) vasıtasıyla rivayet edilmiştir. Eser âlimler tarafından hüsnü kabul görmüş ve zaman zaman üzerine çalışmalar yapılmıştır.

2.1.1. Râvileri ve Nüshaları