Mahalleler ve Nüfus Dağılımı

Karasu’daki mahalleleri; 1095-96/1684-85 yıllarında tüfenk satın almak için üç kez toplanan avârız akçesi muhâsebesi, 1109-10/1698-99 yılları arasında bir tarihte Selim Giray’ın Karasu’dan aldığı borcun muhâsebesi ile 1156-57/1743-44 yıllarına ait bir konuk-koncuk dökümü yani mahallelerdeki bazı şahısların gelir durumlarının beyânından ve terekelerden öğrenmek mümkündür²⁰⁸. Buna göre Karasu’da yer alan mahalleler şunlardır:

203 Eyâletler için bkz. Halil İnalcık, “Eyalet”, DİA, XI, s. 548-550; M. Çetin Varlık, “Anadolu Eyaleti”, DİA, III, s. 143-144.

204 Seyahatnâme, s. 245.

205 Anadolu’nun dört bir yanına dağılan eşkiyalardan kurtulmak için, zengince Anadolulular Kırım’la birlikte Balkanlar, İran ve Arap ülkelerine göç etmişlerdir. Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorlığu Klâsik Çağ (1300-1600), çev. Ruşen Sezer, İst. 2003, s. 55.

206 KŞS, XXV, s. 15a/3.

207 Kırımlı, “Karasubazar”, s. 472.

208 KŞS, XXV, s. 5a/5, 5b/2, 9a/5; XXXII, s. 81a/1, 82b/2; LXV, s. 2a-b/1.

Tablo II Şehrin Mahalleleri

Cami´-i Kebîr Mahallesi Hacı İsmâil Mahallesi Hacı Şaban Mahallesi Nakîb Efendi Mahallesi Kıbtiyân Mahallesi Hacı Şahmurad Mahallesi Şeyh Receb Efendi Mahallesi Sinan Giray Mahallesi Şor (Şor Camii) Mahallesi Karaağaç Mahallesi

Ali Efendi Mahallesi Hacı Kudreş Efendi Mahallesi Sâdık Efendi Mahallesi Hacı Hasangeldi Mahallesi Hacı Bünyad Mahallesi Çingâne Mahallesi

Acem Mahallesi Çeşme Mahallesi

Çorum Mahallesi Kenise Mahallesi

Hacı Âşir Mahallesi Hacı Arslan Mahallesi Hacı Bârî (?) Mahallesi Hacı Esengeldi Mahallesi Hacı Salih Mahallesi Hacı Kara Ali Mahallesi Seyyid Hasan Mahallesi Tarhanlı Mahallesi Tahta Mescid Mahallesi Ak Toprak Mahallesi Kara Çora Mahallesi Rum Mahallesi

Toplam 32

Mahalle isimlerinin; Çingâne, Acem, Kenise, Rum mahallesi gibi içinde oturan ahâlinin etnik ya da dinî yapısına, Cami´-i Kebîr, Tahta Mescid gibi merkez camisine, bahçeleriyle ünlü Karaağaç’ta olduğu gibi sahip olduğu özelliklere, Sinan Giray’da olduğu gibi şehrin yöneticisine ya da Sâdık Efendi, Hacı Şahmurad, Hacı Bünyad gibi mahalle eşrafından kişilere dayandığı görülmektedir. Örneğin Hacı Bünyad mahallesine ismini vermiş şahsı ele alalım. Hacı Bünyad kendi adıyla bir mescit yaptırmış, imam ve müezzinleri için bir dükkân vakfetmiştir²⁰⁹. Hiç şüphesiz sadece varlıklı oluşuyla değil, gelirini harcayış şekli ve toplumdaki saygınlığı da göz önünde bulundurularak ismi mahalleye alem olmuştur.

Sinan Giray, Tahta Mescid, Hacı İsmâil ve Nakîb Efendi mahallelerine sadece 1743-44 tarihlerine ait defterde rastlanılması, daha önce de belirttiğimiz gibi, bunların 1718’den sonra oluştuğunu düşündürmektedir.

Avârız akçesi ve borç muhâsebeleri mahallelerin Müslüman, Rum ve Ermeni mahalleleri olarak ayrıldığını göstermektedir. Bu kayıtlarda yer alan, yukarıda

209 KŞS, XXV, s. 40b/5.

saydığımız ilk 14 mahalle kesin olarak müslüman mahallesidir ve bunlardan en fazla vergi toplananı Cami´-i Kebîr’dir. Nüfus itibâriyle en kalabalık olanı da tabiî olarak Cami´-i Kebîr mahallesidir. Ardından Kıbtiyân, Şor, Hacı Şaban, Receb Efendi, Ali Efendi, Sâdık Efendi, Acem mahalleleri gelmektedir. Rum ve Ermeni mahallelerinin adı ayrı ayrı zikredilmemiş olup alınan vergi kaydının üstünde “Rum ve Ermeniyân”

ifâdesine yer verilmiştir. Ancak terekeler bu ifâdeyi tamamlamakta, gayri müslim terekelerinde adına sıkça rastlanan Çeşme ve Kenise’nin²¹⁰ Rum ve Ermeni mahalleleri olduğu anlaşılmaktadır. Gayri müslim bir kadının kocasıyla ilgili açtığı bir davada²¹¹, kadının meskûn olduğu yeri belirtmek için geçen “Rum mahallesi”

tâbiri de Rumların adıyla kurulmuş bir mahallenin olduğunu göstermekteyse de mahalle adı verilerek kaydedilmiş terekelerin hiçbirinde böyle bir ada rastlanmaması, onun adı geçen gayri müslim mahallelerinden (Çeşme/Kenise) biri olabileceğini de düşündürmektedir.

Her ne kadar mahalleler bu şekilde ayrılmışsa da gerek terekelerden, bir evin satışına ilişkin beyânda çevresindeki evin sahiplerinin adıyla zikredilişinden, komşuluk haklarıyla ilgili mahkemeye gelen davalardan²¹² ve gerekse çeşitli davalardaki tanımlamalarda “Sâdık Efendi mahallesi zımmiyânından”, “Cami´-i Kebîr mahallesi sâkinlerinden, tâife-i Yahudiyân’dan” gibi ifâdelerden²¹³ müslüman mahallelerinde ikamet eden gayri müslimlerin bulunduğunu da anlıyoruz. Örneğin Şor mahallesinden Kutluşah veled-i Rusoğlu; doğuda papazın, batıda kardeşi Kaçader’in, kuzeyde Kazancı Abdulveli’nin evine bitişik ve güneyden ana yola bakan evini Yakob veled-i Uzun Manuk adlı zımmîye satar. Çorum mahallesinde doğudan mahalle sokağına bitişik ev, diğer yönlerden Abdülcemil ve Ahmed adlı müslimler ile bir zımmînin eviyle çevrilidir²¹⁴. Gayri müslimlerin varlığını bilhassa hissettirdiği mahalleler Sâdık Efendi, Çorum, Kıbtiyân, Karaağaç ve Acem mahalleleridir²¹⁵. Acem mahallesindeki gayri müslimler içinde İran’dan gelen

210 Çeşme’ye ait toplam 4 tereke ve Kenise’ye ait toplam 14 terekenin hepsi (KŞS, XXV, s. 81-101, VIIXL, s. 49; LXV, s.17’de vs.) gayri müslimlere aittir.

211 KŞS, XXXII, s. 32a/1.

212 KŞS, XXV, s. 117a/5.

213 KŞS, XXXIII, s. 3a/1; XXV, s. 36b/3.

214 KŞS, XXV, s. 24a/4, 17a/1. Bu durumun başka mahalleler ve başka tarihlere ait örneklerini gösteren birkaç satış için bkz. KŞS, XXV, 14b/2; XXXIII, s. 29a/1, 98b/1; XLVII, s. 9b/3.

215 Örneğin Çorum mahallesine ait 42 terekeden 27’si , Sâdık Efendi’ye ait 34 terekeden 28’i, Karaağaç’a ait toplam 7 tereke gayri müslimlere aittir. Bu durum gayri müslimlerin yoğunluğuna bir işarettir.

Ermeniler ağırlıktadır. Evliyâ Çelebi şehrin güneyindeki bayır alanda Ermenilerin, batı tarafındaki düzlük alanda ise müslümanların yaşadığından söz eder²¹⁶. Buna göre Kenise, Rum ve Çeşme ile gayri müslimlerin varlığını hissettirdiği mahallelerin, özellikle Acem mahallesinin şehrin güneyinde yer aldığını söylemek mümkündür.

Netîce itibâriyle müslim/gayri müslim mahalle ayrımı kesinlik ifâde etmez.

Müslüman mahallelerinde oturan bir hayli gayri müslim vardır. Bu durum dinsel/etnik grupların şehirde birbirine tamamen kapalı, bütünüyle ayrı cemaatler halinde yaşamadıklarının açık delilidir. Nitekim çarşı-pazarda da hep bir aradadırlar.

Kimi zaman alış-veriş, kimi zaman iş ortaklığı, kimi zaman düğünlerde ve kimi zaman da mahalle ya da çarşıda çıkan anlaşmazlıklarda hayatı paylaşırlar. Ayrı zımmî mahallelerinin sebebi, doğal olarak inanç ve gelenek birliğine sahip kişilerin yan yana yaşamalarının getirdiği rahatlık ve cemaat dayanışmasından²¹⁷ ve vergi toplamağa sağladığı kolaylıktandır.