MATÜRİDILERE GÖRE HÜSÜN VE KUBUH'UN MESNEDİ

Matüridîler bu görüşlerini temellendirmeye çalışırken şu delillere başvururlar: 1. Hüsün ve kubuh fiillerde zatî olmayıp dinin direktiflerinden kaynaklansaydı, din gönderilmeden önce bunların arasında bir farkın bulunmaması gerekirdi. Bu durumda da mesela doğruluğun farz, yalanın haram kılınmasının bir anlamı kalmazdı. Çünkü her ikisi de hüsün ve kubuh yönünden eşit bir durumda bulunmaktadır. Aralarında fark olmayan iki şeyden birini farz, diğerini haram kılmak ise hiçbir hikmete dayanmayan abes bir iş demektir.

2. Hüsün ve kubuh hakikî ve aklî olmasaydı insanları bazı şeyleri yapmak bazı şeyleri yapmamak üzere mükellef kılmak, beşerî zevkleri gereksiz yere kısıtlamak olur ve bu çeşit fiillerden insanları ahirette cezalandırmak veya mükâfatlandırmak anlamsız olurdu. Hâlbuki durum böyle değildir. Dinî esaslar büyük ve derin hikmetler üzerine bina edilmişlerdir. Fiillerdeki hüsün ve kubuh da bu hikmetlerdendir. Birçok ayet bu noktayı dile getirmektedir. Bunun inkârı zarûrât-ı akliyyeyi inkâr etmek olur.

3. Eğer fiillerdeki hüsün ve kubuh aslında onlarda olmayıp sonradan din kazandırmış olsaydı, yalanın ve zulmün kabih, ve adaletin hasen olması gibi konularda bütün insanlık âleminin ittifak etmemesi gerekirdi. Hâlbuki bunların böyle olduğunda dinli dinsiz her insan ittifak halindedir.

Matüridîler bu aklî deliller yanında "Allah'ın yarattığı her şeyi güzel olarak yaptığını"238, "Uruklarda ve kendi nefislerinde insanlara Allanın ayetlerinin gösterildiğini"239, "İnsanlara düşünebilecekleri ve öğüt alabilecekleri kadar ömür verildiğini"240, "gökyüzü ve yerin melekûtuna, Allah'ın yarattığı her şeye bakmalarını"241ifade eden örneklerdeki gibi ayetleri de delil göstermektedirler.242

D-DEĞERLENDİRME.

Bu bölümün değerlendirmesinde önce mezheplerin savundukları temel noktaları belirtelim. 238 _{Secde, 32/7.} 239 _{Fussilet, 41/53.} 240 _{Fatır, 35/37.} 241 _{A'raf, 7/185.}

Seleflilerden başlarsak şu noktaları savunduklarını görüyoruz;

1. Hüsün ve Kubuh zatîdr. Ayet-i kerimelerde geçen "Tayyibat", "Habais" vb. Kur’anî ifadeleri delil gösterirler.

2. Ancak sevab ve ikab Şer'îdir.

3. Akıl, vahyin getirdiklerin tek başına idrak ve kesbedemez.

4. Bunları sonucu olarak ta Vahiy gelmeden teklif ve azab söz konusu değildir. Eş'arîlerin savundukları noktalar ise şöyle sıralanabilir;

1. Hüsün ve Kubuh itibaridir, izafidir. Şartlara gödeğişebilir. 2. Diniî teklif dışında Akıl, hüsün ve kubuhu idrak edebilir.

3. Ancak Akıl, idrak ettiği hüsün ve kubuha dayanarak teklifte bulunamaz. 4. Dolaysıyla sevab ve ikab Şer'îdir ve Şeriattan önce de teklifi hüküm söz konusu değildir.

Matüridîlere gelince onların da şu noktaları savunduklarını görüyoruz; 1. Hüsün ve Kubuh kısmen zatî kısmen de şer'îdir.

2. Ancak sevab ve ikab Şer'îdir.

Bunlara bir arada baktığımızda gözümüze çarpan ilk nokta, Ehl-i Sünnet ekollerinin Sevsb ve İkabın Şer'îliği konusunda ittifak halinde olmalarıdır. Çünkü Hepsinin bu konuda dayanakları, (...Biz bir peygamber göndermedikçe azap edici değiliz.)243 Vb. ayet-i kerimelerdir.

Ancak Selefıler ve Matüridiler, Hüsün ve Kubuhun zatî olduğunu savunarak Eş'arilerden ayrıldıklarım görüyoruz. Eş'ariler, hüsün ve kubuhun itibariliğini savundukları için, Aklı işlevsizleştirmekle eleştirilmiştir. Hâlbuki bütün insanların ortak noktaları olmakla birlikte, bütün insanların Akıllarıyla elde ettikleri her zaman her yerde ayni ölçüde geçerli olmayabikir. Dolaysıyla kesin ve değişmez bilgi olaraktan çok, önemli aklî veriler olarak kabul etmek belki daha uygun olacaktır.

Kaldı ki, "Tayyibat" ve "Habais" vb. de yaratan da Allahtır. Bu da şu anlama gelirki, bunlar da Allahm iradesiyle Hase veya Kabih olmuşlardır.

SONUÇ

Sonuç olarak, yukarıda bildirdiğimiz Mutezile ve Ehl-ı Sünnet mezheplerinin görüşlerinden hem ittifak hem ihtilaf noktaları göze çarpar. Her şeyden önce herkes Aklın, -dinî teklif dışında- örf, adet, mizaç ve toplumsal ilişkiler biçimi gibi arızi ve harici bir sebepten kaynaklanan fiillerdeki hüsün ve kubuhu idrak ettiğini kabul eder.

Yine çok önemli bir ittifak noktası da, bütün mezheplerin, Kur'an ve Sünnetteki emirlerin istisnasız bir şekilde Hasen, nehiylerin de aynen bu şekilde Kabih olduğunda ittifak halinded olmalarıdır.

İhtilaf tablosu da şu şekilde kendini gösterir; Hüsün ve Kubuhun ontolojik yönden Hakiki/Zatî olduğunu söyleyenler: Mutezile, Selefiyye ve Matüridiler’dir. Hüsün ve Kubuhun itibarî/ izafi olduğunu savunanlar: Eş'ariler’dir.

Ancak buna mukabil Hüsün ve Kubuhun epistemolojik yönden Aklî olduğunu yalnız Mutezile savunmaktadır. Şer'î olduğunu savunanlar: Eş'ariler, Selefiler ve Matüridiler’dir.

Kısacası, insanın işlediği fiiller, bizzat kendi öz varlıklarından mı iyi ve fenadırlar, yoksa onları güzel ve çürkin yapan şeriat mıdır kousunda Mutezilenin anlayışı aklî olmaktador. O halde, aklî aklî bir iyi olduğu gibi aklÎ bir fena da mevcuttur. B,r fiilin iyi veya kötü olduğunu ayırt etmek aklın vazifesidir. Bir fiil, ilahi vahiy gelmeden önce de iyi ve fenadır. Fiilin iyi ve fena oluşu, başka bir değişle güzel ve çirkinliği kendindendir, kendi içyapısı gereğidir.244

Eş’arilere göre ise, fiil ve eşyanın yapısı, iyilik ve kötülük gibi niteliklerin yatağı olamaz. Fiilin Hasen ve kabih oluşunu tayin eden, Allahın o fiil hakkındaki bildirdiğidir.245

Matüridi okulunda genel anlayış ise, fiillerin iyi ve fena oluşlarının idrak edileceği merkezindedir.

Akıl, ilmin ve bilgisizliğin, kemal, olgunluk ve eksiklik anlamnda, güzel ve çirkin olduğunu idrak eder.246

244 _{Gölcük-Toprak, Kelam, s. 265, Tekin Dağıtım, 5. bas. Konya, 2001.} 245 _{Gölcük-Toprak, a.g.e. s. 267.}

Her şeyden önce şu göze çarpıyor ki; Mutezile, Hüsün ve Kubuhun ontolojik olarak zatî olduğunu ve dolay siy la akılla bilinebileceğinden, epistemolojik olarak da Aklî olduğunu savunarak bir iç tutarlığa dikkat etmişlerdir.

Eş'ariler de, Hüsün ve Kubuhun ontolojik olarak itibarî olduğunu ve dolaysıyla epistemolojik olarak da Şer'î olduğunu savunarak bir iç tutarlık sergilemişlerdir.

Buna karşı Selefıler ve Matüridiler’in, eklektik bir tavır sergilediklerini görmekteyiz. Bunu da, Selefılerin (ikinci dönem) ve Matüridilerin sonradan gelme avantajını da kullanarak önceki mezheplerin yanılmış oldukları noktalara düşmemek için tercih ettikleri yönteme bağlıyoruz.

Yine Sevab ve İkabın, Peygamberden sonra Şer'î olduğunda ittifak söz konusunu görüyoruz. Nitekim Mutezile, "va'd ve va'îd" ilkeleriyle bu konudaki görüşlerini ortaya koymuşlardır. Ancak ihtilaf, Peygamberden önceki durumla ilgilidir. Burada ihtilaf, Mutezile ile Ehl-i Sünnet arasındadır. Ehl-i Sünnetin dayanakları Ayet-i kerimeler iken, Mutezilenin ise, "Adalet" ilkelerinden hareketle bir takım AklîD yorumlar yanında, Gayrimüslimlerle giriştikleri tartışmaları da dikkate alırsak, Kur'an’ın getirmiş olduğu "emir ve nehiyler" konusunda önemli bir ihtilafın söz konusu olmadığını görmekteyiz.

Ve dolaysıyla önemli mirasımızı oluşturan bütün bu mezheplerden istifade edip onları geliştirerek, düşüncelerini netleştirip olgunlaştırmaya çalışmak gerektiğine inanıyoruz.

BİBLİYOGRAFYA

ABDÜLBAKİ, Muhammed Fuad, el- Mu'cemü'l-Müfehres li Elfazi'l-Kur'ani'l-Kerim, Darü'l-Fikir/Darü'l-Marife, 4. bas. Beyrut, 1994.

ABDULCEBBAR, Kadı b. Ahmed el-Hemedanî el- Esedabadî, Şerhü'l-Usûli'l-Hamse, Daru ihyai't-Türasi'l-Arabî, 1. bas. Beyrut, 2001.

____________, el-Muğnî Fî Ebvabi't-Tevhidi ve'l-Adi, Mabaatu Mısır /vezaretü's- Sekafeti'l-Kavmî, 1. bas. Kahire, 1962.

____________, el-Muhîtu bi't-Teklîf, ed-Darü'l-Misriyye, Kahire, ts.

AMİD, Ebu'l-Hasan Ali b. Muhammed Seyfeddin, Gayetü'l-Meram Fî İlmi'l-Kelam, Darü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1. bas. Beyrut, 2004.

____________, el-İhkam fî Usûli’l-Ahkam, Darü'l-Kitabi'l-Arabi, 3. bas. Beyrut, 1998. ____________, Ebkarü 'l-Efkâr, Matbaatü Dari'l-kütüb ve'l-Vesaiki'1-Kavmiyye,

Kahire, 2002.

AYDIN, Ali Arslan, İslam İnançları ve Felsefesi (Tevhid ve İlm-i Kelam), Çağrı yay. 6. bas. İstanbul, 1980.

AVNİ, Hüseyin, Darü'l-Funûn Dersleri-İlm-i Kelam-, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi Kütüphanesi (İSAM), Demirbaş No: 29266, Tasnif No: 297–4, İstanbul.

BAĞDADÎ, Ebu Mansur Abdulkahir b. Tahir, el-Fark Beyne'l-Fırak, el-Mektebetü'1- Asriyye, Beyrut-Sayda, 1990.

____________, Kitabü Usûlü'd-Din, Darü'1-Afak el-Cedide, 1. bas. Beyrut, 1981. ____________, Kitabü usûlü 'd-Din, Darü'l-Medine, Beyrut/Matbaatü'd-Devle, İstanbul,

1. bas. 1928.

BAKİLLANÎ, Kadî Ebu Bekir Muhammed b. Tayyib, et-Temhid Fî'r-Reddi Ala 'l- Mülhideti ve 'r-Rafideti ve 'l-Havarici ve 7-Mu'tezileti, Darü'l-fıkri'l- Arabî, kahire, 1947.

____________, Temhidü'l-Evail ve Telhisü'd-delail, Müessesetü'l-kütübi's-sekafıyye, l.bas. Beyrut, 1987.

____________, İ'cazü'l-Kur'an, Daru İhyai'l-Ulûm, 3. bas. Beyrut, 1994.

BAYLER, ŞEHMUS, Kötülük Problemi ve Teodise (İlahi Adalet), Basılmamış yüksek lisans semineri, S.Ü. Sosyal bilimler enstitüsü, Konya, 2004.

BERAYÛNÎ, Fazlü'r-Resûl el-Kadirî el-Berekatî, el-Mu'tekadü'l-Müntekad, Neşrü rıza akademi Mubarekfur/karaçi, 1999.

BEYADÎ, Kemalüddin Ahmed, Işaratü'l-Meram min Îbarati'l-İmam, Darü'l-kitabi'l- İslamî, l.bas. istanbul, 1949.

BEYCÛRÎ, İbrahim b. Muhammed, Tuhfetü'l-Murid Şerhu Cevher eti't-Tevhid, Darü'l- kütübi'l-ilmiyye, l.bas. Beyrut, 1983.

BEYDAVI, Kadî Abdullah b. Ömer, et-Tahkikü'l-Me'mul H Minhaci'l-Usûl, Müessesetu Kurtuba, 3. bas. Endülüs-Herem, ts.

BUTI, Muhammed Said Ramazan, es-Selefiyye, Darü'l-fıkir, Dimaşk /Darü'l-fıkri'l- muasır, Beyrut 1998.

____________, el-İnsan Müseyyerün em Muhayyerünl, Darü'l-fıkir, 2. bas. Dımaşk, 1998,

____________, Kubra'l-Yekiniyyatü'l-Kevniyye, Darü'l-Fikri'l-Muasır/Darü'l-Fikir, 8. bas. Beyrut/Dımaşk, 2000.

CABIRI, Muhammed Abid, Arap-Islam Aklının Oluşumu, çev. İbrahim Akbaba, Kitapevi yay. 2. bas. İstanbul, 2000;

CARULLAH, Zühdi Hasan, el-Mutezile, el-Mektebetü'l-Ezheriyyetu li't-Türas, Kahire, 1947.

CEVZİYYE, Ebu Abdullah Muhammed b. Ebu Bekir İbn Kayyim, Miftahu Dari 's- Saade ve Menşuru Vilayeti 'l-llmi ve 7-İrade, Darü'l-kütübi'l-ilmiyye, Beyrut, ts.,

____________, Kitabü 's-Sevaiki 'l-Mursele, Darü'l-Asime, 3. bas. Riyad, 1998;

CÜRCANÎ, seyyid Şerif Ali b. Muhammed, Kitabü 't-Ta 'arifat, Darü'l-kütübi'l-ilmiyye, Beyrut, 1995

CÜVEYNÎ, İmamü'l-Haremeyn Ebu'l-Maali Abdulmelik, Kitabü 'l-İrşad ila Kavaidi 'l- Edille Fî Usûli 'l-İtikad, Müessesetü'l-kütübi's-Sekafıyye, 1. bas. Beyrut, 1985;

____________, el-BurhanFî Usûli'l-Fikih, Darü'1-Vefa, 4. bas. Kahire, 1997.

____________, et-Telhîs Fî Usûli'l-Fikih, Darü'l-kütübi'l-İlmiyye, 1. bas. Beyrut, 2003. ____________, Lumaü 'l-Edille Fi Kavaidi Ehli's-Sünneti ve'l-Cemaat, Alemü'l-kütüb,

2.bas. Beyrut, 1987.

COŞKUN, İBRAHİM, Kelam karşıtı Ehl-i Sünnet'in Usûlü'd-din yorumu ve bu yorumun açmazları, Marife Dergisi, yıl, 5, sayı, 3, Konya, 2005.

ÇELEBİ, İlyas, Klasik bir Kelam Problemi olarak: Hüsün ve kubuh, M.Ü. İlh. Fak. Dergisi, sayı: 16–17/1998–1999, istanbul.

____________, "Hüsün-Kubuh" mad. Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), İSAM yay. 1. bas. İstanbul, 1999.

____________, İslam İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdulcebbar, Rağbet yay. l.bas. İstanbul, 2002.

DEVÎHÎ, ALİ B. SA'D B. SALİH, Arau'l-Mutezile el-Usûliyye Diraseten ve Takvimen, Mektebetü'r-Rüşd, 1. bas. Riyad, 1995.

DIMAŞKÎ, el-Kadı âli b. Ali b. Muhammed b. Ebu'1-izz, Serhü'l-Akaidi't-Tahaviyye, Şuayb Arnavut ve Muhsin Türkî'nin Tahkiklerinin önsözünden, Muessesetü'r-Risale, 2. bas. Beyrut, 1993.

EBU REYDE, Muhammed Abdulhadi, İbrahim en-Nazzam ve Arauhu'l-Kelamiyye el- Felsefiyye, Darü'n-Nedim, 2. bas. Kahire, 1989.

EBU REYYAN, Muhammed Ali, Tarihü'l-Fikri'l-Felsefiyyi Fî'l-İslam, Darü'n-Nahda el-Arabiyye, Beyrut, 1973.

EBU SA'DE, Mihri Hasan el-îtticahü'l-Aklî Fi Müşkileti'l-Ma'rife İnde' Mu'tezile, Darü'l-fikri'l-Arabî, 1. bas. Kahire, 1993.

EBU ZEHRE, Muhammed, Tarihü'l-Mezahibi'l-İslamiyye, Darü'l-Fikri'l-Arabî/darü'l- Hâdis, Lenden-Kıbrıs, 1987.

EMİR, Cabir İdris ALİ, Menhecü's-selefi ve'l-Mütekellimin Fî Muvafakati'l-Akli Li'n- Nakl ve eseri 7-Menheceyni Fî'l-Akide, Mektebetu Advai's-Selef, 1. bas. Riyad, 1998.

EŞ’ARÎ, Ebu’l-Hasen Ali b. İsmail, Mekalatü'l-İslamiyyin ve Ihtilafü'l-Musallin, el- Mektebetü'1-Asriyye, Beyrut-Sayda, 1990.

____________, el-İbane An Usûli'd-Diyane, Darü'l-kitabi'l-arabi, 2. bas. Beyrut, 1990. ERKOL, Ahmet, Mutezilî düşüncede Dinamizm Mutezile Düşüncesinin İslam

Toplumunu Dönüştürme Etkisi, Marife Dergisi, yıl: 3, sayı: 3, Konya, 2003.

FEVZİ, el-Hacı Muhammed -Edirne Müftüsü-, el-Cemalü 'd-Deyyanî Ale 'l-Celali'd- Devvanî, Darü's-Sanaati'l-Amire, bas. Yeri belli değil, ts. İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM) Kütüphanesi, 297–4 CEM-A / 002633 N, İstanbul.

FIĞLALI, Ethem Ruhi, Çağımızda İtikadı İslam Mezhepleri, Selçuk yay. 2.bas. Ankara, 1983.

GAZZALÎ, Ebu Hamid Muhammed, el-Mustasfa Min İlmi'l-Usûl, Daru İhyai't-Türasi'l- Arabi, l. bas. Beyrut, 1997.

____________, el-îktisad Fi'l-İtikad, Darü'l-Emane, 1. bas. Beyrut, 1969.

____________, el-MenhûlMin Ta'alikati'l-Usûl, s,63-64, Darü'l-Fikir/Darü'l-Fikri'l- Muasır, 3. bas. Dımaşk/Beyrut, 1998.

____________, İhyau Ulûmi'd-Din, Darü'd-D'ava/Çağrı yay. İstanbul, 1985. ____________, Mizanü 'l-amel, Matbaatu Muhammed Ali Sabih, Kahire, 1963.

____________, İlcamü'l-Avam an İlmi'l-Kelam, Darü'l-kitabi'l-Arabî, l.bas. Beyrut, 1985.

____________, Mi'yarü'l-ilim Fî'l-Mantık, Darü'l-kütübi'l-İlmiyye, 1. bas. Beyrut, 1990. GÖRGÜN, TAHSİN, Hüsün- Kubuh Meselesi -Kadı Ab dul cebbar'in yaklaşım şeklinin Bir Tahlili veya Varlığı Sürdürmenin Makul Yolları Üzerine Bir Araştırma-, İslam Araştırmaları (İSAM) Dergisi, Sayı: 5, İstanbul, 2001. GÖLCÜK, ŞERAFEDDİN, Kelam açısından İnsan ve fiilleri, Kayıhanyay. 1. bas.

İstanbul, 1979.

GÖLCÜK, ŞERAFEDDİN, Kelam Tarihi, Esra yay. 1.bas. Konya, 1992.

GÖLCÜK, ŞERAFEDDİN - TOPRAK, Süleyman Kelam, Tekin Dağıtım, 4. bas. Konya, 1998.

ĞASN, Süleyman b. Salih b. Abdilaziz, Mevkifü'l-Mütekellimin Mine'l-lstidlal bi Nusûsi'l-Kitabi ve's-Sünneti, Darü'l-Asime, 1. bas. Riyad, 1996.

HASAN, Osman b. Ali, Menhecü'l-istidlal ala mesaili 'l- İtikad inde ehli 's-Sünneti ve 'l- Cemaa, Mektebetü'r-rüşd, 2. bas. Riyad, 1993.

HASAN, Şeyh muhammed, Delailü's-Sıdk, Matbuatü'n-Necah/Darü'l-muallim, 4. bas. Kahire, 1978.

HARBİ, Ahmed b. İvedullah b. Dâhil el-lehîbî, el-Matüridiyyetu Diraseten ve Takvimen, darü'l-asime, 1. bas. Riyad, 1413 h.

İBN MANZÛR, EBU'L-FADL CEMALÜDDİN MUHAMMED B. MÜKRÎM, Lisanü'l-Arab, Daru ihyai't-turasi'l-Arabî, 1. bas. Beyrut, 1995.

İBN TEYMİYYE, Şeyhü'l-İslam Tekiyyuddin Ebu'l-Abbas Ahmed, el-Kadau ve'l- Kader, Darü'l-kitabi'l-arabi, 1. bas. Beyrut, 1991.

İBN TEYMİYYE, Tekiyyuddin Ahmed b. Abdulhalim b. Abdusselsm, Der'u Taarüdi'l- Akli, ve’n-Nakl, 1. bas. Darü'l-kütübi'l, ilmiyye, Beyrut, 1997;

İSFAHANI, el-Hüseyin b. Muhammed Rağıb el-, el-MüfredatliĞaribi'l-Kur'an, Kahraman yay. İstanbul, 1986.

İSFAHANÎ, Ebu's-Sena Şemseddin b. Mahmud Abdurrahman el- Matali'ü'l-Anzar Şerhu Tavali’i’l-Envar, baskı yeri belli değil, 1305 h.

İZMİRLİ, İSMAİL HAKKI, Yeni İlm-i Kelam, Ümran yay. Ankara, 1981. MATÜRİDÎ, Ebu Mansur, Kitabü't-Tevhid, s. 218–224.

MARUF, Nayif, el-însanve'l-Akl, Sebilü'r-Reşad yay. 1. bas. Beyrut, 1995.

MELEKATI, Ebu'l-Haccac Yusuf b. Muhammed, Kitabu Lübabi'l-Ukûl, Darü'l-İntisar, 1. bas. Kahire, 1977.

MUS'ABÎ, Abdülaziz b. İbrahim es-semini, Me'alimü'd-din, Umman krallığı milli kültür bakanlığı yay, 1986.

MU'TİK, Avvad b. Abdullah, el-Mu'tezile ve Usûluhümü'l-Hamsa, Mektebetü'r-Rüşd, 4. bas. Riyad, 2001,

MÜKBİLÎ, Salih b. Mehdi, el-Alemü'ş-ŞamıhFî îsari 'l-Hakki ale 'l-Abai ve 'l-Meşayıh, Darü'l-hâdis, Beyrut, 1985.

NESEFÎ, Ebu'1-Muîn Meymûn b. Muhammed, Tabsıratü 'l-Edille Fî Usûli'd-Din, thk. Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün, T.C. Diyanet İşleri Başkanlığı yay. Ankara, 1. cilt: 2. bas. 2004, 2. cilt: 1. bas. 2003.

PEHLİVAN, İbrahim, ilk Matürîdîlere Göre Hüsün-Kubuh Meselesi, M.Ü. Sos. Bilm. Enst. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1985.

RAZI, Muhammed b. Ömer b. Hüseyin Fahreddin, el-Muhassal/Kelama Giriş, çev. Hüseyin Atay, Kültür Bakanlığı yay. Ankara, 2002.

____________, Es asü 't Takdis, Darü'1-Cîl, 1. bas.Beyrut, 1993.

____________, el-Matalibü'l-Aliye Emine'l-İlahî, Darü'l-kütübi'l-Arabi, 1. bas. Beyrut, 1987.

____________, Kitabü'l-Erbain Fî Usûli'd-Din, Darü'1-Cîl, 1. bas. Beyrut, 2004.

SABRİ EFENDİ, Mustafa, Mevkifü'l-Aklı ve'l-İlmi ve'l-Âlem min Rabbi'l-Alemin ve İbadihi'l-Murselin, Daru İhyai't-Türasi'l-Arabî, 3. bas. Beyrut, 1992. ____________, Mevkifü'l-Beşer Tahte Sultani’l-Kader, 1. bas. el-matbaatü's-selefiyye,

Kahire, 1352 (h.).

SAFI, Muhyeddin Ahmed, el-Hüsnü ve'l-Kubhu Akliyyani em Şer'îyyanil Mecelletü külliyeti Usûlü'eldin, sayı, 2, Kahire, 1984.

ŞATİBÎ, İBRAHiM B. MUSA EBU İSHAK EŞ- el-Lahamî el-Gırnatî, el-Muvafakat Fî Usûli'ş-Şerîa, Darü'l-ma'rife, 3. bas. Beyrut, 1997.

ŞEHRİSTANÎ, Ebu'1-Feth Muhammed b. Abdülkerim, Nihayetti'l-İkdam Fî İlmi'l- Kelam, Darü'l-kütübi'l-ilmiyye, l.bas. Beyrut, 2004.

ŞERAFEDDİN, Muhammed, Mutezile ve Hüsün-Kubuh, Darü'l-Funun İlh. Fak. Mecmuası, yıl, l, sayı, l, İstanbul, 1925.

ŞEVKANÎ, Muhammed b. Ali b. Muhammed, Irşadü'l-Fuhûl ila Tahkiki İlmi'i-Usûl, Müessesetü'l-kütübi's-Sekafıyye, 1. bas. Beyrut, 1992.

SUBKÎ, Şeyhü'l-İslam ALİ b. Abdulkafî -SUBKÎ, Tacüddin b. Abdulvehhap b. Ali es-, el-İbhac Fî Şerhi 7-Minhac, Mektebetü'l-Külliyati'l-Ezheriyye, 1. bas. Kahire, 1981.

SUBKÎ, Tacüddin Abdulvehhap b. Ali, Şerhu Cemi'l-Cevamf, yayın evi, yer ve tarih belli değil.

SİCCANÎ, Cafer, Büküsün Fi 'l-Mileli ve 'n-Nihal, ed-Darü'1-İslamiyye, 1. bas. İndir, 1991.

SİMÎRÎ, CABİR ZAYİD ÎYD, Kediyyetü's-Sevab beyne Medarisi'l-İslamiyyin Beyanen ve Te'silen, ed-Darü's-Sudaniyye li'1-kütüb, 1. bas. Hartom, 1995.

TEFTAZANÎ, Mes'ud b. Ömer Abdullah Sa'duddin et-, Şerhü'l-Âkaidi'n-Nese/iye, Bahar Matbaası, İstanbul, 1973.

____________, Şerhü 'l-Makasıd, Alemü'l-kütüb,3. bas. Beyrut, 1998.

____________, et-Telvih ve't-Tevdih Şerhü't-Tenkih, Matbaatü Hacı Muharrem Efendi el-Bosnevî, İstanbul, 1304.(h.)

TOPALOĞLU, Bekir, Kelam İlmi, Damla yay. 3. bas. İstanbul, 1988.

TURKI, Abdullah b. Abdulmuhsin, Mücmelu İ'tikadi Eimmeti's-Selef, http://www.al- islam.com

TÛSÎ, Nasîruddin, Tecridıfl-îtikad-HÜLLİY, Cemalüddin el-Hasan b. Yusuf b. Ali b. el-Mutahhar el-Hülliy'e ait olan Şerhi; Keşfü'l-Murad Fi Şerhi Tecridi'l- İtikad, s. 280-281, muessesetü'l-A'lemi, 1. bas. Beyrut, 1988.

ÖZBEK, Durmuş, Sa 'duddin Taftazanî ve Nübüvvet Görüşü, Sebat Ofset, Konya, 2002. UBEYDAT, Abdülkerim Nûfan, ed-Delaletü'l-Akliyye Fî'l-Kur'an ve Mekanetuha Fi

Takriri Mesaili'l-Akideti7-îslamiyye, Darü'n-Nefais, 1. bas. Amman, 2000.

YEMANÎ, Ebu Abdullah Muhammed b. el-Murteda İbnü'l-Vezir, Tercihu Esalibi'l - Kur'an Ala Esalibi'l-Yunan, Darü'l-Kütübi'l-İlmiyye, l.bas. Beyrut, 1984. ZEYDAN, Mahmut, Nazariyyetü 'l-Ma 'rife, Darü'n-Nahda el-Arabiyye, 1. bas. Beyrut,