1.3. AİLE ŞİRKETLERİNİN GELİŞİMİNE İLİŞKİN
1.3.1. Mülkiyet Teorisi Yaklaşımı
Tüm ailelerde aynı olmasa da aile şirketlerinde mülkiyetin evrimi şu aşamaları içerir: Tek patron ya da tek kişinin kontrolü, zaman ilerledikçe kardeş ortaklığına ve daha sonra da kuzenlerin ortaklığına geçilir.
Mülkiyetin evrimi ile ilgili tanımlamalar John Ward'a aittir. Ward'ın çalışmaları mülkiyetteki değişimin aile şirketinin tüm sistemini nasıl değiştirdiğine ışık tutar. Her aşamanın özellikleri farklıdır. ABD'de aile işletmelerinin % 75'i kurucunun kontrolündeki dönemde, %20'şi kardeş ortaklığı %5'ini işe kuzen ortaklığı dönemindedir 44.
1.3.1.1. Kurucu Kontrolündeki Dönem
Gerek ülkemizde gerekse dünyadaki aile şirketlerinin büyük çoğunluğunun genelde tek bir kişinin, kontrolü elinde bulundurduğu "tek patronlu" olma özelliğitaşımaktadır. Özellikle şirketin ilk yıllarında bu tür bir yapının her zaman olmasa da genellikle görüldüğü söylenebilir45.
Tek patron aşamasında hisselerin çoğunluğu ve buna bağlı olarak kontrol girişimcinin elindedir. Eğer başka hissedar varsa bunlar genelde önemli bir mülkiyet otoritesi kuramamaktadır 46.
43Gülen,Dilek age sf.12
44 Altınkaynak,Seyfettin Kaan age sf.24 45Özuysal Hacı Devrim, age sf. 35-36 46 Altınkaynak,Seyfettin Kaan age sf.24
17 Bu aşamada aile şirketlerinin karşısındaki en önemli sorunlar şunlardır; tek kişinin hakimiyeti ile diğer insanların istekleri arasındaki dengenin kurulamaması, yeterli sermayenin elde edilememesi ve bir sonraki nesil için uygun mülkiyet yapısının şimdiden oluşturulamamasıdır. Tek patronlu şirketlerin üstün yanları ise, tek liderin mevcudiyetinin getirdiği etkinlik ve açıklık, ortaklar arasında muhtemel kavgalar nedeniyle yeni iş fırsatlarının kaçırılması riskinin daha az olmasıdır. Buna karşılık, tek patronlu şirketlerin kaderi, tek bir kişinin vizyonu, enerjisi, yeterliliği, esnekliği ve şansına bağlıdır. Pek çok patron her yerde ve her şeyde olmak ister 47.
Ancak patronun hastalanması, depresyon geçirmesi, yorgunluğu gibi nedenler işi felç etme riskini de beraberinde getirir. Ayrıca, işin geliştirilmesi konusunda diğer insanların katkısını almama eğilimi de bu tür şirketlerin riskini arttırır.
O nedenle bu tür şirketlerin patronları, işin kendilerinden sonra da devamını sağlamak istiyorlarsa, şirketin kurumsallaşmasına ve özellikle 'devir' konusuna özenle yaklaşmalıdır. Diğer yandan mesleğinin sonlarına yaklaştığını düşünen şirket liderinin bu aşamada karşısındaki bir diğer temel sorun, bir sonraki mülkiyet yapısının ne olacağı ve şirket liderinin kim olacağı, konularında da karar vermektir.
Eğer ilk patron, tek liderin iş başarışında daha yararlı olacağını düşünüyorsa işi tek bir çocuğa bırakmalı eğer ilk patron için eşitlik, ailenin uyumu ve malların adil dağılımı işten daha önemliyse, o zaman kardeşler arasında eşit hisse dağılımına gitmelidir. Ya da bu kendiliğinden olabilir. Ancak devir işi kadere bırakılmamalıdır48.
1.3.1.2. Kardeş Ortaklığı
İki veya daha çok kardeş çoğunluk hisselerini elinde bulundurduğu şirkettir. Kardeşlerden her ikisi de işte fiilen çalışıyor durumda olabilirler. Kardeşlerden biri çalışıyor diğeri veya diğerleri işte çalışmıyorlarsa bu durumda gelirin paylaşımında sorunlarla karşılaşılabilecektir49.
47Özuysal Hacı Devrim, age sf.35-36 48
Yılmaz, Erdoğan, (1993) Türkiye’de Kurumlaşma Aşamasına Gelmiş Orta Ölçekli Aile Şirketlerinin Sorunları ve Çözümleri. Yayınlanmamış, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul sf. 88
18 Bu tip sorunlar ortaya çıktıkça, kardeşler arasında ve diğer aile bireyleri arasında çatışmalar kaçınılmaz olmaktadır.Bir aile şirketi direkt olarak kardeş ortaklığı şeklinde kurulmuş olabilir. O zaman aile şirketleri gelişim sürecinin ilk evresini kardeşlerin ortaklığındaki aile şirketi oluşturacaktır. Büyüyen ve gelişen aile şirketi, hem aile birliğinin hem de işbirliği ve takım çalışmasının önemli olduğunu ortaya koymaktadır. Mülkiyeti paylaşan kardeş yöneticiler, işletmeyi birlikte yönetmenin ve çocuklar ile yapıcı bir ilişki geliştirmenin yollarını ararlar. Şirketin karmaşıklaşması ve hızlı bir biçimde büyümesi, pek çok uygulamanın yazılı prosedür haline dönüşmesine ve takım çalışmasına olan gereksinimi daha da artırır50.
Kardeşler arasında oluşan ortaklıklarda, kardeşler arasındaki sorunlar, gelecek yıllarda büyüyen çocukları nedeniyle çoğalmaya başlayacaktır. Her kardeş kendi çocuğunun iyi olduğunu, yükselmesi gerektiğini düşünür. Bu da kardeşler arasında hizipleşmeleri ve çatışmaları başlatır.
Bu şirketlerde de bazı problemler yaşanabilir.Bu şirketlerde de nakde duyulan ihtiyaç oldukça fazladır. Bu aşamada aile ve işletme elde edilen karı kendi ihtiyaçları için kullanmak ister. Elde edilen yatırımın işletmeye yatırılması doğal bir uygulamadır. Ancak ailenin gelecekteki ve bugünkü ihtiyaçları için de harcamalar gerekmektedir. Kazançların tamamen aile için kullanılması işletmeyi büyük nakdi sıkıntılara sokacaktır.
Bu şirketlerde kişilerin performanslarından ziyade hisse oranları ön plana çıkıyorsa sorunlarla karşılaşma ihtimali kuvvetlenir. Bu durum işletmeyi işin ihtiyaçlarından ziyade kişinin istek ve ihtiyaçlarına bağlı kılar. Ayrıca bu şirketlerde kardeşler arasında gizli olarak bir rekabet söz konuşu olabilir. Eşlerin ve çocukların baskısıyla mantık boyutunun yerine duygusallık boyutu ön plana çıkabilir. Yazılı prosedürlere ihtiyacın yoğun olarak hissedildiği bu evrede, firma rekabet ortamı içerişindedir ve rakiplerden bir kısmı da muhtemelen uzun zamandan beri büyüme evresindedir. Bu evrede büyüme sürecinin sağlıklı olabilmesi için finansmana, pazara, ürüne ve stratejik plana dikkat edilmesi gerekmektedir 51.
50Karpuzoğlu, Ebru. age sf.102 51 Dilbaz, Sümeyra age sf.77-78
19 Bu aşamada nakit ihtiyacınınkarşılanması, uygun koşullarda fon temini ve kullanımı, yeni mal ve hizmet üretimi, yeni pazarlara girilmesi, mevcut mal ve hizmetin pazarlarının geliştirilmesi ve profesyonellerin şirket bünyesine dahil edilmelerinin gerekliliği hissedilir52.
1.3.1.3. Kuzenler Konsorsiyumu
Pek çok kuzenin hissedar olmasına ‘Kuzenler Konsorsiyumu’ deniyor. En önemli özelliği, şirkette çalışan ve çalışmayan hissedarlardan oluşması. Bu nedenle temel sorun aile ve hissedarlar grubunun karmaşık yapışını yönetebilmektir.
Evlilikler, doğan çocuklarla büyüyen ve daha karmaşık hale gelen aileyle birlikte şirketin yönetimi zorlaşıyor.Bu kadar fazla çıkar gruplarının olduğu yerde çatışma olmaması mümkün olmayabilir.
Kuzen ortaklığının en temel sorunları: aile ve hissedarlar grubunun karmaşıklaşan yapısını yönetebilmek ve aile şirketi sermaye piyasası oluşturabilmektir. Kardeş ortaklığındaki kardeşlerin, çocuklarına çok farklı oranlarda hisse bırakmaları nedeniyle aile işletmelerinin mülkiyet yapısı karmaşık hale gelir. Öte yandan, kuzenlerin aynı anne-babadan olmamaları, farklı akrabalar ve servetlere sahip olmaları, kuzen ilişkilerini daha az içten ve daha politik hale getirebilir. Bu karmaşıklığı yönetebilmeyi başaran aileler, aile üyesi olmak ile şirket hissedarı olmak arasındaki kesin çizgiyi çok iyi çizebilen ailelerdir.Bu tip aile şirketleri işin dışında yaptıkları etkinlikler ve iletişim ile ailenin beraberliğini de muhafaza ederler53.