2.1.4. Beden İmgesinin Belirleyicileri
2.1.4.2. Medya Etkisi
Medyanın, geniş kitlelere sesini duyurabilmesi yönünden beden imgesine dair değerlendirmelerin şekillendirilmesinde büyük bir etkisi vardır. İdeal olduğu düşünülen beden şekillerinin sürekli medyada yer alması birçok kişiyi özellikle de bayanları olumsuz yönde etkilemektedir. Ayrıca bu durum beden memnuniyetsizliğini de arttırır60. Bir başka deyişle medya kanalları aracılığıyla sürekli topluma dayatılan ideal vücut ölçüleri bireylerde kendi bedenlerine dair olumsuz beden imgesi algısının oluşmasını sağlamaktadır. Bu olumsuz beden imgesi algısıyla birlikte kişilerde kendi bedenleriyle ilgili tatminsizlik oluşmaktadır.
58 Jackson, a.g.e., s.355.
59 Adrian Furnham, Naznin Alibhai, Cross-cultural Differences in the Perception of Female Body
Shapes, Psychological Medicine, 1983, s.829.
60 Jane Ogden, Kate Mundray, The Effect of the Media on Body Satisfaction: the Role of Gender and
24
Genellikle medyada yer alan beden odaklı reklamların, beden odaklı olmayan reklamlara göre insanlarda bedenlerine dair şekilleri etkinleştirerek beden memnuniyetsizliğini arttırdığı ve olumsuz duygu durumları oluşturduğu görülmüştür. Özellikle ergenler bu durumdan daha çok etkilenmektedir61. Yani fiziksel değişimlerin kaçınılmaz ve sürekli olduğu ergenlik dönemindeki bireylerin medyadaki vücut güzelliğiyle ilgili reklamları sıkı takip ettikleri kaçınılmaz bir gerçektir. Bu reklamlar aracılığıyla da ergen bireylerin kendi vücutlarına karşı acımasızca eleştiri yaptıkları da ortadadır.
Sosyal medya kullanımının yaygınlaşmasıyla insanların rol model algısı da değişmiştir. İnsanları ekran başına bağlayan en önemli ve güçlü unsurlar ünlü kişiler, sosyal medya fenomenleri ve sosyete camiası içindeki insanlardır. Fenomenlerin de rol model olarak algılanması durumunda toplum üzerinde bıraktıkları etki de önem kazanmaktadır. Böyle mevkilerde bulunmak toplumun örnek insanları yani rol model olma özelliklerini de beraberinde getirmektedir. Rol model olma kavramını biraz açacak olursak yaşamımızın ilk yıllarında ilk rol modellerimiz anne ve babamız olmaktadır. Zamanla diğer akrabalar, öğretmenlerimiz rol modellerimiz olma adaylarıdır. Bir çocuk biraz büyüyünce ki özellikle ergenlik yani asilik ve bağımsızlık kazanma çabalarının başladığı dönemle birlikte kendisine oldukça güçlü bir rol model arayışına girmektedir. Elbette bu kadar güce sahip olma potansiyeli en fazla olan rol model adayları ise ünlü kişiler ve fenomenlerdir62.
Rol modelliğe, toplum kahramanları olarak da bakılabilir. Bu durum ünlü kişilere ister istemez bir sorumluluk yüklüyor gibi görünmektedir. Kahramanlık her ne kadar muhteşem bir oluşummuş gibi algılansa da toplumun kahramanlara biçtiği rol bakımından ağır sorumluluklar altında olmaktadırlar. Hayali süper kahramanlar da yaşamımızın bir döneminde rol modellerimizdi. Bu sorumlulukları nedeniyle superman alkolik olamaz, Thor hırsızlık yapamaz, örümcek adam sık sık sevgili değiştiremezdi. Bu durum oldukça ağır yükleri olan bir yaşam değil mi? Topluma örnek olduğunuzda alkışlanırsınız, olumsuz tek bir hatanızda ise karalanma, silinme, terk edilme, yuhalanma riskiniz var. Fakat bir hayaliniz var ise o hayale giden yoldaki tüm riskleri de göze almalısınız. Ünlü insanlar saç modellerinden tutun, kıyafetlerine, yaşam şekillerine, ilişki tarzlarına, konuşma biçimlerine kadar taklit edilme ve örnek
61 Duane Hargreaves, Marika Tiggemann, The Effect of Television Commercials on Mood and Body
Dissatisfaction: The Role of Appearance-schema Activation, Journal of Social and Clinical Psychology, 2002, s.287.
25
alınma potansiyelleri en yüksek insanlardır. Bu potansiyel iyi yönlerde kullanılabileceği gibi olumsuz yönlerde de kendisini gösterebilir. Büyük güçler büyük sorumluluk isterler.63
Rol modellik kavramı kültürden kültüre göre değişebilir. Örneğin bazı kültürlerde cinsellik kavramı oldukça rahat yaşanabilirken bazı kültürlerde bu kelimenin ağza alınması dahi oldukça olumsuz karşılanır. Bu kültürlerdeki rol modellerin davranışları da kültürün yapısına göre değişmektedir. Bu nedenle her toplumun rol model olabilme kriterleri farklı olabilmektedir. Fakat birçok sorumluluk ortak kalmaktadır. Ünlü olma yolunda ilerlemek aslında bir çeşit gizli sözleşmeye imza atmak gibidir. Bu sözleşmenin maddeleri arasında konuşma şekline, davranışlara, giyim şekline, iş yaşamına, sosyal yaşama, özel hayata dikkat etmek gibi kişinin bireysel özgürlüğünü kısıtlayıcı maddeler bulunmaktadır. Buradan ünlü olmak istiyen kişilerin özgürlüğünden feragat etmeleri gerektiği anlaşılabilir. Toplum ve ünlü kişi arasındaki bu gizli sözleşmenin bozulması halinde de o ünlü kişi toplumdan gelecek olan tepkilere hazırlıklı olmalıdır. İşte bu durum rol model olma özelliğinden kaynaklanmaktadır. Ne kadar güçlü bir rol model isen o kadar dikkatli olman gerekmektedir64.
Rol modellik kavramı yıllar içinde iç dinamikleri değişen bir kavramdır. Günümüzde bu dinamikler daha çok rol modelin bedenine ve özel hayatına odaklanmış durumdadır. Örneğin; sıfır beden olma arzusu günümüz rol modellerinin toplumumuza getirdikleri güncel kavramlardan biridir. Buradan da anlaşılacağı üzere ünlü insanlar toplumun beden algısını dahi belirleyebilmektedirler. Bu durum beraberinde psikiyatride kullandığımız ‘yeme bozuklukları’ kavramını da oldukça yaygın hale getirmiş durumdadır. Diğer bir örnek ise günümüzde kimlik arayışında rol model kavramının oldukça etkili olmasıdır. Duruşumuzdan yaşam şeklimize kadar kendimize bir kimlik arayışında bulunduğumuz dönemlerde ünlü rol modellerden oldukça etkilenebilmekteyiz65.
İngilizcede ‘celebrity worship syndrome’ adı verilen ünlülere tapınma sendromunda rol model olma kavramı oldukça ileri düzeye ve patolojik boyuta taşınmış durumdadır. Kişi bu rahatsızlıkta rol model olarak gördüğü ünlüleri takıntı, saplantı ve bağımlılık derecesine varacak boyutta takip veya taklit etmektedir. Kişi
63https://gelisim.edu.tr/haber/unluler-toplumun-beden-algisini-degistiriyor (Erişim tarihi: 31.12.2018).
64https://gelisim.edu.tr/haber/unluler-toplumun-beden-algisini-degistiriyor (Erişim tarihi: 31.12.2018).
26
saplantılı olduğu rol modelin yaşamının en ince detayına kadar girmeye çalışmaktadır. Bu durum kişinin kendi yaşamını önemli derecede sarsmaktadır. Kendi kimlik oluşumu da bu durumda büyük ölçüde zedelenmektedir. Bu konuyla ilgili olarak, tarihten bazı örnekleri de hatırlayacak olursak, rol model ünlünün yaşamını tehlikeye atacak hatta rol model ünlüyü öldürmeye teşebbüs eden boyutlara kadar varabilmektedir66.
Günümüzde toplumun aynası olabilen ünlülerin dikkat çekebilme olasılıklarının düştüğü gözlemlenmektedir. Şimdilerde örnek rol model kavramının, farklı rol model kavramlarına dönüşmüş durumda olduğu görülmektedir. 8 milyar dünya nüfusunun içinde sosyal medya kavramının bu kadar güçlü bir araç olduğu dönemde sıradan olmak, normal bir insan sınırları içinde olmak dikkat çekmemektedir. Kapitalist sistem artık medyanın gücünü de kullanarak toplumdan farklı rol modeller üretme çabası içine girmektedir. Toplum kendi içinde kültürünü değiştirme arzusundadır. Bu arzuyu gerçekleştirebilmek adına da rol model ünlüleri kullanmaktadır. Rol model ünlü olma kavramı, toplumun aynası olmaktan toplumun kuklası olma durumuna gelmektedir. Buradaki toplum kavramı elbette eski toplumlardan ziyade kapitalist sistemi yöneten toplumlar olarak anılmaktadır. Bu sistem bizleri istediği gibi değiştirebilme ve yönlendirebilme amacı güdüyorsa bizler bu sistemin köleleri, rol modellerimiz çobanlarımız, sistemin yöneticileri ise efendilerimiz olmaktadır. Fakat insan değişiminin tek taraflı olmadığı unutulmamalıdır. Bir insan değişiyorsa, o insanın baktığı ve algıladığı her şey de değişmektedir. Bu değişim ne kadar büyürse kontrolü de o kadar zorlaşır67.
Günümüzde sosyal medya kullanımının oldukça yaygınlaşması ile birlikte toplumda insanların özel yaşamlarının en uç noktalarına kadar fikir sahibi olmaya başlanıldığı görülmektedir. Dolayısıyla da toplumdaki tüm bireyler birbirlerinin günlük aktivitelerinden iş yaşamlarına ve kişisel yaşamlarına kadar her şeylerini takip edebilir duruma gelmiştir. Bazı zamanlar kişilerin kendi yaşamlarını bir kenara kaldırıp başka insanların yaşamlarını kendi yaşamlarının ortasına aldıklarını görmekteyiz. Önceleri ‘takip etmek’ diye adlandırılan kavram artık yerini ‘stalk’ yani ‘sinsice izlemek’ kavramına bırakmıştır. Bunun sonucunda da bireylerin tartıştıkları bir arkadaşlarından tutun da hoşlandıkları kişiyi, ayrıldıkları sevgililerini, beğendikleri veya kıskandıkları bir insanı ve hatta ünlü ya da sosyete camiası kişilerini sürekli bir
66https://gelisim.edu.tr/haber/unluler-toplumun-beden-algisini-degistiriyor (Erişim tarihi: 31.12.2018).
27
şekilde takip eder, sinsice izler hale gelindiği yadsınamaz bir gerçektir. Sosyal medyada görülen bir fotoğraftan veya videodan ‘bu bununla birlikte’, ‘bunu söylerken şunu kastetti’, ‘şöyle insan böyle insan’ şeklinde kehanetlerde bulunulur duruma gelinmesi de medyanın insanlar üzerindeki etkisinin oldukça fazla olduğunu göstermektedir68.
Günümüzde her yaş grubuna hitap eden ve çokça kullanılan sosyal medyanın da ergenlik çağındaki gençlerin olumsuz beden imgesi değerlendirmelerine sebep olduğu düşünülmektedir. 12 ve 18 yaşları arasında olan 103 ergenle sosyal medyanın beden imgesi üzerindeki etkileri adına çalışmalar yapılmıştır. Facebook üzerinden bedensel görüntüler izletilen bu kişilerin, zayıflığa olan arzuları, vücut ağırlıklarına dair memnuniyetleri ve beden görünüşlerini kıyaslama yönelimleri değerlendirilmiştir. Çalışma sonuçlarına göre Facebook’ta geçirdikleri ve fotoğraflara baktıkları süreler arttıkça kişilerin, daha çok kilo memnuniyetsizliği ve zayıflığa dair daha çok istekli oldukları görülmüştür. Bununla beraber sosyal medyada fotoğraf paylaşmak ve buradan gelecek beğeniler de bu süreci hızlandıran bir unsurdur69. Bir başka deyişle kişilerin sosyal medyada paylaştıkları fotoğrafları aracılığıyla alacakları beğeniler ve yorumlar onların kendi beden algıları ile ilgili fikirlerinin olumlu ya da olumsuz olması yönünde karar kılmasını sağlamaktadır. Kişilerin sosyal medyadan aldıkları yorumlar olumluysa kişide olumlu beden imgesi algısı ve vücut memnunluğu oluşur, tam tersi durumda ise yani bireylerin aldıkları yorumlar olumsuzsa bireyde olumsuz beden imgesi algısı oluşur ve dolayısıyla da vücut memnuniyetsizliği ortaya çıkar.
Başka bir çalışma da 112 üniversite öğrencisi olan Facebook kullanıcısı üzerinde yapılmıştır. Facebook’ta bedensel görüntüler seyreden kadınların, internetteki nötr görüntüler seyreden kadınlara göre daha olumsuz duygu durum davranışları sergiledikleri görülmüştür70. Çünkü kadınlardaki beğenilme arzusu kendileriyle ilgili zihinlerinde var olan beden imgesi algısıyla doğru orantılıdır. Medyada gösterilerin ideal vücut imajları kişilerdeki olumsuz beden imgesi algısını tetiklemekte ve kendi bedenleriyle ilgili tatminsizliklerini ortaya çıkarmaktadır. Buradan da anlaşılacağı üzere medyanın kadınlar başta olmak üzere tüm bireyler üzerindeki etkisi büyüktür. Bu sebepten dolayı da sosyal medyanın ergenlik çağında
68https://gelisim.edu.tr/haber/unluler-toplumun-beden-algisini-degistiriyor (Erişim tarihi: 31.21.2018).
69 Evelyn P. Meier ve James Gray, Facebook Photo Activity Associated with Body Image Disturbance
in Adolescent Girls, Cyberpsychology, Behavior, And Social Networking, 2014, s.199.
28
olan kişiler üzerindeki olumsuz etkileri adına daha çok çalışma yapılması gerektiği düşünülmektedir.