Kentsel Yeniden Üretim Sürecinde Aktörler

Şekil 5.2’den de görülebileceği gibi kentsel yeniden üretim sürecinde rol alan aktörler/temsilci tiplerini 3 (üç) ana kategoride toplamak mümkündür. Bunlar: kamu sektörü aktörleri, yarı – kamusal temsilciler ve özel sektör aktörleridir.

Bunlar, kamu kesiminde merkezi ve yerel yönetim organlarını, özel kesimde inşaat firmalarını ve konut yapımcılarını içermektedir. Söz konusu yapılanma, kamu ya da özel kesim finansman kuruluşları, konut talebini örgütleyen sivil toplum kuruluşları ve nihayet konut gereksinimi olan konut kullanıcıları ile tamamlanmaktadır (TOKİ, 1993)

AKTÖRLERİN / TEMSİLCİLERİN TİPLERİ Kamu Sektörü Aktörleri Yarı-Kamusal Temsilciler Özel Sektör Aktörleri § Merkezi Yönetim § Yerel Yönetim § Ulusal ve/veya Uluslar arası Kurumlar § Meslek Odaları § Sektörel sendikalar § Üniversiteler § Vakıflar § Yerel Gruplar NGOs § Ticari / Endüstri sektörleri § Emlak Şirketleri § Arazi Geliştirme Kurumları § Planlama ve Tasarım Profesyonelleri § Mülk sahipleri § Özel yatırımcılar Konut Kullanıcısı

Şekil 5.2 Kentsel Yeniden-Üretim Süreci – Aktörlerin/Temsilcilerin Tipleri* (Gürler, 2003)

Söz konusu aktörler üretim sürecinde rol alan aktif aktörlerdir. Konut kullanıcısı günümüzde sürecin her noktasında yer alabildiğinden tablonun altında yer almaktadır. Zira McDermont

*

Şekil Gürler’in 2003 yılındaki yayından alınmıştır. Ancak konut kullanıcısı tabloda yer almadığından tez kapsamında tablonun altına günümüzde konut kullanıcısının sektör içindeki önemi ve etkisi düşünülerek eklenmiştir.

(2007)’ye göre bugün aktörlerden en önemlisi günümüzde aktifleşen konut kullanıcılarıdır. Özellikle çalışmanın konusu olan sosyalist sistemden kapitalist sisteme geçen ülkelerde, sosyalist dönemde konut kullanıcısının pek bir hakkı olmadığı düşünülecek olursa konut kullanıcısının bir aktör olarak konut üretim sisteminde yerini alması oldukça önemlidir. Zira konut kullanıcısı sadece bir paydaş değil aynı zamanda üretilen mekânla üretici arasında üretilecek mekânın yaşam standartları konusunda bilgiyi veren en temel ve sağlam bağdır. Bu anlamda, konut kullanıcısının konut üretim sisteminde aktif olarak rol alması, konut alanlarının dönüşüm gereğini aktarmaları açısında da önemlidir.

Elbette ki bir konut üretim sisteminin başarılı olabilmesi için sistemin ihtiyaçlarına yanıt verebilecek etkin biçimde örgütlenmiş kurumların varlığına gereksinim duyulmaktadır (TOKİ, 1993). Söz konusu ‘örgütlenme’ eylemini gerekli yasal düzenlemelerle etkin hale getirebilecek olan şüphesiz ki kamu sektörünün temsilcileridir. Kamu sektörü aktörleri, rolleri ülkeden ülkeye her ne kadar değişse de her sistemde (sosyalist, kapitalist vb.) var olan aktörlerdir. Kamu sektörü temsilcileri merkezi yönetim ve yerel yönetimden oluşmaktadır.

• Merkezi yönetim:

Merkezi yönetim, ülkenin konut politikalarını üretmekle birlikte tüm konut üretim sistemine sektörü doğrudan etkileyen başka sektörlerle ilgili de politikalar geliştirerek yön vermektedir. Ayrıca, değişik finansman mekanizmalarını düzenleyerek harekete geçirmekte ve gerekli yasal altyapıyı oluşturmaktadır.

Finansal mekanizmaların düzenlenmesi adına pek çok ülkede, farklı biçimlere sahip olsalar da merkezi finansal bir kuruluş bulunmaktadır. Bu kuruluş, genellikle, konut finansmanını, kredi koşullarını ve teknik yardımı düzenleyen ve denetleyen ulusal bir ipotek ya da konut bankası olmaktadır.

• Yerel yönetim:

Konutun gerek sağlanması ve gerekse de konut alanlarının yeniden üretimi/dönüşümü yerel düzeyde gerçekleşmektedir. Öncelikle, konutun toprakla, sunulan toplumsal hizmet ağıyla, istihdamla, çevreyle olan bağlantısı yerel yönetim tarafından kurgulanmaktadır. Genellikle, konutla ilgili arsanın ve altyapının sağlanmasını yerel yönetimler üstlenmektedir. Planlamayı yapan, bölgeleme (zoning) yönetmeliklerini hazırlayan, inşa ve yerleşme kurallarıyla standartlarını belirleyen, kamu hizmetlerinin birçoğunu sunan yine yerel yönetimlerdir (TOKİ, 1993; Hemphill, McGreal, Berry ve Watson, 2006)).

Günümüzde pek çok ülkede merkezi yönetim ile konut sektörü arasındaki ilişki yeniden gözden geçirilmekte ve. merkezi yönetimin bu alanda faaliyetlerinin sınırlandırılması ve asli görevlere ağırlık vermesi konusunda yaygın bir eğilim bulunmaktadır. Bu yaklaşımla, aynı zamanda merkezi ve yerel yönetimler arasındaki ilişkinin de yeniden düzenlenmesi gerekmektedir. Genelde, yerel yönetimlerin konut üretim sürecinde sorumlulukları giderek artmaktadır. Öyle ki; hem kamu sektörü hem de yerel yönetimler doğrudan konut üretimiyle ve hatta onun finansmanıyla her geçen gün biraz daha az ilgilenmekte, buna karşılık arsa geliştirilmesi ve kentsel altyapının hazırlanması, piyasanın düzenlenmesi yönünde yoğun olarak çalışmaktadırlar. Konut üretim sisteminin geliştirilebilmesi için gerekli programların düzenlenmesi, bu doğrultuda arazi kullanım kararlarının alınması, talebin örgütlenmesi konuları ise halen yerel yönetimlerin ilgi alanında yer almaktadır (TOKİ, 1993).

Ayrıca, bu noktada yerel yönetime bağlı olarak çalışan yerel yönetim bankalarından da bahsetmek gerekmektedir. Bunlar, kaynak yaratma becerilerinin arttırılması, mali piyasalara ulaşmada kolaylık sağlaması, daha uygun koşullarda borçlanma şansını oluşturması, proje finansmanı bağlamında süreklilik arz etmesi, yerel anlamda özerkliğin yaratması, merkezi yönetim bütçesi üzerindeki baskının azalması, kaynakların daha etkin bir biçimde kullanılması ve gerekli mesleki ve teknik donanıma sahip olması gibi nedenlerden ötürü kurulmuşlardır (TOKİ, 1993).

Konut üretim sektörünün bir diğer aktör/temsilci grubunu yarı-kamusal olanlar oluşturmaktadır. Bunlar; ulusal ve/veya uluslararası kurumlar, meslek odaları, sektörel sendikalar, üniversiteler, vakıflar, sivil toplum kuruluşları ve yerel gruplardır. Bu grubun temel görevi talebin iyi bir şekilde örgütlenmesidir. Zira konut sorunun çözümünde başarının en önemli koşullarından biri talebin etkin olarak örgütlenmesidir.

Burada üzerinde durulması gereken en önemli nokta genellikle eğitim düzeyleri de düşük olan dar gelirlilerle iletişim kurarak talebi örgütleyebilecek ve konut gereksinimini efektif duruma getirecek, bireysel ve yasal olmayan girişimleri ve dolayısıyla enformel gelişmeleri önleyebilecek türde ve finansman desteğine sahip kurumların oluşturulması gerekliliğidir (TOKİ, 1993). Yarı-kamusal temsilciler tam da bu konuda devreye girmektedirler. Her bir temsilcinin ülkede belli bir yeri ve ağırlığı bulunmaktadır. Kimi direk örgütlenme konusunda faaliyet gösterirken kimi de konu ile ilgili politika üreten yerel yönetimlere destek olmaktadırlar.

beraberinde getirmiş olsa da genel olarak kamu ya da özel kesim ağırlıklı ya da bunların karışımı olarak oluşturulmuşlardır denilebilmektedir. Bunlara örnek olarak kar amacı gütmeyen konut birlikleri, dernekler, kooperatif ya da kooperatif birlikleri verilebilmektedir (TOKİ, 1993).

Özel sektörün temel çalışma alanı elbette ki spekülatif konut üretimi yani satış amacıyla konut yapımıdır (Türel, Balamir, 1996). Söz konusu sektörün aktörleri, ticari ve endüstri sektörünün aktörleri, emlak şirketleri, arazi geliştirme kurumları, planlama ve tasarım profesyonelleri, mülk sahipleri ve özel yatırımcılardan oluşmaktadır.

Özel kesim iki temel konuda işlev görmektedir ki bunlar; sektöre finansman sağlanması ve fiziki geliştirme (konut yapımcılığı) dir (TOKİ, 1993).

• Konut finansmanı ve bankacılığı:

Konut sektöründe gereksinim duyulan kaynakların yaratılması ve aktarılmasında özel kesim olanaklarından günümüzde giderek daha fazla yararlanılmaktadır. Bu anlamda, özel kesim özel sektör aktörleri tarafından mevcut imkânlar değerlendirilerek, farklı gelir grupları için değişik finansman paketleri hazırlanmakta ve bunların faiz, sübvansiyon ve geri ödeme programları çeşitlendirilmektedir. Öyle ki; dar gelirliler için geliştirilen konut sağlama programlarında dahi bugün yine özel kesimden yararlanılmakta, ancak bununla birlikte, gerektiğinde sübvansiyonlar kamu kaynakları ile karşılanmaktadır (TOKİ, 1993).

• Kentsel geliştirme ve konut yapımcılığı:

Bilindiği gibi konut geliştirme programlarında konut yapımcılığı, özel kesimin geleneksel işlevi olarak belirtilmektedir. Sanayi ülkelerinde bu sorumluluk, talebin örgütlenmesi konusunu da içerecek şekilde daha büyük ölçekli kentsel geliştirme ya da kentsel yenileme projelerine dönüşmektedir. Gelişmekte olan ülkelerde de konut yapımcılığı büyük ölçüde özel sektörün aktörleri tarafından yürütülmektedir. Bu ülkelerde özel sektörün payının giderek artması fikri giderek yaygınlaşmaktadır. Dar gelirlilerin daha çok bireysel olarak gerçekleştirebildikleri ve sonuçta aslında enformel stokta biriken konutlar yerine, maliyeti belli bir ölçüde de olsa finanse ve sübvanse edilmiş konutların özel sektörün aktörleri tarafından yapılması bu fikir doğrultusunda hedeflenmektedir (TOKİ, 1993).

Yine de söz konusu kentsel yenileme programları olunca konut yapımcılığını özel sektörün üstlendiği ancak yerel yönetimlerce desteklenen ve altyapısı ile örgütlenmesi oluşturulan projeler gündeme gelmektedir. Bugün, yeni konut üretiminde özel sektör tek başına ağır

sorumluluklar yüklenebilmekte, ulusal ölçekte uygulamaya konulan konut geliştirme programlarında özel kesimin ağırlığı giderek artmakta, kamu kesimi, sektörün belirli alt dallarında yükümlülük ve rollerini zaman zaman özel sektöre devretmektedir. Fakat yine de unutulmamalıdır ki; kentsel yenileme programları gerçekte daha çok aktörlerin (özel sektör dahil) ortaklıkları üzerinden yürümektedir.