Makedonya Ulahlarının Eğitim ve Kültürel Faaliyetleri

Eğitimle ilgili konularda Osmanlı-Romanya ilişkilerinin en önemli kısmı Makdeonya’daki Ulahların eğitimi konusu olmuştur. Romanya, 2-2.5 milyonluk Makedonya’da bulunan yaklaşık 100 bin cıvarındaki Ulah nüfusunu kontrol etmek istiyordu (A. Arslan, 2003:4). Ulahların yoğun olarak yaşadıkları yerler Selanik, Manastır ve Yanya idi. Romanya burada, Ulah nüfusu üzerinden Yunanistan, Sırbistan ve Bulgaristan’la milli kimlik ve ideoloji oluşturmak amacıyla bir rekabete girmişti. 1878 yılından sonra Romanya Hükûmeti’nin ilk hedefi Ulahlara millet statüsünü kazandırmaktı. Bu nedenle Romanya Hükûmeti bir taraftan kendi kamuoyunda Ulahların sıkıntılarını gündemde tutarken diğer taraftan da onların maruz kaldığı sıkıntıların çözümü için Osmanlı nezdinde teşebbüslerde bulunmuş (M. Ünlü, 2018:269), ayrıca Ulahların sorunlarını tespiti ve çözümü için sık sık müfettişler görevlendirmiştir. Romanya Hükûmeti’nin bu şekilde davranmasının nedeni Romen halkının Ulahların yaşadığı sorunu yakından takip etmeleri gelmekteydi. Bu konuda zaman zaman Roman hükümetinin çabalarının yeterli olmadığı ifade edilmiş ve hükümet eleştirilmiştir. Örneğin Romanya’da yayınlanan yarı resmî İndepandanis

152

gazetesinin 2 Eylül 1903 tarihindeki bir haberde aslen Osmanlı tebaası olup Bükreş’te bulunan Ulahların Romanya Hâriciye Nâzırı Brationa’ya bir şikâyet dilekçesi verdikleri yazılmıştı. Bu haberden sonra muhalefetin desteği ile Bulgar çetelerinin tenkili esnasında Kırçova'daki Ulahların Osmanlı askeri tarafından kötü muameleye marûz kaldıkları ve bu olaylara Romanya Hükûmeti’nin sessiz kalıp Ulahları korumadığı ileri sürülerek Romanya Talebesi Heyeti tarafından 11 Eylül 1903 tarihinde bir protesto mitingi düzenlemişlerdi. Daha sonra mitingi Osmanlı Sefâreti’nin bulunduğu sokakta devam ettirmek istemişlerse de buna Romanya askeri izin vermemişti (BOA., BEO. 2188/164092).

Romanya Hükûmeti gerek Makedonya’da izlediği siyasetin bir gereği olarak ve gerekse kamuoyunun baskısı nedeniyle Ulahların kimlik sorunları, ekonomik sorunları ve eğitim sorunları gibi konularda sık sık Osmanlı Hükûmeti nezdinde irtibata geçmiştir. Bu konuların başında da Ulah gençlerinin eğitimi meselesi yer almıştır (İ.P. Haydaroğlu, 1993, s. 15-16).

Romanya Hükûmeti’nin en önemli önceliği Makedonya’da eğitim gören Ulahlı gençlerdi. Makedonya’da eğitim gören Ulah gençleri tıp veya hukuk eğitimi alabilmek için Selanik veya Bükreş’e gidebiliyorlardı. Romanya Hükûmeti Makedonya’daki Ulah mekteplerini, gönderdiği müfettişlerle sık sık denetliyor, Osmanlı Hükûmetine de taleplerini iletiyordu. Bu müfettişlerden ilki 1882 yılı Eylül ayında gelmiştir. Romanya Hükûmeti’nin gönderdiği müfettişlerden biri Selanik’e gelmiş ve burada sadece Ulah mektebini değil, Ulahların eğitim aldığı Hristiyan mekteplerini de denetlemek istemiştir. Çünkü Makedonya’da yeteri kadar Ulah mektebi yoktu. Ulah gençleri diğer Hristiyan mekteplerinde eğitim alıyorlardı. Romanya’nın müfettiş gönderdiği 1882 yılında Selanik’te sadece 15 Ulah gencinin kayıt olduğu bir Ulah Mektebi vardı ki geldiği dönemde tatil nedeniyle henüz eğitime başlamamıştı. Müfettiş Selanik’teki bir Katolik, bir Bulgar ve çok sayıdaki Rum okulunu, Ulah gençleri bahanesiyle teftiş etmek istemiştir. Ancak söz konusu okulların idareleri bu teftişe izin vermemişlerdir. (BOA.MF. MKT. 77/92).

Makedonya’da eğitim alan Ulahlı gençler Romanya için son derece önemliydi. Özellikle Bükreş’e tıp ve hukuk eğitim almaya gelen gençleri, geri döndüklerinde propaganda amaçlı kullanılmaktaydılar. Osmanlı Hükûmeti bu durumun farkındaydı. Bu duruma engel olmanın tek yolu Ulah gençlerini İstanbul’a getirtip tıp ve hukuk mekteplerinde okutmaktı. Ancak Ulah gençleri yeterli düzeyde Türkçe

153

bilmediklerinden ilk etapta bu yöntem uygulanamazdı. Bu arada Romanya Hükûmeti yine Ulah mekteplerinin durumunu araştırmak üzere bir müfettiş göndermiştir. Bu müfettiş, daha önce Osmanlı vatandaşı olup Romen vatandaşlığına geçen Pinduslu Apostol Margirit idi. Margirit’in misyonu, Makedonya’daki Hristiyan mekteplerinde görev yapan öğretmenlere para vererek mekteplerin durumlarını öğrenmek, Ulah mekteplerini “Romanya mektepleri” ismiyle birleştirip idaresine almak ve burada halk üzerinde Romanya Hükûmeti’nin nüfuzunu tesis etmekti. Osmanlı Hükûmeti de Margirit’in bu niyetinin farkındaydı. Müfettiş Margirit, Ulah gençleri ile ilgili Osmanlı Hükûmetinin fikrini bildiğinden bir öneride bulunmuştur. Buna göre madem ki Ulah okullarında yeterli düzeyde Türkçe öğretilemiyordu o zaman İstanbul’a getirtilecek öğrenciler önce Mekteb-i Sultani’de eğitim almalılardı. Ancak Margirit’in bu önerisi maddi ve siyasi sebeplerle Osmanlı Hükûmeti tarafından kabul görmemiştir. (A. M. Nurdoğan, 2013: 572)

Apostol Margiriti’nin Ulah gençleri üzerine baskı kurması üzerine Ulahlar tarafından şikâyet konusu olunca, yerel idareleri Margirit’in elindeki kendi adına açtığı okullar dışındaki Ulah mekteplerinin idare yetkisini almıştır. (A. M. Nurdoğan, 2013: 572). Ancak Romanya Hükûmeti Selanik başta olmak üzere Makedonya’da daha fazla okul açma gayretinden vazgeçmemiştir. Romanya’nın İstanbul Sefareti Selanik'te bir hane kiralayarak ticaret mektebi açılması için Osmanlı Hükûmeti’nden izin talep etmiştir. Romanya Sefâreti'nden gelen talep, her ne kadar yabancıların açacakları okullara ruhsat verilmekte ise de Selanik şehrinde çok az sayıda Romanya vatandaşı bulunması sebebiyle orada bir okullarının açılmasını gerektirecek durumun olmaması sebebiyle bu istek kabul görmemişti (BOA.MV. 85/50; BOA. BEO. 670/50244). Bu arada, Romanya Hükûmeti’nin, Manastır Konsolosunu Kasım 1895’te geri çağırması, konsolsun Romanya mektepleri konusunda yaptığı aşırılık ve bu okulların müfettişiyle arasının açılması nedenine bağlanmış ancak bu iddia, Osmanlı’nın Bükreş sefiri tarafından yalanlanmıştır. Sefire göre konsolosun, iktidardan düşen partiye mensup olması, konsolosun azlinin gerçek sebebi idi (BOA., Y.A.HUS. 340/139).

Margirit 28 Temmuz 1896 yılında bir rapor hazırlayarak, Bulgaristan, Sırbistan, Prizren, Üsküp, Kaçana ve Selanik vilayetinin kuzey bölgelerinde çok sayıda Ulah nüfusu olmasına karşın okul sayısını az olduğunu ifade etmiş ve toplamda 14 ibtidai mektebinin açılmasını talep etmiştir. Margirit’in buralarda aslında yeteri kadar Ulah nüfusu olmadığı halde okul açtırmaya çalışmasını nedeni, Ulah nüfusunun

154

fazla olduğuna kanıt gösterip Romanya konsoslosluğu açtırmak niyeti idi. Margirit, bu okulları açtırabilirse kaybettiği yetkilerini de geri alabileceğini Romanya Hükûmeti’ne bildirmiştir (A. M. Nurdoğan, 2013: 573)

Sultan II. Abdülhamid, Margirit’in mezhepsel kimliği ön plana çıkaran bu okullaşma çabalarının Makedonya’da sorun yaratacağını düşündüğünden bir taraftan engel olmaya çalışırken, diğer taraftan da Ulah gençlerinin devlete başkaldırmamaları için temel eğitim hakkından yararlanmalarını sağlamaya gayret etmiştir. (A. M. Nurdoğan, 2013: 573).

Bu arada, Romanya Hükûmeti, Rumeli'deki vilayetlerde Ulahların Yunan ve Bulgarlaşmalarının önüne geçmek için Osmanlı Devleti’ne sâdık kalmak üzere Ulah okul ve kiliselerinin inşası için 600.000 franklık kredi tahsisine dair bir kanun kabul etmiştir. (BOA., Y.A.HUS. 464/72; BOA., BEO. 2406/180399). Romanya Hükûmeti’nin ciddi bir şekilde desteklediği Ulahların durumlarını araştırmak üzere bir komisyon kurulmuştur. Komisyon yaptığı çalışmada Ulahlara yeni haklar verilmesinin uygun olacağı, buna göre;

Bulgar ve Rum cemaatleri gibi Ulahlara da cemaat hakları verilerek seçtikleri muhtarların tanınması,

Ulahların yoğun bulunduğu vilâyet, sancak ve kazâ idari meclislerinde azâlarının bulundurulması,

Osmanlı kanunlarına uymak şartı ile Ulah okullarının açılmasına ruhsat verilmesi,

Ulahların kendilerine ait kiliseler açıp kendi dillerinde âyin yapmaları ve ayrı kabristan açma haklarına sahip olmaları,

Ulahların kendilerine ait rahip olması ve bunların Rum metropolitlerin hakaret ve baskısından korunması ayrıca Latin ve Protestan cemaatleri gibi Ulah vekilinin tayin ve tanınması gibi hakların verilmesi istenmişti.

Bu gelişmeler sonucu Osmanlı Devleti, Ulahların varlığını 22 Mayıs 1905 tarihinde kabul ederek onları "Rum milleti" yerine "Ulah milleti" olarak tanımıştı (M. Ünlü, :22).

Bu arada Bükreş’teki Arnavut komitalarının destekleriyle Arnavutça ve Romence dillerinin yayılması için Makedonya ve Arnavutluk'a Arnavutça kitaplar gönderilmiş, bu amaçla Romanya'da "cemiyet-i edebiye" kurmuşlardır. Cemiyet’in propagandası Drita isimli bir gazete vasıtasıyla yapılıyordu. Gazetenin iddiasına göre,

155

hazırlanan 100 ciltlik kitabın Osmanlı topraklarında dağıtıldığı, Yanya’da bir okul açtıkları ve Selanik'te de Romanya Konsolosu'nun himayesinde bir okul açmak için de girişimlerde bulundukları iddiasıydı (BOA., DH.MKT. 1404/88). Osmanlı Hükûmeti Eylül 1888’de, Bükreş’te Arnavutça yayınlanan bir gazetenin Osmanlı Devleti aleyhine propaganda yaptığı gerekçesiyle, Romanya Hükûmeti’nden gazetenin kapatılması talep etmiş ancak, yapılan müracaata, Romanya'da matbuatın serbest olduğu gerekçesi ile Romanya hükümeti olumsuz cevap vermiştir (BOA., Y.A.HUS. 216/81; BOA., Y.A.HUS. 217/67).

Romanya Hükûmeti’nin Makedonya’daki eğitim faaliyetleri dışında İstanbul’da da aktif bir şekilde çalıştıkları görülmüştür. Romanya vatandaşı olan Taşko İlyasko, İstanbul'da Balat bölgesinde bulunan Karabaş Mahallesi'nde 1882 yılında özel okul açmak için müracaatta bulunmuştu. Taşko, 2 Aralık 1882 tarihli arzuhalinde, “…fakir komşu çocuklarının tedrisine mahsus olmak üzere bir mahalle mektebi teşekkül ve küşâd etmek arzusunda olduğumdan ve bendeleri Romanyalı olduğum cihetle mekteb-i mezkûrda evvelâ lisan-i mezkûr ve ba‘dehû Türkçe ve Rumca lisanlarının huruf ve yazısı tedris ve talim edileceği gibi saltanat-ı seniyye tarih ve coğrafyası ile bir de Avrupa coğrafya ve tevârihleri ve ilm-i hesab dersleri dahi talim edileceğinden mekteb-i mezkûr teşekkül ve küşâdına müsaade-i âlîye-i nezâret- penâhîlerinin şâyân buyurulmasını rica ederim.” diyerek müracaatta bulunmuştu (BOA., MF.MKT. 80/102).

Taşko İlyasko’nun açacağı okulda yedi kitap okutulacaktı. Bu kitaplar şunlardı: 1. Elifba-yı Osmanî

2. Elifba-yı Rumenî 3. Elifba-yı Rumî

4. Romence yapılan harita, lisan-i Romanî 5. Romence yapılmış ilm-i hesab risâleleri 6. Hikâye kitapları

7. Yazı kitabı (BOA.MF.MKT. 79/43).

Osmanlı Hükûmeti, açılacak okulun yanında cami, mescit ve Müslümanlara ait okul olup olmadığını kontrol etmiş, okulun açılması bu açılardan sakıncalı görülmediğinden gerekli ruhsatı vermiştir (BOA., MF.MKT. 80/102).

156

İstanbul’da bu gelişmeler yaşanırken, gümrük tarifesi müzâkereleri için İstanbul'a gelmiş olan Romanya Maârif ve Mezahib Nâzırı Mösyö Storze'nin 21 Haziran 1886 tarihinde padişahın huzuruna çıkmıştır. (Y.A.HUS. 192/68). Nâzır, kabulde gördüğü iltifat için Temmuz 1886'da Padişah’a bir teşekkür mektubu göndermiştir (BOA., İ.DH. 995/78567). Romanya Hükûmeti de Osmanlı Maârif Nâzırı’na Haziran 1890’da birinci dereceden Romani Nişanı vermiştir (BOA., HR.TO., 295/66).