Devlet Malları

2. Devlet borçları 3. Devlet arşivleri

1- Devlet Malları

Devlet malları kavramı ile anlatılmak istenen önceki devlete ait olan mallardır. Sonraki devletin bunlara ardıl olması ancak söz konusu malların önceki devlete ait olması ile olanaklıdır. Bu çerçevede, önceki devletin ülkesinde bulunmalarına karşın üçüncü devlete ait mallar ardıllık sorununun dışında kalmaktadır.

Devletler hukukunda, devlet mallarını önceki devletin iç hukukuna uygun olarak o devlete ait mallar biçiminde değerlendirme eğilimi yerleşmiştir. Aksini öngören devletlerarası mahkeme kararlarının varlığına karşın 1983 Viyana Devletlerin Devlet Malları, Arşivleri ve Borçlarına Ardıl Olma Sözleşmesi de 8 maddesinde100_{, sonuçta, önceki devletin iç hukukuna göre devlet mallarının} saptanması ilkesini kabul etmektedir. Böylece, genel eğilime uygun olarak devlet mallarını, yetkilerin el değiştirmesi sırasında önceki devletin iç hukukuna göre bu devlete ait olduğu saptanan mallar olarak tanımlamak doğru olacaktır.

Devlet mallarına halefiyet konusunda genel teamül, önceki devletin mallarının sonraki devlet ya da devletlere geçmesi şeklindedir. Bazı kuraldışılıklar hariç devletlerarası toplumda önceki devletin kamu mallarının sonraki devlete ya da devletlere hiçbir ödeme yapmadan karşılıksız olarak geçtiği görülmektedir.

Bir devletin “ölüp” yerine “bir tek” yeni devletin ortaya çıkması ya da devletlerin birleşmesi durumunda devlet mallarının halefiyeti genelde bir sorun

100_{http://untreaty.un.org/ilc/texts/instruments/english/convention/3_3_1983.pdf. (Vienna Convention}

teşkil etmezken, bir devletin parçalanması ya da toprak parçasının el değiştirmesi gibi halefiyet hallerinde malların paylaştırılması gerekeceğinden ortaya bir takım anlaşmazlıklar çıkmaktadır. Paylaştırılmaya gidilmesini zorunlu kılan hallerde devletler, malları “taşınır” (taşıt araçları, büro eşyaları, askeri araçlar, silahlar, devlet gemileri ve uçakları) ve “taşınmaz” (binalar, araziler) olarak kategorize ederek tasnif etme yöntemini izlemişlerdir. Taşınmaz mallarda izlenenen ilke, bunların hangi “sonraki devlet”in ülkesinde bulunuyorlar ise o devlete herhangi bir ücret ödenmeksizin geçirilmesidir101. Taşınır malların ise ülke yönetimi ile doğrudan bağlı olanları genellikle taşınmaz mallar gibi kabul edilir ve bulundukları ülke devletine geçerken, askeri araç- gereç, silah ve devlet gemileri ve uçaklarına ilişkin düzenlemeler ikili ya da çoklu görüşmelerle yapılmaya çalışılmaktadır. Önceki devletin üçüncü devletlerdeki taşınmaz mallarına (büyükelçilik ve konsolosluk binaları gibi) gelince, eğer önceki devlet varlığını sürdürüyorsa bu taşınmazlar ona ait olmayı sürdürmektedir102. Önceki devlet ortadan kalkmışsa, sonraki devletlerin aralarında yapacakları bir antlaşmayla bunları paylaşmaları olanaklı olduğu gibi, aralarında anlaşarak birinin bu taşınmazları alıp ötekilere belirli miktar ödemeler yapması olanağı da vardır103. Önceki devlete ait olan malların sonraki devlete geçmesi anından itibaren önceki devletin bu mallar üzerindeki her türlü hak ve yetkileri sona ermekte ve sonraki devletin hak ve yetkileri bu mallar üzerinde geçerli olmaktadır. Bu andan itibaren, sonraki devlet söz konusu malların hukuksal niteliklerini ya da mülkiyetini de kendi iç hukukuna göre değiştirme hakkına sahip olacaktır.

1983 Viyana Devletlerin Devlet Malları, Arşivleri ve Borçlarına Ardıl Olma Sözleşmesi, devlet mallarının paylaşımını 11. maddesinde düzenlemiştir. Bu maddeye göre önceki devlete ait malların sonraki devlete, herhangi bir ödemede bulunulmadan geçmesi esastır104. Elbette bu esas ilke, çeşitli halefiyet durumlarında ufak tefek değişiklikler gösterebilmektedir. 1983 Viyana Sözleşmesi, her türlü halefiyet durumu için devlet mallarının akıbeti düzenlemiştir.

101 _{O’Connell, a. g. k., Cilt I, s. 220- 222.} 102 _{O’Connell, a. g. k., Cilt I, s. 207.} 103 _{Pazarcı, a. g. e., s. 357.}

104_{http://untreaty.un.org/ilc/texts/instruments/english/convention/3_3_1983.pdf. (Vienna Convention}

Bir ülke parçasının el değiştirmesi durumunda ortaya çıkan halefiyette temel ilke, Sözleşme’nin 14. maddesine göre, tarafların bir antlaşma ile malların el değişimini düzenlemeleri şeklindedir. Böyle bir antlaşma yapılamıyor ise, el değiştiren ülke üzerinde bulunan bütün taşınmaz devlet malları ile önceki devletin bu ülke parçasına ilişkin faaliyetine bağlı taşınır mallar sonraki devlete geçer105. Sonraki devlete geçecek taşınmaz mallar Uluslararası Hukuk Komisyonu tarafından düzenlenmiştir. Bunlar; kışlalar, havaalanları, hapishaneler, sabit askeri tesisler, hastaneler, devlet üniversiteleri, yönetime ait binalar, devlete ait toplumsal hizmet kurumları binaları, devlete ait ekonomik ve mali nitelikli kurumların binalarıdır.

1983 Viyana Devletlerin Devlet Malları, Arşivleri ve Borçlarına Ardıl Olma Sözleşmesi, yeni bağımsız devletler konusunda “temiz sayfa” geleneğini sürdürmüştür. Buna göre sömürgelikten çıkarak bağımsızlığına kavuşan bu yeni devletlerin önceki devletin mallarına ardıl olma konusunda bu ülkeye bağlı malların en büyük ölçüde sonraki devlete geçmesi görüşü kabul edilmektedir. Bu görüşe uygun olarak, önceki devletin ülkede bulunan taşınmaz malları ile ülke dışında bulunan ancak bu ülkeye ait taşınmaz malların sonraki devlete geçeceği kabul edilmektedir. Uluslararası Hukuk Komisyonu ülkeye ait olup da ülke dışında bulunan taşınmaz mallara örnek olarak yönetime ait binaları göstermektedir. Bu iki tür taşınmaz mallar dışında kalan ve bağımsızlığa yeni kavuşan devlet ekseninde yaşayan toplumun oluşmasına katıldığı ülke dışında yer alan taşınmazların ise, katkı payları ölçüsünde, sonraki devlete geçeceği kabul edilmektedir106_.

Yeni bağımsızlığına kavuşan devletin, selef devletin taşınır malları üzerinde nasıl bir hukukî statüsü olacağı hakkında ise Sözleşme, bu devletin bu ülke parçasına ilişkin faaliyetine bağlı taşınır mallar ile bu ülke kaynaklı olup da sömürgecilik sırasında önceki devletin malı olmuş bulunan taşınır malların sonraki devlete geçeceğini öngörmektedir. Buna karşılık, bu ülke toplumunun oluşumuna katıldığı taşınmaz malların ise, katkı payları ölçüsünde, sonraki devlete geçeceği kabul edilmektedir. Ayrıca Sözleşme’de, selef devlet ile yeni bağımsızlığına kavuşmuş halef devlet arasında, bu düzenlemelerden farklı bir düzenleme getiren yeni antlaşmalar yapılması durumunda, bu düzenlemelerin hiçbir şekilde halkların

105_{http://untreaty.un.org/ilc/texts/instruments/english/convention/3_3_1983.pdf. (Vienna Convention}

on Succession of States in Respect of State Property, Archives and Debts- 1983).

doğal kaynakları ve zenginlikleri üzerindeki sürekli egemenlik ilkesine aykırı düşemeyeceği belirtilmektedir.

1983 Viyana Devletlerin Devlet Malları, Arşivleri ve Borçlarına Ardıl Olma Sözleşmesi, diğer bir halefiyet çeşidi olan “iki ya da daha çok devletin birleşmesi” durumunda devlet mallarının akıbetinin ne olacağı konusunu 16 maddesinde düzenlemiştir. Genel ilke olarak bu maddeye göre iki ya da daha çok devletin birleşmesi sonucu ortaya çıkan bir halef devlette, selef devletin (devletlerin) tüm malları sonraki devlete geçecektir107. Zaten birleşmeyle ortaya çıkan halefiyet durumları ne antlaşmalar bakımından ne de mallar ya da borçlar bakımından pek de sorun teşkil etmemektedir. Ancak yine bir halefiyet şekli olarak “bir devletten ayrılma ile yeni devletlerin ortaya çıkması” başlığı altında durum biraz daha karmaşıktır. Sözleşme’nin 17. maddesi ile düzenlenen bu durumda, eğer önceki devlet ile sonraki devlet arasında daha başka bir düzenleme öngörülmemiş ise, önceki devletin el değiştiren ülke üzerinde bulunan taşınmaz malları ile bu ülke parçasına ilişkin faaliyetine bağlı taşınır malların sonraki devlete geçeceği kabul edilmektedir. Önceki devletin bu ülkedeki faaliyetlerine bağlı olmayan öteki taşınır malların ise, hakça bir oranda, sonraki devlete geçeceği kabul edilmektedir108. Bu hüküm ile özellikle yeni devlet ülkesi toplumunun ya da devlet kaynaklarının oluşumuna katkıda bulunduğu taşınır malların kastedildiği anlaşılmaktadır. Sözleşme, yukarıdaki kuralların, taraflar arasında ortaya çıkacak her türlü hakça ödeme sorununda bağımsız olduğunu ayrıca vurgulamaktadır.

17. maddede düzenlenen “ayrılma ile yeni devletlerin ortaya çıkması” durumuna benzeyen, halefiyet şekillerinin sonuncusu olan “bir devletin parçalanarak ortadan kalkması ve yerine yeni devletlerin ortaya çıkması” halinde başvurulacak düzenlemeler Sözleşme’nin 18. maddesinde ele alınmıştır. Buna göre, her yeni devlet ülkesinde bulunan taşınmaz mallar ile önceki devletin bu ülkeye ilişkin faaliyetlerine bağlı taşınır malların bu yeni ülke devletine geçeceği kabul edilmektedir. Ancak, önceki devletin ülkesi dışında bulunan taşınmaz malları ile bu

107_{http://untreaty.un.org/ilc/texts/instruments/english/convention/3_3_1983.pdf. (Vienna Convention}

on Succession of States in Respect of State Property, Archives and Debts- 1983).

108_{http://untreaty.un.org/ilc/texts/instruments/english/convention/3_3_1983.pdf. (Vienna Convention}

devletin ülkeye ilişkin faaliyetlerine bağlı olmayan taşınır mallarının ortaya çıkan yeni devletler arasında hakça oranda paylaşılması öngörülmektedir109.