Mûze / Çizme

Mûze, çizme demektir. Nâbî, aşağıdaki beyitte kanaatimizce kalemi, mürekkebinin renginden dolayı, yeryüzünü dolaşan siyah çizme giymiş bir tacire benzetmektedir.

Bir siyeh mûzeli sûdâger-i bahr u berdür

4.2.3. Na’lçe

Eskiden ayakkabı ökçelerine çakılan nal şeklindeki demire na’lçe denirdi. Ayrıca şairler na’lçeyi aya, çivilerini ise yıldıza benzettikleri hayaller oluşturmuşlardır.²²⁷

Aşağıdaki rubaide eğri / kötü huylu kimseler; şeklinden dolayı na’lçe’ye benzetilmiş, na’lçe’nin ayakkabının altına takılıp ezilmesi gibi kötü karakterli insanların yeri de ayaklar altıdır:

Mânend-i zîrâ' elden ele devreyler Her kim ki olur ise müsakîmü'l-ahvâl Ammâ ki olan na'lçeveş kec-tıynet

Olmaz da n'olur zîr-i kademde pâ-mâl Rb 137

4.3. BAŞA GİYİLENLER 4.3.1. Destar

Destâr, başa giyilen takke ve fes gibi şeyler üzerine sarılan sarık demektir. Destar sarılması sultan 1. Ahmet zamanında bir takım usullere tabi oldu ve destar; kafesî destar, örfî destar gibi muhtelif isimler aldı.²²⁸ Destarlar sarılışına göre değişik görünüm arz ederlerdi. Hatta sarılışlarından kişinin tarikattaki derecesi bile anlaşılabilirdi.²²⁹ Destâr’ın sarılması, kenarına çiçek takmak ( bkz. 2. Bölüm),destarın renkleri gibi bir takım özellikler beyitlerde söz konusu edilmiştir.

Nâbî, destâr renginin mensup olunan inançla ilgili olduğunu söylemiş ve Sünnî Müslümanların tek renk / beyaz destâr taktıklarını belirtmiştir:

Ser-i sünnîdeki destâr gibi yek-reng ol

Yüri terk eyle dü-reng olmagı mendîl gibi G 848/4

227

Ahmet Talat Onay, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, Haz. Cemal Kurnaz, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara 1993, s. 310.

228

Pakalın, a.g.e., C.I., s.431-432.

229

Aşağıdaki beyitde ise, “gecelik destâr” ifadesi geçmektedir. Beyitte, mum bir insana, başındaki fitil de gecelik destâra benzetilirken, âşığın ah ateşinden neredeyse mumun destarının yanacağı belirtilmiştir:

Meclise oldı bu şeb âteş-i âhum sârî

Şem'-i bezmün yanayazdı gicelik destârı Mt 54

Nâbî, destarın sarılmasını, her yere sarabilen kabak bitkisiyle ilişkilendirir. Destâr tülbentinin, kubbeyi andırır şekilde fazlaca sarılması, kişinin yüksek rütbeli olmasına işarettir. Fakat bu dünyaya ne kadar rağbet edilir, dünyada ne kadar yüksek bir makam elde edililirse de sonunda bunların hepsi geçicidir:

Vechi var buldugı eşcâra tefevvuk itse

Çünki destâr-ı mükevverle zuhûr itdi kedû G 657/8

Bu devlet-i fânîye bu ragbet çokdur Bu çihre-i ikbâle bu nahvet çokdur Başunda bu kubbe denlü destâr nedür

Virân olacak kasra bu zînet çokdur Rb 58

4.3.2. Külah

Külah, başa takılan, keçeden yapılma, ucu sivri giyeceğin adıdır.²³⁰ Mevlevilerin giydikleri külaha sikke denmekteydi. Bu külahlar devetüyü renginde otuz, otuz beş santim uzunluğundaydı.²³¹ Mevleviler bu külahları başlarına tekbirle giyerlerdi:

230

Pakalın, a.g.e., C.II., s. 338; Tolasa, a.g.e., s.529.

231

Bî-ezân-ı subh tâc-ı âftâb olmaz bedîd

Mevlevî eyler külâhın zîb-i ser tekbîr ile G 664/3

Aşağıdaki beyitte de şair başa takılan külahı bir nişan tahtasına benzetir:

Bir pûteye benzer seri üstinde külâhı

Kim rîhtedür sîmveş ol gerden-i sâde G 786/2

4.4. KUMAŞ ÇEŞİTLERİ 4.4.1. Alaca

Alaca, çok dayanıklı, fes rengi ve lacivert zemin üzerine sarı çizgili bir tür pamuklu kumaşın adıdır.²³² Nâbî, alaca’nın “karışık renkli” anlamına gelmesinden de hareketle; toprağı, baharda alaca kumaşı giyen bir pire benzetir:

Hâk-i siyeh ne turfe heveskâr pîrdür

Kim her bahar giydügi taze alacadur G 160/4

Aşağıdaki rubaide de şair, sevgilinin dudağının yansıması gözümü Cem’in kadehi, yanağının parlaklığı ise, yüzsuyumu çiğ tanesi yaptı. Sevgilinin alaca giyinmiş servi boyunun seyri bakışımı, Rüstemin yayının süsleri haline getirdi demektedir:

Aks-i lebi itdi çeşmümi kâse-i Cem Tâb-ı ruhı itdi âb-ı rûyum şeb-nem Ol serv-kad-i alaca pûşun seyri

İtdi nigehüm nakş-ı kemân-ı Rüstem Rb 145

232

4.4.2. Atlas

Atlas, ince ipekten genellikle kırmızı renkte dokunan bir çeşit kumaştır. Atlasın incesinden kadınlara, kalınından ise erkeklere şalvar yapılırdı. Ayrıca zenginler atlastan; bohça, kese vb. eşyalar da yaparlardı.²³³ Nâbî’nin şiirinde atlasın genellikle değerli bir kumaş olarak ele alındığını görmekteyiz.

Nâbî, elverişli halde olup da giydikleri elbiseleriyle yani zenginlikleriyle övünen kişilerin durumlarını, önemsiz bir yaprağa benzetir. Dünyanın geçiciliğine binaen bu yaprağın kişilere atlas olarak göründüğünü söyleyerek, onlara gözlerini açmalarını tavsiye eder:

Ey iden câme-i atlasla tefâhür gözün aç

Sana atlas görinür berg-i hakir-i fursâd K 2/18

İpekli bir başka kumaş da dibâdır. Nâbî aşağıdaki beytinde, Yaptığı her işi sanatkârca yapan Allah’ın, ipek böceklerinede dut yaprağı yedirerek ipek yaptırmasını, bu ipekten de hükümdarların iftihar elbisesi olarak giydikleri atlas ve dibâ denilen ipekli kumaşların dokunduğunu anlatmıştır:

Zihî Sâni ki eyler berg-i tut u kirm-i bed-bûdan

Libâs-ı iftihâr-ı şehriyârân atlas u dibâ K1/17

4.4.3. Dülbend

Tülbent, pamuklu bir dokumadır. İnce seyrek dokularıyla yumuşaktırlar.²³⁴ Erkekler tülbenti sarıklarında kullanır, kadınlar ise dışarı çıkarken başlarına taktıkları hotozların üzerine işlemeli iki parça tülbent örterek yüzlerini kapatırlardı:²³⁵ Bir beyitte tülbent, ince seyrek ve yumuşak dokulu olmasından dolayı buluta benzetilir. Burada şair hilal, eserlerimizin

233

Pakalın, a.g.e., C.I., s. 111.

234

KESKİN, Neslihan İlknur, Sosyal Hayatın 17. Yüzyıl Divan Edebiyatına Yansımaları ve

Anlam Çerçeveleri, GÜSBE, Doktora Tezi, Ankara 2009, s. 859.

235

Suraiya Faroqhi, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam, Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla, İstanbul 2002, s.123-125

sayfalarının mıstar çekeni olmadığndan, bulut tülbendini boşuna parmağına sarmasın demektedir:

Dülbend-i ebri barmagına sarmasın hilâl

Mıstar-keş-i sâhîfe-i âsârumuz degül G 486/8

4.4.4. Kâlâ

Kâlâ, bir çeşit kumaş ve giyim eşyasıdır. Nâbîde kâlâ, genellikle istek ve arzuya benzetilir. Aşağıda ise, sevgilinin siteminin, kabul edilmeyen âşığa teveccüh etmemesi, satın alınmadığı için herhangi bir işlemden geçmemiş kumaşların iğnenin cefasını çekmemeleriyle ilişkilendirilir:

Her nâ-kabûle itmez zahm-ı sitem teveccüh

Görmez cefâ-yı sûzen kâlâ-yı nâ-harîde G 703/3

Ayrıca kişi, eline dünya malı geçmedi diye hayıflanmamalıdır. Çünkü dünya kumaşı, iç geçirerek bakmaya değmez:

Kâlâ-yı cihân germ-nigâh itmege degmez

El irmedi hayfâ diyü âh itmege degmez G 272/1