6. MANİSA SIBYAN MEKTEPLERİYLE İSTANBUL SIBYAN MEKTEPLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI
Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’un fethinden sonra kendi adına yaptırdığı caminin çevresindeki çeşitli ilim sağlık ve sosyal hizmet yapıları arasında birde sıbyan mektebi bulunduğu, külliye için düzenlenmiş olan vakfiyeden anlaşılmaktadır. Bunun sonucunda İstanbul’a sıbyan mekteplerinin Fatih Sultan Mehmet’le girdiğini görüyoruz. Devamında Cumhuriyet’in ilanına kadar başta sultanlar olmak üzere devlet ileri gelenleri varlıklı kimseler İstanbul’un her semtinde sıbyan mektepleri yaptırmışlardır. Cumhuriyet’in ilanında İstanbul’da 364 tane sıbyan mektebi bulunmaktaydı (Aksoy 1968).
7.1. Şehir İçindeki Yeri
İstanbul sıbyan mektepleri genellikle külliyenin bir bölümüne yada adını almış olduğu caminin yakınına inşa edilmişlerdir. Bunun yanında mahalle mektebi görünümünde olanlar da mevcuttur. Manisa sıbyan mekteplerinde ise bu oran tam tersidir. Külliye içerisinde ya da cami yakınında bulunan sıbyan mekteplerinin sayısı mahalle mektebi görünümündeki sıbyan mekteplerine oranla oldukça azdır. Manisa’da Hafsa Sultan Külliye’sinde (Çizim 5.8.), İstanbul’da da Üsküdar Mihrimah Sultan Külliye’sinde (Çizim 4.1.) olduğu gibi sıbyan mektepleri külliyenin bir dış köşesinde yer alırlar. Sıbyan mektepleri hemen sokağa açılan özel girişlere kendi içlerine dönük avlu ve oyun bahçelerine sahiptirler. Mahalle mektebi görünümünde olan sıbyan mektepleri ise her ikisinde de köşe başlarında ulaşımın herkes için kolay olduğu noktalarda konumlanmışlardır. Mahalle mekteplerini, Manisa’da Çapraz-ı Sagir (Çizim 5.43.) ve Yakut Ağa (Çizim 5.15.), İstanbul’da Tavşantaşı (Çizim 6.1.), Yahya Paşa (Çizim 6.2.) ve Elhaç Süleyman Efendi (Çizim 6.3.) sıbyan mektepleriyle örneklendirebiliriz.
Çizim 6.1. İstanbul Tavşantaşı Sıbyan
Mektebi Vaziyet Planı (Aksoy 1967)
Çizim 6.2. İstanbul Yahya Paşa Sıbyan Mektebi Vaziyet Planı (Aksoy 1967)
Çizim 6.3. İstanbul Elhaç Süleyman Efendi Sıbyan Mektebi Vaziyet Planı (Aksoy 1967)
Özgönül Aksoy’un 1968 yılında yayınlamış olduğu ‘Osmanlı Devri İstanbul sıbyan Mektepleri Üzerine Bir İnceleme’ adlı doktora tezinde yetmiş tane İstanbul sıbyan mektebi tespit ederek fotoğraflamıştır. Bu sayının çoğu ise harap bakımsız ve kullanılamaz durumda olarak not edilmiştir. Bizimde vakfiyelerden edindiğimiz
bilgiye göre Manisa’da otuzbeş tane sıbyan mektebi inşa edilmiştir. Bunlardan yalnız altı tanesi günümüze kadar gelebilmeyi başarmıştır.
7.2. Mimari Özellikleri
Manisa sıbyan mektepleri plan ve görünüş açısından İstanbul sıbyan mekteplerine benzerlik göstermektedir. Yalnız İstanbul sıbyan mekteplerinin çoğu fevkani (iki katlı) olarak yapılmışlardır. Bunun sebebini İstanbul’daki nemli havaya bağlayabiliriz. Böylece çocukların ve kitapların rutubetten korunması sağlanmıştır. Manisa da havanın nem oranının İstanbul’ a kıyasla daha düşük olması sıbyan mekteplerinin tek katlı olmasını açıklayıcı bir neden olabilir.Bunun yanında daha iyi bir ışıklandırma arzusu ve sokağın gürültüsünden uzaklaşma da sebepler arasında sıralanabilir. İstanbul’da örneklerine rastladığımız iki katlı sıbyan mekteplerinin alt katları ise çoğunlukla Süleymaniye, Amucazade Hüseyin, Koca Ragıp Paşa, Atik Ali Paşa sıbyan mekteplerinde olduğu gibi akar durumundaki dükkanlar olarak kullanılmıştır. Bunun yanında Tavşantaşı, Akarçeşme (Çizim 6.4.), Recai Mehmet Efendi, Naz Perver Kalfa (Resim 6.1.) sıbyan mekteplerindeki gibi kapalı oyun yerleri, hela, çeşme ve sebilleri görmekte mümkündür. Yavuz Sultan Selim Sıbyan Mektebi’nde olduğu gibi tek katlı olan sıbyan mektepleride mevcuttur.
Resim 6.1. İstanbul Naz Perver Kalfa Sıbyan Mektebi (Altta çeşme görülmektedir.) İncelediğimiz Manisa sıbyan mektepleri iki kare mekanın yan yana gelmesiyle bir plan şeması oluşturulmuştur. Yazlık ve kışlık dershane olarak adlandırabileceğimiz bu planlama tipi İstanbul da Üsküdar Mihrimah Sultan (Çizim
4.2.), Süleymaniye, Beyazıt gibi külliye yapılarında ortaya çıkmaktadır. Atik Valide (Resim 6.2., Çizim 6.6.) ve Yavuz Sultan Selim (Çizim 6.7.) sıbyan mekteplerinde olduğu gibi tek kare mekandan oluşan plan tipini görebilmekteyiz. Bunun yanında İstanbul sıbyan mekteplerinde dersliklerin yanında aynı mekandan girilebilen bir oda bulunmaktadır. Bu odanın ne şekilde kullanıldığı hakkında bir doküman bulunamazken bu odanın öğretmene ayrıldığını ve kalfa Kuran’a yeni başlayan çocuklarla uğraşırken hocanın ilerlemiş bir öğrenci grubu ile bu odada çalıştığını veya bazı öğrencilerin burada kıymetli yazılar kopya ettiklerini düşünebiliriz. Bu plan tipini İstanbul Tersane Emini Elhaç Yusuf Efendi, Akarçeşme (Çizim 6.5.) sıbyan mekteplerinde görmekteyiz
Çizim 6.4. İstanbul Akarçeşme Sıbyan Mektebi Zemin Kat Planı (Özturna 1991)
Çizim 6.5. İstanbul Akarçeşme Sıbyan Mektebi Üst Kat Planı (Özturna 1991)
Çizim 6.6. İstanbul Atik Valide Sıbyan
Mektebi Planı (Özturna 1991)
Çizim 6.7. İstanbul Yavuz Sultan Selim Sıbyan Mektebi Planı (Özturna 1991) 7.3. Malzeme ve Teknik Özellikleri
Manisa ve İstanbul sıbyan mekteplerinde kullanılan malzemeler genellikle aynıdır. Tuğla, taş, kesme taş, moloz taş, düzgün kesme köfeki taşı kullanılan malzemeler arasındadır. Taş tek başına kullanılabildiği gibi tuğla ile birlikte almaşık düzen oluşturarak ta kullanılmıştır. Üsküdar Selimiye Sıbyan Mektebi’nde olduğu gibi alt katta kesme taş ve üst katta ahşap olmak üzere iki malzeme birlikte kullanılmıştır (Resim 6.3.). Saçak tipi olarak karşımıza genellikle kirpi saçak çıkmakla birlikte İstanbul’da düz ahşap çatılı sıbyan mekteplerinde çatının öne doğru çıkmasıyla oluşan saçaklar görülmektedir.
Süslemeler en çok pencere ve kapı üzerlerinde yer alan içi dolu veya boş tuğla ya da taş ile yapılmış kemerlerle oluşturulmuştur. Kubbe geçişlerinde, taç kapılarda ve yapı köşelerinde yer alan mukarnaslar, anıtsal giriş kapıları, kubbe ve saçak detayları dönemine ve yapıya uygun özellikler göstermektedir.
Manisa sıbyan mekteplerinde süslemeli ve anıtsal taç kapılı sıbyan mekteplerine (Hafsa Sultan Külliyesi Sıbyan Mektebi, Yakut Ağa Sıbyan Mektebi) rastlarken daha basit ve herhangi bir süslemesi olmayan sade yapıları da görmekteyiz. Bu durum mektebi yaptıran kişinin varlığıyla ve itibarıyla doğrudan ilişkilendirebilir. İstanbul sıbyan mekteplerinde de durum değişmemektedir. Üsküdar Mihrimah sultan Sıbyan Mektebi’nde olduğu gibi sadece ön cephesinde düzgün kesme taş, diğer cephelerinde moloz taş kullanılan mektepler bulunmaktadır (Resim 4.3., 4.4.). Bunun yanında taş üzeri sıvalı son derece sade mekteplerde bulunmaktadır.
Manisa sıbyan mekteplerinin tümünde İstanbul Sıbyan mekteplerinin ise bir çoğunda üst örtü elemanı olarak kubbe kullanılmıştır. Kubbe örtü malzemesi olarak ise Sultan Sıbyan Mektebi’nde kurşun diğerlerinde alaturka kiremittir. İstanbul’da ise bunlarla birlikte üst örtü olarak Edirnekapı Mihrimah Sultan Sıbyan Mektebi ve Süleymaniye Sıbyan Mektebi’nin eyvan kısmında olduğu gibi tonoz, Rüstem Paşa Sıbyan Mektebi (Resim 6.3.) ve Topkapı Kara Ahmet Paşa Sıbyan Mektebi’ndeki gibi de düz ahşap çatı görmek mümkündür. Kubbeye geçişler pandantifler ve mukarnaslı geçiş elemanları ile sağlanmıştır. Kubbeleri kasnaklıdır.
7.5. Süslemesi
7.4. Tavan ve Örtü Sistemi
7. DEĞERLENDİRME VE SONUÇ
Tarihi İslam’ın ilk yıllarına kadar uzanan sıbyan mektepleri küçük ölçekli yapılar olduğundan günümüze sadece Osmanlı dönemine ait olanlarının bazıları erişebilmiştir. En güzel örnekleri İstanbul ‘ da olmakla birlikte Osmanlı’nın hüküm sürdüğü birçok şehirde sıbyan mektepleri bulunmaktadır. Şehzadeler Şehri olarak anılan Manisa’da bu şehirlerden biridir.
Manisa’da dönemin mimari özelliklerini yansıtan günümüze kadar gelebilmiş birçok tarihi yapı (cami, medrese, kütüphane, sıbyan mektebi, han, hamam, çeşme…) bulunmaktadır. Molla Şaban Sıbyan Mektebi de yakın zamanda restore edilip yeni bir işlev yüklenerek tekrara hayata dönen bir Osmanlı eseridir. Bunun haricinde Manisa merkezde beş tane daha sıbyan mektebi bulunmaktadır. Bu sayı Manisa ve çevresi için Aydın Salnamesinde 67 (Acun, H) H. 954–1060 tarihleri arasındaki vakıf kayıtlarında otuzdur. (Gökçen, İ)
Manisa ve çevresindeki sıbyan mektepleriyle ilgili yeterli yayın ve çalışma bulunmadığından yapılan bu yüksek lisans çalışması Manisa’daki sıbyan mektepleri tarihine ışık tutacaktır. Halen yapı olarak ayakta olan ve yapılan restorasyonlarla yeni fonksiyonlarını devam ettiren bu kültür değerlerimizin geçmişteki fotoğraf ve belgeleri araştırılarak, rölöveleri alınarak, tarihi kaynaklarda adı geçen fakat günümüze kadar ulaşmayan yapıların da yazılı belgelerle önceki konumları tespit edilerek kültür mirasımız olan bu eserleri geçmişten günümüze günümüzden de geleceğe aktarılmış olacaktır.
• Manisa sıbyan mektepleri külliye içerisinde ise, dış köşede, sokağa dönük özel bir girişle sağlanır. Mahalle sıbyan mektepleri herkesin ulaşabileceği köşe başlarına inşa edilmiştir.
• Manisa sıbyan mektepleri plan ve görünüş olarak İstanbul’daki örneklerine benzemektedir. İstanbul mektepleri fevkani olarak (iki katlı), Manisa’dakiler ise genelde tek katlı olarak inşa edilmişlerdir.
• Manisa sıbyan mekteplerinde malzeme olarak kesme taş, moloz taş ve tuğlayı görmekteyiz. Genellikle taş ve tuğla birlikte kullanılmıştır. Saçaklarda ise tuğlanın farklı şekillerde yerleştirilmesiyle kirpi saçak oluşturulmuştur. Kubbelerin üzeri ise alaturka kiremitle kaplanmıştır. Hafsa Sultan Külliyesi Sıbyan Mektebi’nde görülen kurşun kaplama malzemesinin ise orijinal olup olmadığı bilinmemektedir.
• Manisa sıbyan mekteplerinin çoğunda üst örtü elemanı olarak kubbe kullanılmıştır. Yalnız Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi’nin doğu mekanında dört yöne eğimli çatı kullanılmıştır. Kubbeye geçişler pandantifler, tromplar ve mukarnaslı geçiş elemanları ile sağlanmıştır. Kubbelerin hepsi sekizgen kasnak üzerine oturtulmuştur.
• Manisa sıbyan mekteplerinin pencere kemerlerinde tuğla ve kırmızı beyaz renkli taşlarla göze hoş gelen bir süsleme oluşturulmuştur. Hafsa Sultan Külliyesi Sıbyan Mektebi’nin mukarnaslı taç kapısı da özel bir süslemedir. • Manisa sıbyan mekteplerinde aydınlatma amaçlı alt ve üst pencereler
bulunmaktadır. Yakut Ağa Sıbyan Mektebi’nde ise alt ve üst pencerelerin yanında her iki kubbenin kasnağında da daire pencereler görülmektedir. Alaybey Sıbyan Mektebi’nde ise batı mekanın kubbesinde güney yönünde bir tane daire pencere yer almaktadır. Üst pencereler ve kubbe kasnağında ki pencereler sabittir. Hafsa Sultan, Molla Şaban, Alaybey, Yakut Ağa sıbyan mekteplerinde de dört yöne de pencere açılmıştır. Hatuniye Sıbyan Mektebi’nde ise güney cephe hariç tüm cephelerde pencere görülmektedir. Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi’nde ise sadece batı ve güney cephelerinde pencereler yer almaktadır.
• Manisa sıbyan mektepleri iki dersliklidir. Bunlardan biri yazlık diğeri ise kışlık olarak adlandırılmaktadır. Kışlık dershanenin ısıtılması için ocak kullanılmıştır. Ama bugün ocağı sadece Yakut Ağa Sıbyan Mektebi’nde görmekteyiz. Çapraz-ı Sagir ve Sultan sıbyan mekteplerinde ise bacalar görülmesine rağmen mekan içlerinde ocak görülememiştir.
• Manisa sıbyan mekteplerinden aslına uygun korunamamış olanlar mevcuttur. Çapraz-ı Sagir sıbyan mektebinde batı cephesinde görülen kapının önceden
pencere olduğu sanılmaktadır. Alaybey Sıbyan Mektebi’nde ise kuzey cephede yer alan kemerin önceden dışarı açıldığı düşünülmektedir.
8. KAYNAKLAR
• ACUN, Hakkı, 1996, Manisa’da Türk Devri Yapıları, İstanbul
• AHUNBAY, Z., 1999, Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon, Yem Yayınları, İstanbul
• AKSOY, Ö., 1967, Osmanlı Devri İstanbul Sıbyan Mektepleri Üzerine Bir İnceleme, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul
• AKKUTAY, Ü., 1984, Enderun Mektebi, Gazi Ünv. Basımevi, Ankara • AKYÜZ, Y., 2001, Türk Eğitim Tarihi, İstanbul
• ARSEVEN, C.E., 1954, Türk Sanatı Tarihi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul • ASLANAPA, O., 1991, Anadolu’da İlk Türk Mimarisi Başlangıcı ve Gelişmesi, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara
• ASLANAPA, O., 2004, Osmanlı Devri Mimarisi, Anka Basım, İstanbul
• AYTAÇ, K., 1972, Avrupa Eğitim Tarihi-Antik Çağ’dan 19. Yüzyılın Sonlarına Kadar, Ankara
• BOZDEMİR, İ., 1991, Osmanlı Sıbyan Mekteplerinde Eğitim ve Öğretim, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Medeniyeti ve Sosyal Bilimler Bölümü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul
• ÇELEBİ, A., 1998, İslam’da Eğitim Öğretim Tarihi, İstanbul
• DERİ, M., 1999 “Osmanlılarda Eğitim Öğretim Faaliyetleri-1”, İlk Adım Dergisi, sayı:133
• ERDEM, A. R., 2005, “İlköğretimimizin Gelişimi ve Bugün Gelinen Nokta”, Bilim Eğitim ve Düşünce Dergisi, sayı:2
• ERGÜN, M., “Medreseden Mektebe Osmanlı Eğitim Sistemindeki Değişme”, Türkiye Sanal Eğitim Bilimleri Kütüphanesi
• ERGÜN,M., “ Türk Eğitim Tarihi”, Türkiye Sanal Eğitim Bilimleri Kütüphanesi • GELİŞLİ, Y., 1994, Osmanlı Devleti İlköğretim Kurumlarından Sıbyan
Mektepleri, İstanbul
• GÖKÇEN, İ., 1946, Manisa Tarihinde Vakıflar ve Hayırlar (H.954-1060), Manisa Halk Evi Yayınları, Manisa
• İLKGELEN, Z., 2000, Resimlerle Antik Roma’da Mimarlık ve Mühendislik, Ofset Yapımevi, İstanbul
• KAFESCİOĞLU, Ç., 2005, İslam Sanatı ve Mimarlığı, Homer Kitabevi, İstanbul • KAHRAMAN S.A., DAĞLI Y., 2003, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul
• KAZICI, Z., 2003, İslam Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi, İFAV, İstanbul • KAZICI, Z., 2004, Osmanlı’da Eğitim Öğretim, Bilge Yayınları, İstanbul • KÖKLÜ, N., 1993, “ Manisa’da Osmanlı Eserleri 1”, Manisa Dergisi, sayı:4, Manisa
• KÖKLÜ, N., 1994, “ Manisa’da Osmanlı Eserleri 2”, Manisa Dergisi, sayı:5, Manisa
• KÖKLÜ, N., 1994, “ Manisa’da Osmanlı Eserleri 3”, Manisa Dergisi, sayı:6, Manisa
• KÖKLÜ, N., 1995, “ Manisa’da Osmanlı Eserleri 4”, Manisa Dergisi, sayı:8, Manisa
• KÖKLÜ, N., 1995, “ Manisa’da Osmanlı Eserleri 5”, Manisa Dergisi, sayı:9, Manisa
• KÖKLÜ, N., 1995, “ Manisa’da Osmanlı Eserleri 6”, Manisa Dergisi, sayı:10, Manisa
• KÖKLÜ, N., 1982, “ Mimar Sinan’ın Hocası Ser Mimar Acem Alisi’nin Eseri Sultan Cami ve Külliyesi”, Manisa Dergisi, sayı:2, Manisa
• MANİSA VALİLİĞİ, 2000, Manisa 2000, Manisa
• MİCHELL, G., 2000, Architecture of The Islamic World, Londra
• ÖZTURNA, F., 1991, Sinan Dönemi Sıbyan Mektepleri, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul
• SAKAOĞLU, N., 1991, Osmanlı Eğitim Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul • ÜLKÜTAŞIR, M.Ş., 1965, “ Eğitim Tarihimizde Sıbyan Mektepleri”, Türk Kültürü, sayı:33
• Web İletisi 1, www.osmanli.org.tr, “Sıbyan Mekteplerinde Okutulan Dersler” • Web İletisi 2, www.enfal.de, “Sıbyan Mektepleri”
• Web İletisi 3, www.public.cumhuriyet.edu.tr, “Osmanlı Klasik Eğitim Anlayışı İçinde Balıkesir’de Eğitim”
• Web İletisi 4, www.kho.edu.tr, “Osmanlı’da Eğitim”
• Web İletisi 5, www.siyasalvakfi.org, “Osmanlı Devri Sıbyan Mektepleri” • Web İletisi 6, www.kultur.gov.tr
• Web İletisi 7, www.sonuyari.org • Web İletisi 8, www.kenthaber.com • Web İletisi 9, www.geocities.com • Web İletisi 10, www.tdk.gov.tr • Web İletisi 11, www.wikipedia.org
• Web İletisi 12, www.islamisite.com “İslam’da Eğitim ve Tarihçesi” • Web İletisi 13, www.mimarlikmuzesi.org