Materyalizm

Materyalizm nazari felsefede Yunan atomculuğundan ileri sürülen âlemi izah şekillerinden biridir. İlk çağda atomculuğun kurucu olarak Leukippos ve öğrencisi

32 Efil, Yaratılış Modelleri, 24

33 Efil, Yaratılış Modelleri, 25

34 Aristoteles, Metafizik, 95

35 Efil, Yaratılış Modelleri, 27-28.

36 Efil, Yaratılış Modelleri, 28-30.

37 Okşar, İslam Kelamında Nedensellik ve Âdetullah, 30.

10 Demokritos görülür. Demokritos ezeli ve ebedi, bütün değişmelerde sabit, sonsuz ve çok cevherlerden oluşan mürekkep bir varlığı kabul eder. Kâinat duyularla idraki imkânsız sayısız küçük cisimlere bölünmüştür. Bunlar bölünme kabul etmediğinden dolayı da atoma olarak adlandırılmıştır. Mekanik bir kâinat görüşü olan bu nazariyeden ulûhiyet fikri hariç tutulmuştur.³⁸

Atomculuk, evrende var olan tek gerçeklik atomlar ve atomların hareket etmelerini sağlayan boşluklardır fikrine dayanır. Atomların birleşme ve ayrılma sonucu maddeyi oluşturmaları tamamen atomun kendi yapısından kaynaklanmaktadır. Evren yalnızca atomların çarpışması ve birbirleri üzerindeki basınçları ile oluşmuştur. Dolayısıyla evrendeki bu oluşlara kesin bir zorunluluk egemendir. Buna göre, “var olan” meydana gelmemiştir (yaratılmamıştır), yok olmayacaktır ve değişmezdir. Hep olduğu gibi kalacaktır. Atomlar baştan beri kendiliğinden hareket eder. Yani evrende bütün olup bitenler, nedenlerden zorunlu olarak ortaya çıkar. Düşünme ve algı gibi ruh ile açıklanan şeyler de aslında vücudumuzdaki atomların hareketlerinin bir sonucudur.³⁹

Her şeyin hareket eden atomlardan meydana geldiğini ve bu atomlar ile bunlara bağlı olarak ortaya çıkan hareketlerin, nihai gerçeklikler olduğunu iddia eden materyalizm türüne “bilimsel materyalizm” denir ve günümüzde etkinliği en fazla olan materyalizm türlerinden birisidir. Bu anlayışa göre madde ve devinim mutlak gerçekliklerdir.⁴⁰ Buna göre maddenin ezeli olması evrenin ezeli olması demektir.

Evren varoluş nedenini kendi içinde taşımaktadır. Bu nedenle de materyalizm Tanrı’yı ya fiziksel-maddi bir varlığa indirger ya da reddeder. Bu nedenle Ateizm de dayanaklarını materyalizmden almaktadır.⁴¹

Ateizm maddenin ezeliliği ve onun her şeyin kaynağı olduğu görüşünden hareketle bazı temellendirmeler yapmaya çalışır. Ateistler kendilerine göre bilimsel olarak da kanıtlanmış olan maddenin şuur dâhil her şeyin kaynağı olduğu ve bunun da ezelî olduğu görüşünü savunurlar. Dolayısıyla evrende Tanrı fikrine ihtiyaç yoktur. Onlara göre eğer yaratıcı Tanrı fikrini kabul edilirse madde miktarının yani

38 Süleyman Hayri Bolay, Türkiye‟de Maddeci ve Ruhçu Görüşün Mücadelesi (İstanbul: Yağmur Yay.,1967), 41-42.

39 Gökberk, Felsefe Tarihi, 36-37.

40 Hüsnü Aydeniz, “Engels’in Materyalizmi ve Din Eleştirisi”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 33 ( Erzurum 2010), 65.

41 Efil, Yaratılış Modelleri, 50.

11 kütle-enerjinin sıfır düzeyde olduğu bir zamanın var olduğu düşüncesini kabul etmeleri gerekir ki bu, fizik biliminin vardığı sonuçlar açısından mümkün değildir.⁴²

Ateistler ve materyalistler, fikirlerini desteklemek üzere bilimsel teorilerden yararlanmış ve bunları kendi felsefelerine uygun bir şekilde yorumlamışlardır. Hatta materyalistler, kendi felsefelerinin bilimle başladığını ve bilimle birlikte gelişme gösterdiğini iddia etmişlerdir. Başka bir deyişle onlar materyalizmi “evrenin bilimsel bir açıklaması" şeklinde sunmuşlardır.⁴³

Ancak materyalistlerin iddia ettikleri gibi maddenin ezelî ve her türlü canlı varlığın kaynağı olduğu tezi bilimsel olarak doğrulanmış değildir. Bir an için maddenin ezeli olduğunu kabul etsek bile bu teist anlayış biçimlerini geçersiz kılmayacaktır. Çünkü yaratmayı kabul etmekle birlikte varlık için bir başlangıç fikrini kabul etmeyen birçok teist de bulunmaktadır. Ayrıca Tanrı’nın varlığını ispat etmek için kullanılan “hudûs” ve “imkân” delili gibi kozmolojik delilleri çürüttüğünü var saymamız durumunda bile, buradan “Tanrı yoktur” hükmünü çıkarmamız mümkün değildir. Çünkü bilimi böyle bir hüküm vermeye zorlamak Kant’ın deyimiyle onu meşru olmayan bir alana itmek anlamına gelir.⁴⁴ Aklın ileri sürdüğü düşüncelerin başka akıllar tarafından reddedilmesi, inancın alanında aklın çok rahat çalışamayacağını ya da en azından temkinli olması gerektiğini göstermektedir.

Eski Yunan filozoflarında görülen ilk madde, ilk neden anlayışını materyalizm olarak değerlendirenler de olmuştur ancak onların ortaya koyduğu arche anlayışı, tam olarak madde veya maddi bir şey değildir. Çünkü maddi olanla manevi olan bir arada bulunmaktadır. Arche olarak kabul edilen bu maddelerde maddi olmayan bir takım unsurlar vardır. Mesela Thales'in su dediği madde canlı bir maddedir.⁴⁵

İslam felsefesi ekolü içinde de materyalizmi kabul eden filozoflar vardır. Bu filozoflar yalnız duyular âlemini kabul eder, Allah ve ruhu reddeder. Zaman (dehr)’ı kadim ve baki kabul eder.⁴⁶ Savundukları bu değişik fikirlere göre de bu ekol için farklı isimlendirmeler yapılmıştır. Tüm metafizik gerçekleri inkâr ettikleri, dinleri ve

42 Mehmet S. Aydın, Din Felsefesi (İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay., 2019), 225-226.

43 Efil, Yaratılış Modelleri, 51.

44 Aydın, Din Felsefesi, 226-227.

45 M. Necip Yılmaz, “Filibeli Ahmet Hilmi ve Materyalizme Yönelttiği Eleştiriler”, Osmanlı İlim, Düşünce ve Sanat Dünyasında Balkanlar, Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı (İstanbul, 2014), 351.

46 Hilmi Ziya Ülken, İslam Düşüncesi (İstanbul: Ülken Yay., 2005), 168.

12 peygamberliği gereksiz gördükleri için Zanadıka veya Ehlu’t-Tenasüh, her şeyi dış duyuların verilerinden ibaret saydıkları ve duyularla elde edilen bilgiyi tek gerçek kabul ettikleri için Hissiyyun, ruhu ve Allah’ı inkâr ettikleri için Mülhitler ve Muattıla (Ateistler), eskimeyen tek gerçeğin zaman olduğunu söyledikleri için Dehriyyun, maddenin ötesinde başka bir gerçeklik bulunmadığını söyledikleri için de Maddiyyun (materyalistler) olarak isimlendirilmişlerdir. Bu ekolün önemli ismi ise İbn Ravendi’dir.⁴⁷ Başlarda mutezile içerisinde yer alan ve görüşleri ile değerli olan, ancak sonraları Şii-Rafizilere katılan İbnü'r-Ravendi’nin ateist olması hakkında kesin bir bilgi bulunmamasına⁴⁸ rağmen, peygamberliği, vahyi ve peygamberliğin teminatı ve ispatı konusunda delil kabul edilen mucizeleri inkâr ettiği kabul edilmiştir.⁴⁹