Makedonya’da yayınlanan Türkçe gazete ve dergiler

Osmanlı Devletinin Balkanlardan çekilmek zorunda kalmasıyla Krallık Yugoslavyası içinde kalan Makedonya ve bu coğrafyada çıkan ilk Türkçe gazete Uhuvvet’tir. Bunu 1920 yılında çıkan Sosyalist Fecri, Rehber; 1925 yılında çıkan Birlik, Hak Yol, Mücahede ve Yeni Vakit; 1927-29 yılları arasında çıkan Sada-yı Millet ve Işık; 1937 yılında Doğru Yol takip etmiştir. Bu gazetelerin tamamı Üsküp’te yayınlanmıştır (Turan, 96, s. 26).

XIX. yüzyılda, Yugoslavya Krallığında Avrupa’dan örnek alınarak başlatılan gazetecilik faaliyetleri ilk örneklerini Balkan şehirlerinde vermiştir. Üsküp ve Kosova’da Prizren (1871); Kosova (1877); Yeni Mektep, Envâ-ı Hürriyet, Şar, Yıldız, Rehber, Uhuvvet, Hak (1920); Hak Yolu (1924); Mücahede (1925); Yeni Vakit (1925); Birlik (1925); Sosyalist Fecri (1920); Sadâ-yı Millet (1927); Işık (1927) ve Doğru Yol (1937) krallık döneminin basın organları olarak dikkat çekmektedir (İsen, 2008, s. 23). Osmanlı Devleti’nin dağılmasından, İkinci Dünya Savaşının başlamasına kadar bugünkü Makedonya topraklarında on bir gazete yayınlanmıştır (Kaya, 2010, s. 334).

İkinci Dünya Savaşının başlamasına, daha doğrusu krallık Yugoslavya’nın Nazi Almanlar tarafından istila edilmesine kadar Üsküp’te çeşitli partilerin organı olarak üç gazete daha çıkıyor. İslamî çıkarlara hizmet etmek için müstakil, siyasi, içtimai ve iktisadî gazete olduğu belirtilmesine rağmen haftada iki defa çıkan Seda-yı Millet Gazetesi, Yugoslavya Radikal Partisinin organı olarak yayımlanır. İslâm münevverleri olan bir grup tarafından hazırlandığı belirtilen gazetenin sahibi ve sorumlu müdürü Aleksandar Bukviç, 21 Temmuz 1927 tarihinde Demokrat Birliğinin (Demokratska Zajednice) organı olan Işık Gazetesini çıkarıyor. Işık Gazetesi Pazartesi, Çarşamba ve Cuma olmak üzere haftada üç defa yayınlanıyor. Gazetenin başlığı altında Cenubî Sırbiya Müslümanlarına mahsus siyasî,

57

Türkçe yayınlanan son gazete Doğru Yol Gazetesidir. 1937 yılında bu gazeteyi, Işık Gazetesinin muharrirlerinden Feyzi Hacihamziç çıkarmaya başlıyor (Kaya, 2010, s. 337- 338). Bu gazetelerin tümü eski harflerle yayınlanmıştır.

Birinci Dünya Savaşı sonrasında, Makedonya’da Türkçe basın alanında umut verici gelişmeler olmuştur. O yıllarda bu alanda görülen hareketliliğin sürmesi, kuşkusuz Makedonya Türk Edebiyatının kısa sürede canlanmasına büyük katkılarda bulunabilirdi. Ne yazık ki Türkçe basının devamında, güçlenmesinde ve belli bir düzene oturmasında tehlike gören krallık yönetimi, bu faaliyetin yasaklanmasını emretmiştir. Yasaklanmasaydı eğer, o yıllarda oldukça hareketli geçen bu basın faaliyetinin nasıl bir gelişim göstereceğini bugün tahmin etmek mümkün olmadığı gibi gerekli de değildir ama gerçek olan şudur ki o aynı yapı içinde kalmaya bile devam etselerdi, yayımlanan bu gazetelerin Makedonya Türk Edebiyatının gelişimine bir hayli yararı dokunacaktı (İsen ve Engüllü, 1997, s. 79). Bu yönde yapılmış herhangi bir çalışma yok çünkü. Makedonya’da Türkçe basınla ilgili çalışmaları bilinen İsmail Eren maalesef bu konudaki araştırmalarını sürdürmemiş, sadece Makedonya’da Türkçe yayımlanan gazeteleri tespit etmek ve bu gazetelerle ilgili kimi genel bilgiler vermekle yetinmiştir. Buna rağmen aynı kaynaklardan yararlandığını gördüğümüz Fahri Kaya’nın hem Yugoslavya Türk Hikâyesi Antolojisi hem Eski Yugoslavya’da Çağdaş Türk Şiiri Antolojisi (Kaya, 1992, s. 327). adlı kitaplarındaki incelemelerinde, saydığımız gazete ve dergilerin sayfalarında, o dönemde bu topraklarda yaşayan ve yaratan kalem erlerinin birçok değerli şiirleri yanı sıra hikâyeleri de yer almaktadır. Üsküp’te, Arap harfleriyle gazeteler yayımlandı. Ömürleri kısa olan bu gazetelerin sayfalarında Türkiye edebiyatının olduğu gibi kimi yerli Türk şairlerinin de dizelerine yer veriliyordu (Kaya, 1990, s. 7). Nitekim bu iddialarının doğruluğunu güçlendirecek herhangi bir kaynak göstermediği gibi ne şiir ve öyküleri yayımlanan yazarların adlarını anmakta ne de bu şiir ve öykülerin hangi gazetelerde, hangi tarihlerde yayımlandıkları hakkında bilgi vermektedir. O dönemde Makedonya’da yayımlanmış olan bu gazetelerde, bu gibi şiir ve öykülerin yer almış olması ihtimali vardır ama bu alana yönelik gereken inceleme ve araştırmalar yapılmadıkça bu gibi kesin iddialarla ortaya çıkmak, çalışmaların bilimselliği açısında sakıncalıdır. Ciddi bir araştırmayı gerektiren bu gazetelerin yayımlanmasında görülen süreksizlik, bu süreksizliğin sonucu bu gazetelerin yayımının belli bir düzene oturmamışlığı göz önünde bulundurulduğu takdirde, edebiyatı canlandırılması bakımından fazla bir yol kat ettiklerine fazla bir ihtimâl verilmemelidir. Bu gazetelerin, o yıllarda, başta bir siyasi mücadele aracı olarak görüldüklerini de hesaba katarsak bu varsayımımızın gerçeği

58

yansıtma şansı daha da artmaktadır. Krallık Yugoslavya yönetiminin, Makedonya’da yaşayan Türkleri, 1928 yılında Türkiye’de gerçekleştirilen harf inkılâbının semerelerinden yararlandırmama kararı, rejiminin Balkan Türklerinin ana ülkeleri ile olan bağlarını zayıflatmak ve zamanla tamamen koparmak niyetinden kaynaklanmaktadır. Bu niyetin hedef aldığı iki ana unsur ise her ulusun kimliğinde en başta gelen dil ve edebiyattır (Karahasan, 1989, s. 2). Böylece Krallık rejimi bu bağı kopardıktan sonra hedefine ulaşmıştır.

Yeni Kurulan Sosyalist Makedonya Cumhuriyeti ve orada yaşayan Türklerin Türkçe yayımlanan ilk süreli yayını Birlik Gazetesidir. Faşizme Ölüm-Halka Hürriyet sloganıyla ilk sayısını 23 Aralık 1944 Cumartesi günü okuyucusuna ulaştıran Birlik Gazetesi, Makedonya Müslümanları Halk Kurtuluş Cephesi Haftalık Gazetesi olarak yayın hayatına başlamıştır. Dört sayfalık bu ilk sayının ilk sayfasında, yakasına defne dalı yerleştirilmiş üniformasıyla Mareşal Tito’nun ve bakışlarını karanlık bir ufka çevirmiş Stalin’in portrelerinin yer almasıdır (İsen ve Engüllü, 1997, s. 80).

Birlik gazetesi kesintisiz tam 60 yıl yayında kaldı. Ancak Makedonya’da yapılan özelleştirmeler kapsamında Birlik gazetesi ile birlikte Birlik Yayın etkinlikleri de özelleştirilmiş bundan sonra da gazete birkaç sayı çıkmışsa da devamı gelmemiştir.

İkinci Dünya Savaşının hâlâ devam ettiği, 23 Aralık 1944’te Üsküp’te ilk sayısı yayımlanan Birlik Gazetesinin, Makedonya Türklerinin bu topraklardaki geleceğine dair yeni bir umut ışığı yaktığı tarihi bir gerçektir. Hiç beklenmedik bir anda atılan bu önemli adım, yeni kurulan Tito rejiminde, toplumsal hayatın her alanında Türklere karşı yaklaşımın farklı ve eski krallık rejimdekine kıyasla daha olumlu olacağını ilk inandırıcı belirtisidir (Engüllü ve İsen 1997, s. 80). Birkaç yıl sonra 15 Eylül 1950’de çocuklar için Pioner Gazetesi çıkmıştır ve çıkan ikinci Türkçe gazetedir. Makedonya Pionerler Birliğinin yayın organı olarak orta boy ve dört sayfa olarak ayda bir çıkan bu gazetenin ilk sayılarında, Pioner teşkilatının etkinliği ve Makedonya’nın doğal güzellikleriyle ilgili yazılardan başka okullardan gelen haberlere yer verilmiştir. Zamanla gazetede, başta şiir olmak üzere, çocuklar için yazılmış diğer edebiyat türleri yer almaya başlamıştır (Kaya, 2010, s. 345). Bu gazetenin ilk sayılarında, bugün Makedonya Türk Edebiyatında ad yapmış yazarlardan çoğunun adları görülmektedir. Gazetenin bir yıl içinde çıkan on sayısında, Türkiye’den hiçbir yazara yer verilmediğinin nedenini bugünkü açıdan değerlendirmek biraz zor. Çocuklar için çıkan bir gazetede kimi siyasî olayların yer aldığını ve bunların yorumlandığını da anlamak güç. 1951 yılının Eylül ayında Pioner Gazetesi, yerini Sevinç Dergisine bırakmıştır. Başta on altı sayfa,

59

daha sonraki yıllarda 24 ve bugün 36 sayfa olarak ayda bir çıkan bu çocuk dergisinde, ilk günden beri estetik sanat bakımından değerli ve güzel olan şiire, hikâyeye, masala ve diğer edebi türlere öncelik verilmektedir (Kaya, 2010, s. 345-346).

1957 yılının Eylül ayında ise Tomurcuk dergisi çıkmaya başlamıştır. 10-14 yaş arasına hitap eden Sevinç’in yanında Tomurcuk ise okul öncesi eğitim yaşı olan 6-10 yaş arasına hitap etmekteydi. Bu dergiler Detska Radost yayınevi tarafından yayınlanıyordu. Sevinç ve Tomurcuk dergileri oldukça kaliteli ve renkli çizimlerle dolu çocukların ilgilerini çekecek cinsten yayınlardır.

Sesler dergisi 1965-2001 yılları arasında, Üsküp merkezli olarak toplamda 331 sayı çıkarılmış, Balkanların en uzun soluklu dergisidir. İlk sayısı 1965 yılının Aralık ayında, Fahri Kaya’nın yönetimde çıkarılan dergi; bölgede yaşanan siyasi ve ekonomik gelişmelere bağlı olarak kimi zaman tam bir düzenle kimi zaman ise kesintiye uğrayarak 2001 yılının Nisan ayına kadar yayınlanmıştır. Yaklaşık otuz altı yıllık bir yayın hayatına sahip derginin 1994 yılında yayınlanan 285-291 numaralı yedi sayısı gerçekte basılmayıp kesintiye uğramış 1995 yılında 292. sayısı ile yayın hayatına devam etmiştir (Karakuş, 2013). Dergi, toplum- sanat dergisi olarak tanınmıştır. Bu dergide yayınlanan eserler genellikle edebî tarzda makalelerdir. Bunların yanı sıra bölgenin folklor ürünlerini derleyip değerlendirme yazıları yayınlanmıştır. Eski Yugoslavya Cumhuriyeti döneminde Makedonya’da yayınlanan dergi ve gazeteler: Birlik Gazetesi (Siyasi, günlük gazete, haftalık gazete), Piyoner Gazetesi (çocuk gazetesi), Kadın Dergisi, Sevinç Dergisi (çocuk dergisi), Tomurcuk Dergisi (çocuk dergisi), Sesler Dergisi (sanat-toplum dergisi). Bunlardan hiçbiri yeni dönem Makedonya’da bugün çıkmıyor.

Sosyalist Makedonya Cumhuriyeti, Federal Yugoslavya’dan ayrıldı. 1991 yılında kendi bağımsızlığını ilan edince ülkede yeni Türkçe gazete ve dergiler yayınlanmaya başladı. Bazı dergi ve gazeteler Makedonya’nın Sosyalist döneminden kalma yayın hayatını sürdürmeye devam ettiler. Bunların arasında, Birlik Siyasi Gazete, Sevinç Çocuk Dergisi, Tomurcuk Çocuk Dergisi sayılabilir. Tüm bu gazetelerin son çıkış sayıları Ocak 2005’tedir. (Hepsi Birlik gazetesi yayınlarına bağlıydılar.). Son dönem yayınlanan dergi ve gazeteler: Yeni Devir Gazetesi, Kosova’da çıkarken daha sonra Makedonya’da Yeni Balkan Gazetesi adıyla çıkmağa devam etti. Yeni Balkan Gazetesi (siyasî), Zaman Gazetesi (siyasî), Hikmet Dergisi (ilmi-toplumsal araştırma dergisi), Haberci Gazetesi (siyasî), Ekol Dergisi (ilmi-toplumsal araştırma dergisi), Grafiti Dergisi (ilmi araştırma). Bunlar Her üçü Vrapçişte’de 2006 yılına kadar yayınlandı, artık yayınlanmıyor. El Hilal Gazetesi, Üsküp’te İslam Birliği tarafından

60

yayınlanan dinî bir gazetedir. Yeni Makedonya döneminde yayınlanan diğer gazete ve dergiler: Kızıl Elma Dergisi Resne’de yayınlanıyor. Dere Dergisi, Aşağı Banitsa’da yayınlanır artık yayınlanmıyor. Köprü Dergisi (toplum-sanat dergisi) hâlâ yayınlanmaktadır. Bahçe Çocuk Dergisi, Kardelen Çocuk Dergisi, Kardaş Çocuk Dergisi, Dilmeç Dergisi, Türk Kalemleri Dergisi, Üsküp’te, Makedonya Türk şairi Nusret Dişo Ülkü tarafından çıkarılan bazı dergilerdir. Ufuk Dergisi (toplum-sanat dergisi), Ufuk Derneği tarafınca çıkarılmaktadır. Sessiz Gemi (toplum-sanat dergisi) Üsküp Türkoloji Bölümü tarafınca çıkarılmaktadır.

Çıkarılan bu gazetelerin farklı tarih ve hikâyeleri vardır. Bizde kısaca bazılarından söz edeceğiz. Makedonya İslâm Birliği Başkanlığının yayınladığı El Hilâl Gazetesi çıkmağa başladı. Gazete aslında 1987 yılında başta Makedonca, Türkçe ve Arnavutça olmak üzere üç dilde çıkıyordu. 1992 yılından sonra gazete ikiye ayrıldı. Biri Arnavutça ötekisi de Türkçe- Makedonca olarak çıkmaktadır (Kaya, 2010, s. 354).

2003 yılından itibaren Hikmet Dergisi de ADEKSAM (Abdülhakim Hikmet Doğan Eğitim Kültür ve Sanat Merkezi) tarafından Makedonya’nın Gostivar şehrinde çıkarılan bir eğitim ve araştırma dergisi olarak yayın hayatına başlamıştır. Yazılan makalelerin çoğu sosyal bilimler alanındadır ve Makedonya’daki Türk kültürü, edebiyatı, Makedonya Türklerinin siyasî ve sosyal durumları gibi konularda araştırmalar yer almaktadır.