Macaristan Cumhuriyeti

1945’te bir tarım ülkesi olan Macaristan konut stoku savaştan çokça zarar görmüştür ve konutlar sağlıksız koşullara sahiptir.1960’lara kadar konut sorunlarının çözümünde doğru dürüst bir gelişim sağlanamamıştır. Bu dönemde yatırımlar ağırlıklı olarak ülkenin kuzeyine ve Budapeşte’deki endüstriye yönelmiştir. 1960’da 15 yıllık bir plan yapılmış ve plan doğrultusunda yılda ortalama 26.000 birim olan konut üretiminin yılda 50–80.000 arasına yükseltilmesi hedeflenmiştir. O zamana kadar ağır sanayi için kullanılan yatırımlar, hafif sanayiye ve altyapı çalışmalarına yönlendirilmiştir. 1975’lere gelindiğinde bu 15 yıllık planın sonucu olarak net 816.000 konut üretiminin gerçekleştiği ancak yine de bu dönemde üretilmiş olan konutların düşük kalitede olduğu bilinmektedir (Locsmándi ve Silince, 1990).

Macaristan’da 1980’lere kadar konut ediniminde izlenebilecek üç yol bulunmaktadır. Bunlar; kullanıcının kendi konutunu inşa etmesi, bir konut kooperatifine üye olması ve üretilmiş olan bir konutu satın almasıdır. Elbette ki diğer tüm sosyalist blok ülkeleri gibi burada da en çok tercih edilen yol ekonomik ve karşılanabilir olması sebebiyle konut kooperatifleridir. Bunun

yanı sıra sosyal kiralık konutlar yoğun olarak ilgi görmüştür (Locsmándi ve Silince, 1990). Bilindiği gibi çoğu sosyalist blok ülkelerinde sosyal kiralık konut sistemi 1989–1990 yılları arasında ekonomik reformlara paralel olarak dönüşmüştür. Ancak Macaristan’da bu değişimler 1980’li yılların ortalarında yaşanmıştır. Sosyalist sistemde özellikle Macaristan’da sosyal kiralık konut sektörünün genel özellikleri şu şekilde sıralanabilmektedir:

• Mülkiyet devlete aittir,

• Kiralar merkezi yönetim düzeyinde düzenlenmekte ve politik nedenlerle oldukça düşük tutulmaktadır,

• Düşük kiralar ve sistemin kamu hizmeti olarak görülmesi nedenleriyle vatandaşa yönelik herhangi bir sübvansiyona gerek bulunmamaktadır,

• Kullanıcının hakları o kadar güçlüdür ki; sanki mülkiyet sahibidir ve bu sebeple kiranın ödenmemesi durumunda bile kontratın iptali hemen hemen imkânsızdır, • Dağıtım mekanizmasında politik ve sosyal nedenle karışık olarak ele alınmaktadır, • Konut stokunun yönetimi yerel yönetimlere bağlı kurum ve kurumlarca

üstlenilmiştir,

• Özel kiralık konut sektörünün işlemesine izin verilmemektedir (Hedegüs, Mark, Struyk ve Tosics, 1993).

Ancak değişimden sonra kiralık konut sektörü ile ilgili olarak pek çok karar merkezi yönetimden yerel yönetim seviyesine indirilmiştir. Prensipte yerel yönetimlerin konu ile yetkileri şöyle sıralanabilmektedir;

• Kiraların artırımı,

• İndirim yapılıp yapılmaması kararı ile indirim oranları, • Kiralık konutların satışına ya da satılmamasına karar vermek, • Birimlerin serbest piyasa koşullarındaki değerlerinin tespiti, • Konutların bakımı için gerekli işleyişi düzenlemek,

• Yerel vergilendirme esaslarının belirlemek (Hedegüs, Mark, Struyk ve Tosics, 1993).

Tüm bu değişiklikler ve yetki aktarımına rağmen yine de özelleştirme yine çok kolay gerçekleşmemiştir. Özelleştirilebilecek olan stok yerel yönetimlerce belirlenmiş, satışı yapılamayacak olanlar ayrı bir listede toplanmıştır. Ancak satışı yapılamamış olanların yerel yönetimlere fazladan yük bindirdiklerini bu noktada belirtmek gerekmektedir. Zira satışı yapılamayan konutlar bakıma ihtiyacı olan bir stoku oluşturmuştur (Etler ve Baross, 1993).

1980’li yılların ortalarında, Macaristan konut kurumları için oldukça farklı bir sistem geliştirilmiştir. Bu sistem, sosyalist konut sisteminden çok kapitalist toplumlarda görülene daha fazla benzeyen çeşitli kurumsal düzenlemeler içermektedir. Macaristan’ın dört kategoriden oluşan ve mülkiyet, erişim kuralları ve binanın bazı temel fiziksel özellikleri (tek ailelik birim ile çok aileli bina karşıtlığı) ile ilgili düşünceleri tek bir noktada birleştiren konut kurumlarına ait rol modeli Şekil 5.1’de gösterilmiştir. Bu dört tip, 1980’lerin ortalarında Macaristan’daki konut kurumlarının temel mantıksal kategorilerini ifade etmektedir (Bodnár, Böröcz, 1998)

Devlet mülkü Özel mülk

Sınırlı tasarruf

Yaygın (sınırsız) tasarruf Çok aileli yapı Tek aileli yapı

Sosyal konutlar

Kooperatif konutlar

Kat mülkiyeti Aile konutu

Şekil 4.1 Macaristan’da Konut Kurumlarının Mantıksal Ağacı (Bodnár, Böröcz, 1998) Ayrıca, 1971 ve 1983 yıllarında yapılmış olan bazı yasal düzenlemelerle, halkı doğrudan ilgilendiren konuların yerel meclislerin yetki alanına girmesinin gerekliliği ve bu yerel yönetimin bu anlamdaki çalışmalarının merkezi yönetim birimleri tarafından değiştirilemeyeceği kabul edilmiştir. Yerel yönetimlerin yeniden yapılanması, özellikle Macaristan'da çok hızlı gelişmiştir (TOKİ, 1993).

1990 yılında kabul edilen yerel yönetimler yasasına göre Parlamento, yerel toplulukların kendi kendilerini yönetme haklarının Macar yerel yönetim geleneklerine ve Avrupa Yerel Yönetimler Özerklik Şartı'na göre korunmasını güvence altına almıştır. Dolayısıyla tüm sosyalist kökenli ülkelerde değişimin ortak özelliklerinden biri olan desantralizasyon Macaristan’da nispeten daha az sancılı ve daha demokratik olmuştur (TOKİ, 1993).

1990 yılında yapılan düzenlemelerle, konut ve yapı işlerinde asıl sorumluluk "Çevre Koruma ve Bölgesel Politikalar Bakanlığı"na verilmiştir. Bakanlığa bağlı Ulusal Yapı Kurumu, bakanlığın ayrılmaz bir parçası haline gelmiştir ve çevrenin bütününden sorumlu olan bir idari organ görevi görmektedir. Kurumun görev ve yetki alanları ise TOKİ (1993)’e göre şunlardır:

toplumdaki değişimlere göre, gerekli yeni düzenlemeleri hazırlamak, yapı mevzuatını Avrupa ile uyumlu hale getirmek ve uluslararası entegrasyonu sağlamak;

• Tarihi anıt yapıları ve çevre değerlerini korumak;

• Avrupa Topluluğu ülkelerindeki sisteme uygun bir ulusal yapı kalite sistemi geliştirmek ve uygulamak;

• Yapı tasarımları için piyasa kurallarına göre işleyen bir kurumsal sistem geliştirmek ve işletmek;

• Yapı işlerinde çalışanların, çalışma koşulların iyileştirmek ve kendi haklarını korumak için örgütlenmelerini desteklemek;

• Yapılanmış çevre ile ilgili bir Bilgi Sistemi'ni kurmak ve işletmek;

• Ulusal yapı yönetim sistemini denetlemek, uygulanan biçimsel kuralları çağdaşlaştırmak;

• Yapı sanayi konusundaki yenilikleri ve teknik gelişmeleri desteklemek;

• Yapı sektöründe, uzmanlık eğitimine, mesleki eğitime, bilgilerin yayınlanmasına yardımcı olmak;

• Yerel yönetimlerin çevre ve kentsel hizmet alanlarında gelişmelerine yardım etmek;

• Mimari ve çevresel kültürü geliştirmek;

• Ülkenin yapı stokunun bakım ve onarımı için; düzenleyici, teknik, mali ve ekonomik şartları geliştirici önlemler almak;

• Çevre sorunlarının çözümü için kurumsal destek sağlamak;

• Konut ve yaşam çevresinin iyileştirilmesi, yerleşme alanlarının rehabilite edilmesi için yardım etmek;

• Yapı sanayi konusunda uluslararası ilişkileri geliştirmek;

• Çevresel değerlerle uyumlu bir yapı piyasasının gelişmesini sağlamak; • Çevreyi geliştirici ve koruyucu toplumsal faaliyetlere yardım etmek;

• Yapılanmış ve doğal çevre ile uyumlu bir çevre altyapısının gelişmesine yardım etmek (TOKİ, 1993).

Yukarıda liste halinde belirtilen görev ve sorumluluklara sahip olan Ulusal Mimarlık ve Yapı Kurumu’nun ekonomik konularda doğrudan yetki ve sorumluluğu bulunmamaktadır. Söz konusu kurumun Şekil 4.2’de de görüldüğü üzere üç temel birimi vardır (Şekil 4.2). Bunlar;

• Mimari ve Çevresel Gelişme İdaresi;

• Yapı ve Bina Düzenlemeleri (Yönetmelikler) İdaresi (TOKİ, 1993)..

Ayrıca, bu üç birime destek hizmet vermek üzere, idari işler ve yapı denetim şubeleri de bulunmaktadır. Bakan Devlet Sekreteri Sekreter Yardımcısı Ulusal Mimarlık ve Yapı Kurumu MOSTAR’ YÖNETSEL YAPISI Konut Yerleşimlerini Geliştirme İdaresi Mimari ve Çevresel Gelişme İdaresi Yapı ve Bina Düzenlemeleri İdaresi

Şekil 4.2 Macaristan Ulusal Mimarlık ve Yapı Kurumu’nun Organizasyon Şeması (TOKİ, 1993)

Macaristan’ın son dönem gelişimi hakkında aktarılmış olan bilgilerden ışığında denilebilir ki ülke tek kurumun çalışmalarıyla konut ve yerleşim alanlarını düzenlemektedir. Ancak bu pek çok soruyu beraberinde getirmektedir. Örneğin özelleştirilmesi mümkün olmamış olan konutların bakımı/rehabilitasyonu ya da yeniden üretimi noktasında merkezi yönetimin rol almasının kaçınılmaz olması ya da özel kiralık konut sektöründe yerel yönetimlerin alacağı rolün ağırlığı ve özellikle de düşük gelir gruplarının hangi finansman sistemi ile konut ediniminin sağlanacağına ilişkin sorular Macaristan’da çözüm beklemektedir (Hegedüs ve Tosics, 1996).

Yine de Macaristan diğer sosyalist blok ülkelerinden devlet ve özel mülkiyeti bir arada barındırabilen ve bunun için yasal düzenlemeleri diğerlerinden daha erken yapmış olan bir ülkedir. Her ne kadar sistem değişiminin sıkıntıları halen tam anlamıyla atlatılamamış da olsa çalışmalar hızla devam etmektedir.