ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
3.1. LYMAN FRANK BAUM’UN YAŞAMI, SANATI VE OZ BÜYÜCÜSÜ ESERİNİN OLUŞUMU
Bu bölümde yirminci yüzyılın en popüler ve en çok tartışılan çocuk kitaplarından olan The Wonderful Wizard of Oz’un yazarı ve eserleri hakkında bazı bilgiler vereceğiz. Gazateci, oyun yazarı ve çocuk hikâyesi yazarı olarak bilinen ve Oz ülkesiyle ilgili fantastik eserleri ile dünya çapında tanınan Lyman Frank Baum 15 Mayıs 1856 yılında New York’un küçük bir kasabası olan Chittenango’da dünyaya geldi139. Dokuz çocuklu bir ailenin yedinci çocuğu olarak dünyaya gelen Baum’da ömrü boyunca devam edecek olan kalp hastalığı vardı140. Varlıklı bir ailesi olan Baum yeteneklerini keşfetmek yönünde yönlendirilmiş ve zamanın zengin ailelerinde olduğu gibi Baum ile kardeşleri eğitimlerini evlerinde İngiliz öğretmenlerinden almışlardır. 15 yaşındayken kardeşi Harry ile birlikte The Rose Lawn Home Journal isimli dört sayfalık bir edebi gazete, sonrasında sınıf arkadaşıyla birlikte The Empire adında aylık sınıf dergisi çıkardı. 17 yaşına geldiğinde pul satış rehberi olan bir kitapçık hazırladı. Baum’un ilk ticaret tecrübesi eniştesinin yanında toptan bir manifaturacıda çalışmak oldu141. Tavuk yetiştirmeye de meraklı olması nedeniyle
1886 yılında tavuk ticaretiyle ilgili The Book of the Hamburgs isimli bir kitap yayımladı. Ailesi opera sahibi olduğu için Baum bu alanda yeteneklerini sergilemek istemiş, 26 yaşında yazdığı The Maid of Arran isimli oyunla başarılı olmuş ve Kanada’dan Kansas’a turneye çıkmıştır. Bu opera oyunundan duyduğu heyecanın bir benzerini Baum 1902 yılında The Wizard Of Oz adlı müzikalde yaşayacaktır. Turne dönüşü Maud Gage ile tanışıp, 1882 yılında evlenen Baum’un kısa sürede iki erkek çocuğu oldu ve ailesine bakma yükümlülüğüyle baba mesleği olan petrol işine başladı. Ancak iki yıl sonra Baum babasını kaybetti. Bunu takip eden zaman
139 D.L. Kirkpatrick, Reference Guide To American Literature, St. James Press Chicago and
London, 1987, s. 74.
140 Michael O’ Neal Riley, Introductory Interiors: The Development of L. Frank Baum’s
Imaginary World, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Emory University, 1988, s. 20.
141 Michael Patrick Hearn, The annotated Wizard of Oz: The Wonderful Wizard of Oz, Norton
diliminde de işi bozuldu ve sıkıntılı yılları başladı142. Baum’un 30 yaşına kadarki yaşam tecrübelerinin izleri The Wonderful Wizard of Oz adlı eserin ilk paragraflarından itibaren görülmektedir. Yazarın eserine yansıyan bu tecrübelerden biri Güney Dakota’da olan Aberdeen’deki amatör fotoğrafçılığıdır. Çünkü eserdeki bozkırlar ağaçtan yoksun Dakota topraklarının yazar üzerindeki etkisini göstermektedir. Fotoğrafçılık tecrübesinin sonrasında Baum, ticaret ve sanatla ilgili çeşitli işler yapsa da, ekonomik koşulların elverişsizliği nedeniyle bu işler başarısızlıkla sonuçlandı143. Yazarın eserinde etkisini gördüğümüz işlerden biri de porselen ve cam eşya pazarlamacılığıdır. Porselenler ülkesiyle ilgili bölümde bunu görebilmekteyiz. Baum pazarlama işi yaptığı sırada artık dört çocoğu vardı ve çoğunlukla şehir dışında olduğu için Maud çocuklarla tek başına ilgilenmek zorunda kalıyordu. Çocukları üzerinde katı bir disiplin kuran Maud’un aksine Baum daha ılımlı bir tavıra sahipti. Eşine olan sevgisini The Wonderful Wizard of Oz kitabını ona adayarak da göstermiş olan Baum iyi bir aile babasıydı ve onun için en değerli zamanlar çocuklarına hikâyeler anlattığı zamanlardı144.
Çocuklarıyla geçirdiği vakitler sonucu kafasında bir eser şekillenen Baum’un ilk çocuk kitabı Mother Goose in Prose (1897) içerdiği güzel resimlerle yetişkinlerin beğenisini toplasa da çocuklar tarafından ilgi görmemiş ve bir yıl sonra basımdan kaldırılmıştır. Yaşamını sürdürebilmek için bir şeyler yapmak zorunda olan Baum özgün bir düşünceyle mağaza vitrinlerinin tasarımıyla ilgili bilgiler içeren The Show Window isimli bir dergi çıkarmıştır. İki yıl boyunca yayımlanan bu dergideki makaleleri yalnızca abonelikle satılan The Art of Decorating Dry Goods Windows and Interiors (1900) isimli bilimsel bir eserde toplamıştır145. Baum’un bu eserin öncesinde yayımlanan Father Goose, His Book (1899) isimli kitabı, o yılın en çok satan çocuk kitabı oldu ve 1900 yılıyla birlikte yazarın maddi durumu düzelmeye başladı. Sonrasında kendi çocuklarına yatmadan önce anlattığı hikâyeyi kafasında tasarlamaya başladı146.
142 Neil Earle, The Wonderful Wizard of Oz in American Popular Culture: Uneasy in Eden, E.
Mellen Press, Lewiston, 1993, ss. 34-35.
143 Hearn, ss. xix, xxi, xxii. 144 y.a.g.e., ss. xxiv, xxvi. 145 y.a.g.e., ss. xxviii. 146 Earle, s. 45.
The Wonderful Wizard of Oz yazıldığı dönemde Amerika Birleşik Devletleri ciddi bir ekonomik darboğaz yaşamaktaydı. 1890’lı yılların sonunda ülkedeki tarlaların neredeyse üçte biri ipotek altındaydı. İşsizlik oranı da oldukça yüksekti. İşte bu sosyal ve ekonomik yapı Baum’un eserini şekillendirmesinde etkili oldu147. Koşulların zorluğuna rağmen, içerdiği yüzden fazla resimle The Wonderful Wizard of Oz çok kısa sürede doksan bin adet satarak Amerika’da hediye alışverişlerinin yoğun olduğu Noel döneminin en çok satan kitabı oldu148. Gerek eğlenceli içeriği gerekse renkli tasarımıyla büyük beğeni toplayan ve Amerika’da türünün ilk örneği olan eser Amerikan çocuk edebiyatında yeni bir dönemin öncüsü olmuştur. Baum, bir çocuğun neden hoşlanacağını bilen bir sanatçı olarak kitabında eğlenceli diyaloglara yer vermiş, detaylı karakter tasvirlerinden kaçınarak karakterlerin olaylara verdikleri tepkilerle onları betimleme yoluna gitmiş ve didaktiklikten kaçınmıştır. Baum ile aynı dönemde eserler veren Amerikalı yazarlar Nathaniel Hawthorne, Howard Pyle ve Frank Stockton ise daha çok İngiliz peri masalı geleneğine uygun eserler vermişler, Baum gibi Amerika’ya özgü yerlerden ve durumlardan bahsetmemişlerdir149. Baum’u bir yazar olarak başarılı kılan etkenlerin arasında Amerika hakkında derin bilgilere sahip olan bir kişi olması yer alır. Çünkü New York, Los Angeles, Chicago ve Hollywood gibi birçok yerde yaşamış ve aktörlük, oyun yazarlığı, esnaflık, gazete yayıncılığı, pazarlamacılık, dergi editörlüğü, film yapımcılığı gibi farklı alanlarda çalışmıştır. Yazarların yaşadıklarının eserlerine yansıdığını göz önünde bulundurduğumuzda, Baum kendi renkli dünyası gibi renkli bir kitap yaratmıştır diyebiliriz. Ancak yazarımız Amerika’yı çok iyi tanımasına rağmen tamamen bir Amerikan peri masalı yaratmıştır denilemez. Çünkü cadılar, büyücüler, sihirli ayakkabılar ve başlıklar Avrupa geleneğinden gelmektedir150. Eserin yazıldığı dönemde Amerika’da Protestan değerlerinin etkisi düşünüldüğünde Baum’un döneminin ne kadar öncü bir yazarı olduğu çok daha iyi anlaşılmaktadır. Ayrıca kadın hareketinin gelişmesini destekleyen Baum’un hikâyesinin başkahramanını bir kız çocuğu olarak belirlemesi de onun yenilikçi yönünü göstermektedir. Baum’un eserlerine yansıyan bir başka özelliği ise pozitifliği ve
147 Zanger, s. 86. 148 Earle, s. 47.
149 Hearn, ss. xliv-xlvii. 150 y.a.g.e., s. xlix.
neşesidir151. The Wonderful Wizard of Oz eseri boyunca bu iki özellik hissedilmektedir. Kurgusu da oldukça başarılı olan bu eser bütün büyük fantastik eserler gibi zamandan bağımsızdır. Yani bugün de ilk yazıldığı günkü gibi okunabilir. Eserin günümüzde geçerliliğini koruyabilmesinin bir nedeni de işlenen temaların evrensel nitelikte olmasıdır. Bu özelliğiyle eser farklı kişilere farklı yönleriyle hitap edebilmektedir152. Eserlerdeki karakterler ve olaylar semboliktir. Bu semboller aynı anda birçok şeyi temsil eder. Dorothy’nin üç arkadaşı akıl, kalp ve cesaret olmak üzere üç temel özelliği temsil etmektedir ve Baum Dorothy’nin bu değerleri keşfetmesini ve yaşamı boyunca bunlara sahip olmasını istemektedir. Yukarıda anlattığımız tüm bu özellikler nedeniyle Baum çocuklara yönelik en iyi Amerikan fantastik yazarı ünvanını hak etmiştir.
The Wonderful Wizard of Oz eserinin yayımlanmasından sonra mutlu ve refah günler geçiren Baum yaşamının son yıllarında ciddi rahatsızlıklarla mücadele etmek zorunda kalmasına rağmen pozitifliğini korudu. Ancak 6 Mayıs 1919 sabahı Hollywood’daki evinde 63 yaşında yaşama veda etti153.
Baum 1919 yılında ölümüne kadar 14 tane Oz kitabı, 6 tane küçüklere yönelik kitapçık ve Oz karakterleriyle ilgili gazetelere yönelik 27 hikâye yazmış, son kitabı ölümünden sonra 1919 yılında yayımlanmıştır. Toplamda ise 60 kadar kitap yazmış olan Baum’un bu kitaplarının çoğu çocuklara yöneliktir.
3.2. OZ BÜYÜCÜSÜ’NÜN TÜRKİYE’DE ÇEVİRİ ÇOCUK YAZININDAKİ