Zorlayıcı uyaranlar ile başa çıkmada başarılı olamayan kişiler, fiziksel ve zihinsel tükenme yüzünden psikolojik sorunlarla karşılaşabilirler. Bu bağlamda kişilerin strese neden olan durumlarda hangi tür baş etme stratejilerinden yararlandıklarının bilinmesi, bu kişilerin kişisel gelişim ve yaşantılarındaki gelişmelerini ve etkileşimlerini etkileyebilecek olumsuz süreçlerin yok edilmesinde önemli rol oynar87. Yani kişinin kendisini zora sokan ve mutsuz eden durumlara karşı
85 Lucille Carriere ve Annette Kluck, Appearance commentary from romantic partners: Evaluation of an
adapted measure, Body Image, S.11(2), 2014, s.139.
86 Tayfun Doğan vd., Beden İmgesi Baş Etme Stratejileri Ölçeğinin Türkçe Uyarlaması: Geçerlilik ve
güvenilirlik çalışması, Anadolu Psikiyatri Dergisi, S.12, 2010, s.123.
87 Erdal Hamarta vd., Benlik Saygısı Ve Akılcı Olmayan İnançlar Bakımından Üniversite Öğrencilerinin
34
ne tür baş etme stratejilerini kullandığını bilmek o kişiyi olumsuz etkileyebilecek ihtimallerin ortadan kaldırılması noktasında topluma yardımcı olur.
Baş etme bireyin kendi kaynaklarını geçen ve yük olan belirli içsel ve dışsal faktörleri idare etmek için devamlı değişim gösteren davranışsal ve bilişsel gayretidir. Baş etme tanımının üç ana özelliği bulunmaktadır. Bunlardan birincisi, baş etme süreç odaklıdır. Yani bireyin stresli bir durum ile karşılaştığı zaman ne düşündüğü, ne yaptığı ve stresli durum yayıldığı zaman nasıl değişim gösterdiği bir merkezde toplanır. İkinci özellik, baş etmek içerik ile bağlantılıdır; yani bireyin bu durumu değerlendirmesi ve yönetmesindeki kaynaklarından etkilenmektedir. Söz konusu içerik, kişi ve durum değişkenlerinin baş etme çabasını biçimlendirdiği anlamını taşır. Son olarak iyi veya kötü baş etmeyi neyin oluşturduğuna dair bir varsayım oluşturulmaz. Baş etme bireyin gayretleri başarı göstersin ya da göstermesin çağrıları yönetmek için gösterdiği çabadır88. Yani süreç odaklı, içerik ile bağlantılı ve kendisini nelerin oluşturduğuyla ilgili bir varsayıma varmayan baş etme kavramı, kişinin sonuçta ne elde ederse etsin o durum karşısında verdiği emektir.
Baş etmeyi bireyin stresli durumlardaki değişimi ile ayırt eden bazı araştırmacılara göre kişi ilk önce olayı önlemek için kaçınma ve reddetme gibi tavırlar sergileyebilir daha sonra direkt problem ile ilgilenebilir veya ilk başlarda diğerleri ile iletişim kurmaktan çekinebilir sonra arkadaşından yardım isteyebilir. Bu yüzden değişime dikkat etmedikçe, insanların stresli durum ve koşulları ne şekilde idare ettiğini öğrenmemiz mümkün değildir89. Kısacası, kişinin içinde bulunduğu durumu kabul etmesi zaman alabilir. Bu süre içerisinde de kişi var olan probleminden kaçabilir ya da bu problemin varlığını inkar edebilir. Kişilerin yaşadığı durumla ilgili ne tür baş etme stratejileri geliştirdiklerinin anlaşılabilmesi için toplumdaki bireylerin o kişinin içinde bulunduğu durumu fark etmeleri gerekmektedir.
2.1.6.1. Baş Etme Stratejileri
İnsanlar başlarına gelen şeyler için nadir zamanlarda tepkisiz kalırlar, eğer yapabiliyorlar ise durumu değiştirmek için uğraşırlar, yapamıyorlarsa da durumun verdiği çağrışımı değiştirebilecek bilişsel baş etme stratejilerine başvururlar. Yani bireyler genelde kendilerini üzen şeylerle ilgili çeşitli bilişsel baş etme stratejileri kullanırlar fakat çoğu zamanlarla da bu stratejileri kullanmayıp tepkisiz
88 Özteke, a.g.e., s.51.
35
davranabilirler. Baş etmenin stresli duygular düzenlemek (duygu odaklı) ve strese yol açan kişi-çevre ilişkisini değiştirmek (problem odaklı) şeklinde bilinen iki esas işlevi bulunmaktadır90.
Problem Odaklı Başa Çıkma: Bu strateji problemi tanımlayıp farklı
seçenekler belirlemeyi, bu seçenekleri yarar ve maliyet açısından değerlendirmeyi, içlerinden birini seçmeyi ve tercih edilen seçeneğin uygulanmasını gerekli kılar. Problem odaklı başa çıkma stratejilerinin içe yönelmesi de mümkündür; yani birey çevreyi değiştireceğine kendisine dair bir şeyi de değiştirebilir. Alternatif zevk veren kaynaklarını keşfederek ve yeni becerilerin gelişmesini sağlayarak arzu düzeylerini değiştirmek buna örnek olarak gösterilebilir91. Kısacası, problem odaklı başa çıkma stratejisi kişinin kendisi için olumsuzluk oluşturan durumları değiştirmek veya yok etmek için çabalamasını ifade eder.
Duygu Odaklı Başa Çıkma: Olumsuz duyguların hâkimiyeti altına girmiş ve
bu duyguların sorunları çözme uğraşlarını etkilemesini önlemek isteyen insanlar, duygu odaklı baş etme stratejisine başvururlar. Duygu odaklı başa çıkma stratejisi problem kontrol altına alınamaz duruma geldiğinde kullanılır92. Yani, duygu odaklı başa çıkma stratejisi kişinin kendisi için olumsuzluk oluşturan durumlara karşı beliren duygusal tepkilerini düzeltmek için çabalamasıdır.
Bireyin gerginlik yaratan bir durum ile ne şekilde başa çıktığı o bireyin duygusal reaksiyonunu ortaya koymaktadır. Problem odaklı başa çıkmada birey problemli kişi-çevre ilişkisinde değişime uğrarken, duygu odaklı başa çıkmada bireyin durumu mantıklı veya savunmacı bir şekilde değerlendirmesini barındırır. Eğer birey sorunlarını problem odaklı stratejiyle çözüyor ise tehlike içeren bir durum yoktur fakat eğer duygu odaklı çözüyorsa durumda bir değişiklik olmadığı gibi duygusal reaksiyonlarda görülmektedir93. Yani kişinin kullandığı başa çıkma stratejisi kendisinin duygu durumunu ve hissettiklerini belli ettirir. Bireyde duygu odaklı başa çıkma stratejisi psikolojik bozukluklarla beraber yol alırken problem odaklı başa çıkma stratejisinde ortada var olan herhangi bir psikolojik bozukluk yoktur.
Kişi uzun zamandır aynı vaziyette durursa (iş, hastalık veya evlilik gibi) veya sorunlarla baş etmede aynı stratejiye başvurup sorun başarısızlıkla sonuçlanırsa
90 Richard Lazarus ve Anita DeLongis, Psychological Stress And Coping İn Aging, American Psychologist, , S.38(3), 1983, s.246.
91 Özteke, a.g.e., s.51. 92 Özteke, a.g.e., s.52.
36
stresli durumlar sürekli baş gösterebilir. İnsanlar hayatlarının her alanında yaşadıkları durumlarda farklı başa çıkma stratejilerine başvururlar. Kendi bedeniyle ilgili algıları ile baş etmede de farklı stratejiler kullanırlar. Bireyin beden imgesiyle ne şekilde baş ettiğini biliyor olmak bu yönden önem taşır94. Başka bir deyişle bireyler hayatlarında sürekli aynı durumlarla karşılaşıp bu durumlara karşılık aynı çözüm yollarını kullanırlarsa ve bu çözüm yolları onları çözüme ulaştırmaz ise kişide stres durumu ortaya çıkar. Bu sebeple de bireyler kendilerinde olumsuz duygu durumu oluşturabilecek sorunlarına karşılık çeşitli baş etme stratejileri geliştirirler. Bireylerde olumsuz algıya sebebiyet veren beden imgesiyle ilgili olan algısında da kişinin kullandığı baş etme stratejilerini biliyor olmak bireyin sorununun çözüme ulaşmasını daha da kolaylaştırır. Bu sebeple de bu stratejileri biliyor olmamız önemlidir.