B. Sonuç Değerlendirme
1.8.2.4. Lise 10 Sınıf Dil ve Anlatım Dersi Programı
Lise 10. Sınıf Dil ve Anlatım dersi programı anlatım türleri ve sözcük çeĢitleri ile ilgili üç üniteden oluĢmaktadır.
Birinci ünitede; dersin diğer dersler açısından da yararlı olması planlanarak Sunum, TartıĢma ve Panel konuları yer almaktadır. Ders kitaplarında bu ünitede sözlü anlatımı örnekleyen kısa metin parçalarının yer alması gerekmektedir (MEB, 2005: 11). Bu noktada; sunum, tartıĢma ve paneli kısaca tanımlamak, ünitenin içeriğini kavramaya yardımcı olacaktır:
Sunum: "Sunum, bir kiĢinin bir gruba karĢı bir ürün, değiĢen Ģirket politikası veya eğitim programının bir yönü hakkında bilgi vermek amacıyla yaptığı konuĢma ve gösterimdir" , bir baĢka ifadeyle "bilgileri yenileyen, pekiĢtiren, bir çalıĢma sonucunu açıklayan, laboratuvar ve anket araĢtırmalarını sunan, önemli olay ve olguları dile getirmek üzere yapılan konuĢmalar" sunum olarak adlandırılır (Deniz, 2007a :7, 9).
TartıĢma: "Daha önceden belirlenmiĢ bir konuda farklı görüĢlere sahip kiĢilerin bir araya gelerek konuyu çözümlemek, kendi görüĢlerini açıklamak, kanıtlamak, karĢı tarafın zayıf noktalarını aramak için yaptıkları söyleĢme" tartıĢma olarak adlandırılmaktadır. TartıĢmalar, demokrasi ve özgür düĢüncenin ürünüdür. Dolayısıyla tartıĢma, yapıldığı sırada, karĢılıklı saygıyı mutlak surette gerekli kılar. Saygıya eĢlik edecek diğer davranıĢlar ise nezaket, sabır, anlayıĢ, verilen süreye ve zamana uyma Ģeklinde sıralanabilir (Deniz, 2007a: 13).
Panel: Panel, "Bir konunun dinleyiciler önünde söyleĢi havası içerisinde birkaç kiĢi tarafından tartıĢılmasıdır." Bir baĢka ifadeyle "bilim, siyaset vb. konularda uzmanların dinleyiciler karĢısında bilgi ve görüĢ bildirdikleri, sonra da dinleyicilerin soru sorarak, açıklamalarla konuĢmaya katıldıkları bir toplantıdır" (Deniz, 2007a: 20)
“Anlatıma Hazırlık”, “Anlatımda Tema ve Konu”, “Anlatımda Sınırlandırma”, “Anlatımın ve Anlatıcının Amacı”, “Anlatımda Anlatıcının Tavrı”, “Anlatımın Özellikleri”, “Anlatımın OluĢumu” ve “Anlatım Türlerinin Sınıflandırılması” alt baĢlıklarını içeren ikinci ünite ”Anlatım ve Özellikleri” adını taĢımaktadır. Programdan yola çıkarak bu ünitenin amaçlarıyla ilgili Ģöyle bir sıralama yapılabilir (s.4-5):
1. Anlatım konusunda gerekli bilincin kazandırılması ve bu doğrultuda, anlatımda nelerin, nasıl etkili olabileceğinin metinlerden yola çıkılarak öğrencilere aktarılması,
2. Anlatımda, iĢlenen temanın belirlenen amaca uygun Ģekilde sınırlandırılmasını belirtmek,
3. Anlatımda tavrın önemi üzerinde durmak,
4. Dil bilgisi ve anlam iliĢkisinin somut örneklerini metinler üzerinden göstermek, dolayısıyla öğrencilerin, dil ve anlatım birliklerinin nasıl birleĢtiğini beceri düzeyinde özümsemelerini ve
5. Öğrencilerin okuyarak yazıların özelliklerini belirleyebilmeleri ve bunu bir beceriye dönüĢtürebilmelerini sağlamaktır.
Programda, ders kitaplarına iliĢkin bölümde; bu ünitede, her amaç için metin veya metin parçasının seçilmesi gerektiği bildirilmektedir. Ayrıca, seçilen metinlerin “anlatımın nasıl oluĢtuğunu, anlatımda anlatıcının tavrının anlatımın oluĢumunu nasıl etkilediğini ve anlatıma nasıl hazırlık yapıldığını sezdirecek nitelikte olması” ve “anlatım türlerinin özelliklerinin belirlenmesine imkân hazırlayacak” biçimde düzenlenmesi gerekmektedir (s. 11).
Programda “Anlatım ve Özellikleri” ünitesinde dersin ne Ģekilde izlenmesi gerektiği ise Ģöyle açıklanmaktadır (s. 8):
Sözü edilen baĢlıklar altında belirlenen amaçlar, sıralanan kazanımlar, önerilen etkinlikler çevresinde öğrencilerin anlatımla ilgili bilgilerini beceri düzeyinde alıĢkanlık hâline getirmeleri sağlanmalıdır. Ġstenen hedefe ulaĢabilmek için seçilen metinlerden hareketle soru-cevap metodu ve açıklama yoluyla, öğrencilere konuyla ilgili bilgi ve beceri kazandırılmalıdır.
Ġkinci ünitede anlatım türleri üzerinde durularak, metin türü ile anlatım türü arasındaki ayrım metinler çevresinde gösterilmelidir. Anlatım türlerinin metin türlerini oluĢturan birimler olduğu üzerinde durulmalıdır. Bir paragraf boyutunda anlatım türü olduğu gibi, birkaç paragraf boyutunda da anlatım türlerinin bulunabileceği de seçilen metinlerden hareketle gösterilmelidir.
Üçüncü ünitenin baĢlığı ise “Anlatım Türleri”dir. Anlatım türleri ünitesi aynı zamanda sözcük çeĢitlerinden yola çıkarak dil bilgisi alanında da içeriğe sahiptir. Herbir konu anlatım türlerinden bir baĢlığa sahiptir ve bu anlatım türüne iliĢkin metinlerden yola çıkarak bir sözcük türünü de iĢlemeyi öngörmektedir. Programda yer alan anlatım türleri ise “Öyküleyici (Hikâye Edici) Anlatım-Ġsim(Ad), Betimleyici (Tasvir edici) Anlatım – Sıfat (Ön ad),CoĢku ve Heyecana Bağlı Anlatım- Zamir (Adıl), Destansı Anlatım, Emredici Anlatım ve Fiil (Eylem)-Fiilimsi (Eylemsi), Öğretici Anlatım- Açıklayıcı Anlatım-TartıĢmacı Anlatım-Kanıtlayıcı Anlatım- Zarf (Belirteç), DüĢsel Anlatım, Gelecekten Söz Eden Anlatım- Edat (Ġlgeç) ve Bağlaç, SöyleĢmeye Bağlı Anlatım- Mizahî Anlatım ve Ünlem” Ģeklinde sıralanmaktadır.
Üçüncü ünitenin amaçları programdan hareketle Ģu Ģekilde özetlenebilir (s.5): 1. Anlatım türlerinin -okunan metinden hareketle- özelliklerini belirlemek, 2. Anlatım türlerinden oluĢmuĢ yazıları anlamak ve öğrenciye yazma becerisi kazandırmak,
3. Metinler üzerinden dil bilgisi çalıĢmalarının uygulamalı yapılmasını sağlamak,
4. Metinleri incelemede, anlatım türlerinin özelliklerini ve iĢlevlerini doğru kavramanın önemi vurgulamak,
5. Kelime çeĢitlerinin ilgili metinlerden hareketle kavratılmasını sağlamak amaçlanmıĢtır.
Programa göre bu ünitede iĢlenecek metinlerin özellikle çağdaĢ Türk veya dünya yazarlarından seçilmesine özen gösterilmelidir (s.11). Programda üçüncü ünitenin nasıl iĢlenmesi gerektiği ise Ģu Ģekilde yer almaktadır (s.9):
Onuncu sınıfın üçüncü ünitesinde öğrencilerden bir veya birkaç anlatım türü ve bir kelime çeĢidinin örneklerini içeren metinler bulmaları, bu metinleri okumaları ve özelliklerini belirlemeye çalıĢmaları sağlanmalıdır. Öğrencilerin örnek metinler üzerinde çalıĢmaları, sınıfta grup disiplini içinde değerlendirilmelidir. Anlatım türünün özellikleri öğretmenin gözetiminde seçilen metinlerde gösterildikten sonra, öğrencilerin seçilen anlatım türünü örnek alarak aynı anlatım türünde yeni metinler yazmaları ve yazdıklarını arkadaĢlarıyla paylaĢmaları sağlanmalıdır. Onuncu sınıfta üçüncü üniteden itibaren anlatım türlerinin kavratılmasında olduğu gibi, dil bilgisi konularının kavratılmasında da
“gösterip yaptırma” ile “soru-cevap yöntemi” birlikte kullanılmalıdır. Birinci yöntemle, iĢlenen metinlerde kelime türlerinin nasıl kullanıldığı gösterilerek kavratılmalı; sonra da tartıĢma ve soru- cevap yöntemi ile konu üzerinde durulmalıdır. Sözlü metinler dinlettirilmeli; sonra da bu metinlerin nasıl hazırlandığı, metinlerin oluĢumu, metinlerde anlatıcının tavrı, metinlerin ifade özellikleri, metinlerde konu ve tema üzerinde öğrenciler konuĢturulmalıdır.
Ayrıca, 10.sınıf dil ve anlatım dersinde, öğretmenler, kazanımları gerçekleĢtirmeye yönelik istediği kadar metin parçası seçebilmektedir. Ancak, programa göre metin parçaları seçilirken ders saati, ünite için önerilen zaman ve metin sayısının göz önünde bulundurulması gerekmektedir (s.16).
Programda üniteler için önerilen süre ve metin sayısına iliĢkin tablo Ģu Ģekildedir: Ö Ġ Ü
ÜNĠTELER DERS
SAATİ
AĞIRLIK METĠN VE METĠN
PARÇALARI
BÜTÜN PARÇA
I.ÜNĠTE: SUNUM- TARTIġMA- PANEL 4 6 3
II.ÜNĠTE: ANLATIM VE ÖZELLĠKLERĠ
10 13 2
III.ÜNĠTE: ANLATIM TÜRLERĠ 1. ÖYKÜLEYĠCĠ (HĠKÂYE EDĠCĠ) ANLATIM – ĠSĠM (AD)
9 13 *
2. BETĠMLEYĠCĠ (TASVĠR EDĠCĠ) ANLATIM
– SIFAT (ÖN AD) 6 8 *
3. COġKU VE HEYECANA BAĞLI ANLATIM –ZAMĠR (ADIL)
10 14 *
4. DESTANSI (EPĠK) ANLATIM-EMREDĠCĠ ANLATIM – FĠĠL (EYLEM)/FĠĠLĠMSĠ
(EYLEMSĠ) 9 13 *
5. ÖĞRETĠCĠ ANLATIM-AÇIKLAYICI ANLATIM-TARTIġMACI ANLATIM-
KANITLAYICI ANLATIM – ZARF (BELĠRTEÇ) 8 11 *
6. DÜġSEL (FANTASTĠK) ANLATIM- GELECEKTEN SÖZ EDEN ANLATIM – EDAT (ĠLGEÇ), BAĞLAÇ
8 11 *
7. SÖYLEġMEYE BAĞLI (DĠYALOG)
ANLATIM- MĠZAHĠ ANLATIM –ÜNLEM 8 11 *
Programda, lise 10. sınıf “Dil ve Anlatım” dersinde hedeflerin neler olduğu ve ünitelere göre nasıl bir dağılım gerçekleĢtirdiği Ģu Ģekilde gösterilebilir:
Hedefler:
Birinci Ünite: “Sunum, TartıĢma, Panel” (3 hedef ve 37 kazanım içerir) 1. Sunumun özelliklerini belirleme ve sunum yapma
2. TartıĢmanın özelliklerini belirleme ve uygulama 3. Panelin özelliklerini belirleme
Ġkinci Ünite: “Anlatım ve Özellikleri” (8 hedef ve 42 kazanım içerir) 4. Anlatıma hazırlığın önemini belirleme
5. Anlatımda tema ve konu ayrımını fark etme 6. Anlatılacak konuyu sınırlama
7. Anlatımda anlatıcının amacını belirleme 8. Anlatımda anlatıcının tavrını belirleme 9. Anlatımın özelliklerini belirleme 10. Anlatımın oluĢumunu kavrama 11. Anlatım türlerini belirleme
Üçüncü Ünite: “Anlatım Türleri” (20 hedef, 221 kazanım içerir)
12. Öyküleyici anlatımı inceleme ve öyküleyici anlatımla metin yazma 13. Ġsimlerin iĢlevlerini belirleme
14. Betimleyici anlatımın özelliklerini belirleme ve betimleyici anlatımla metin oluĢturma
15. Sıfatların iĢlevlerini belirleme
16. CoĢku ve heyecana bağlı metinlerin özelliklerini belirleme ve bu anlatım türlerinde metin oluĢturma
17. Zamirlerin iĢlevlerini belirleme
18. Destansı anlatımın özelliklerini belirleme ve destansı anlatımla metin oluĢturma
19. Emredici anlatımın özelliklerini belirleme ve emredici anlatımla metin oluĢturma
21. Öğretici anlatımın özelliklerini belirleme ve öğretici anlatımla metin yazma
22. Açıklayıcı anlatımın özelliklerini belirleme ve açıklayıcı anlatımla metin oluĢturma
23. TartıĢmacı anlatımın özelliklerini belirleme ve tartıĢmacı anlatımla metin oluĢturma
24. Kanıtlayıcı anlatımın özelliklerini belirleme ve kanıtlayıcı anlatımla metin yazma
25. Zarfları ayırt etme, iĢlevlerini belirleme
26. DüĢsel anlatımın özeliklerini belirleme ve düĢsel anlatımla metin yazma
27. Gelecekten söz eden anlatımın özelliklerini belirleme ve gelecekten söz eden anlatımla metin oluĢturma
28. Edat ve bağlaçların iĢlevlerini belirleme
29. SöyleĢmeye bağlı anlatımın özelliklerini belirleme ve söyleĢmeye bağlı anlatımla metin oluĢturma
30. Güldürücü metinlerin özelliklerini belirleme ve güldürücü metin oluĢturma
31. Ünlemlerin iĢlevlerini ve özelliklerini belirleme
Bu çalıĢmada, lise 10.sınıf dil ve anlatım dersinde yer alan dil bilgisi konuları çalıĢmanın araĢtırma alanının bu konu olması nedeniyle ayrıca önem taĢımaktadır. Bu nedenle 10.sınıf dil ve anlatım dersinde yer alan dil bilgisi konularına iliĢkin programın hedeflediği kazanımlara burada değinme gereksinimi ortaya çıkmıĢtır. Kazanımlarla birlikte ayrıca, konuların kısa tanımlarına da yer verilmektedir.
1. Ġsim: Canlı ve sansız varlıkları, duygu ve düĢünceleri, çeĢitli durumları bildiren sözcüktür (www.tdk.gov.tr). Ġsimler, varlıklara veriliĢlerine göre (özel isim,cins isim), varlıkların oluĢlarına göre (soyut isim, somut isim), varlıkların sayılarına göre ve yapılarına göre (yalın isim, türemiĢ isim, bileĢik isim) sınıflandırılmaktadır (Deniz, 2007: 9-12).
Programda isimlerin öğretilmesine iliĢkin hedef “isimlerin iĢlevlerini belirleme” olarak belirtilmiĢtir ve kazanımlar Ģöyle sıralanmaktadır:
1. Metinde isim olan kelimeleri bulur, bunların kullanılma nedenlerini belirler.
2. Metinde özel isimlerle cins isimleri ayırır, bu isimlerin metne kazandırdıklarını belirler. 3. Metindeki teklik ve çokluk isimleri ayırır, isimlerin teklik ve çokluk anlamlarının metne
kazandırdıklarını belirler.
4. Ġsimlerin çokluk eki almadan birden fazla varlığı nasıl ifade ettiğini belirler.
5. Metinde topluluk isimlerinin bildirdiği varlıkların topluluk ismi kullanmadan nasıl ifade edileceğini belirler.
6. Metinde topluluk isimlerini ayırır, bunların ifadeye kazandırdıklarını belirler. 7. Metinde soyut ve somut isimleri ayırır.
8. Metinde soyut isimlerin çok kullanıldığı ifadelerin özelliklerini açıklar. 9. Metinde somut isimlerin çok kullanıldığı ifadelerin özelliklerini açıklar.
10. Ġsimlerde küçültme, sevgi, acıma gibi ifadelerin nasıl ortaya çıktığını belirler. 11. Ġsimlerin cümlede farklı kelime türü olarak kullanıldığını fark eder.
12. Metindeki isimleri yapılarına göre ayırır, özelliklerini açıklar.
13. TüremiĢ isimlerin niçin türetildiklerini dilin genel yapısını dikkate alarak açıklar. 14. BirleĢik ismin oluĢumunu ve ifadeye kazandırdıkların açıklar.
2. Sıfat: Bir adı nitelik, nicelik, yer, sıra vb. bakımdan niteleyen, belirten kelimedir (www.tdk.gov.tr). Sıfatlar “niteleme sıfatları” ve “belirtme sıfatları” olmak üzere ikiye ayrılır. Niteleme sıfatları isimlerin durumunu, rengini, Ģeklini ve hareketini belirtirken belirtme sıfatları varlıkların yerini ve sayısını gösterir ya da belgisiz olarak durum
3. larını belirtir (Deniz, 2007: 19). Belirtme sıfatları “iĢaret sıfatı”, “sayı sıfatı”,”belgisiz sıfat” ve “soru sıfatı” olmak üzere dörde ayrılmaktadır. Sıfatlar ayrıca yapılarına göre de “basit sıfatlar”, “türemiĢ sıfatlar” ve “birleĢik sıfatlar” olmak üzere üçe ayrılır (Deniz, 2007:22). Programda ayrıca “bir varlığın niteliklerini üstünlüğünü ve en yüksek derecesini gösteren” (Deniz, 2007:21) pekiĢtirme sıfatı da bu konu kapsamı içinde iĢlenmektedir.
Programda sıfatların öğretilmesine iliĢkin hedef “sıfatların iĢlevlerini belirleme” olarak belirtilmiĢtir ve kazanımlar Ģöyle sıralanmaktadır:
3. Zamir: “KiĢi, dönüĢlülük, gösterme, soru be belirsizlik kavramları vererek varlıkların yerine tutan söz” olarak tanımlanan zamir “adıl” olarak da bilinmektedir (www.tdk.gov.tr). Zamirler kiĢilerin yerine kullanılan “Ģahıs (kiĢi) zamirleri”, isimlerin yerini iĢaret yoluyla gösteren “iĢaret zamirleri”, yerlerini tuttukları isimleri belli belirsiz bildiren “belgisiz zamirler” ve isimlerin yerlerini soru yoluyla tutan “soru zamirleri” olmak üzere dört grupta incelenmektedir (Deniz, 2007 : 31-32).
Programda zamirlerin öğretilmesine iliĢkin hedef “zamirlerin iĢlevlerini belirleme” olarak belirtilmiĢtir ve kazanımlar Ģöyle sıralanmaktadır:
1. Metinlerdeki sıfatları bulur, sıfatların metinde kullanılma nedenlerini açıklar. 2. Metindeki niteleme sıfatlarını bulur, bu sıfatların metne kazandırdıklarını açıklar. 3. Metindeki belirtme sıfatlarını bulur, gruplandırır, bu sıfatların metne
kazandırdıklarını açıklar.
4. Cümlelerdeki iĢlevlerine göre hem sıfat hem de zamir olarak kullanılabilen kelimeleri birbirinden ayırt eder.
5. PekiĢtirme sıfatlarını bulur, bu sıfatların iĢlevlerini tartıĢır.
6. Sıfatlarda derecelendirmeyi sağlayan ekleri belirler, kullanılma nedenlerini tartıĢır. 7. Metindeki sıfatları yapılarına göre sınıflandırır.
8. Sıfatları kullanarak örnek paragraflar oluĢturur.
1. Metinlerdeki zamirleri bulur ve bu zamirlerin kullanılma nedenlerini açıklar.
2. Metinlerdeki Ģahıs zamirlerini bulur, bunların kullanılma nedenlerini açıklar.
3. Metinlerdeki iĢaret zamirlerini bulur, bunların kullanılma nedenlerini açıklar.
4. ĠĢaret zamiri ve iĢaret sıfatı olarak kullanılan kelimeleri ayırt eder, aynı kelimenin hangi durumlarda sıfat ve zamir olarak kullanılabildiğini fark eder.
5. Metindeki belirsizlik zamirlerini bulur, bunların ifadeye kazandırdıklarını tartıĢır.
6. Metindeki iĢlevlerine göre belirsizlik zamirleriyle belirsizlik sıfatlarını ayırt eder.
7. Metindeki soru zamirlerini bulur, bunların ifadeye kazandırdıklarını tartıĢır.
8. Soru sıfatlarıyla, soru zamirlerini ayırt eder; hangi durumda aynı kelimenin sıfat veya zamir olarak kullanıldığını tartıĢır.
4. Fiil ve fiilimsiler: Varlıkların yaptıkları iĢleri, hareketleri zamana ve kiĢiye bağlayarak anlatan sözcükler olan fiiller 10. Sınıf Dil ve Anlatım dersinde, eylem, eylem gövdesi, eylemde çatı, çatı ekleri ile türetilen eylemler, eylem çekimi ve kipler baĢlıkları altında incelenir (Deniz, 2007: 42-50). “Fiilden türetilen, olumsuzu yapılabilen mastar, sıfat-fiil, zarf-fiil vb. türleri bulunan ad, eylemsi” (www.tdk.gov.tr) olarak tanımlanan fiilimsiler eylemlik (eylemlerin adını bildirir) , ortaç (eylemin sıfat olarak kullanılması) ve ulaç (eylemden türeyen ve belirteç görevini yapan sözcükler) olmak üzere üçe ayrılır (Deniz, 2007: 50-51). Programda eyleme iliĢkin konular oldukça detaylı bir biçimde yer almaktadır.
Programda fiillerin ve fiilimsilerin öğretilmesine iliĢkin hedef “fiillerin ve fiilimsilerin iĢlevlerini belirleme” olarak belirtilmiĢtir ve kazanımlar Ģöyle sıralanmaktadır:
1. Metindeki fiilleri bulur, bunların kullanılma nedenlerini tartıĢır. 2. Fiilleri, bildirdikleri anlamlara göre gruplandırır.
3. Fiil kiplerini ve Ģahıs eklerini sınıflandırır.
4. Özneyle iliĢkisi açısından fiil çatılarını gruplandırır.
5. Etken fiillerin özelliklerini belirler, ifadeye kazandırdıklarını açıklar. 6. Edilgen fiillerin özelliklerini belirler, kullanılma nedenlerini açıklar. 7. ĠĢteĢ fiillerin özelliklerini belirler, kullanılma nedenlerini açıklar. 8. DönüĢlü fiillerin özelliklerini belirler, kullanılma nedenlerini açıklar. 9. Nesneyle iliĢkisi açısından fiil çatılarını gruplandırır.
10. GeçiĢli fiillerin özelliklerini belirler, kullanılma nedenlerini açıklar. 11. GeçiĢsiz fiillerin özelliklerini belirler, kullanılma nedenlerini açıklar. 12. Ettirgen fiillerin özelliklerini belirler, kullanılma nedenlerini açıklar. 13. Cümledeki fiillerin, niçin zamanla anlam kaymasıyla kullanıldığını tartıĢır. 14. Metindeki fiilleri yapılarına göre gruplandırır, bunların özelliklerini açıklar.
15. BirleĢik fiillerin oluĢumunu açıklar.
16. Yeterlik, tezlik, sürerlik ve yakınlık fiillerini birbirinden ayırır; bunların cümleye kazandırdığı anlamları tartıĢır.
17. Ek fiilin kullanılıĢlarını belirler ve bunların kullanılma nedenlerini tartıĢır. 18. Metindeki fiilimsileri (sıfat-fiil, zarf-fiil, isim-fiil) bulur, gruplandırır ve bunların
kullanılma nedenlerini açıklar.
5. Zarf: “Bir fiilin, sıfatın veya bir zarfın anlamını zaman, yer, ölçü, nitelik, soru kavramları bakımından etkileyen kelime” olarak tanımlanan (www.tdk.gov.tr) zarflar “belirteç” olarak da bilinmektedir. Zarflar fiillerden ve sıfatlardan önce gelerek bu sözcüklerin anlamlarını çeĢitli yönlerden pekiĢtirmektedir. Zarflar, fiillerden önce gelerek eylemin nasıl yapıldığını bildiren “durum zarfları”, fiillerden önce gelerek onların anlamlarını zaman bakımından belirten “zaman zarfları”, yine fiillerden önce gelerek anlamlarını yer veya yön göstererek belirten “yer-yön zarfları”, bir sıfattan, bir fiilden ya da bir zarftan önce gelerek onların anlamlarını azlık-çokluk bakımından pekiĢtiren “nicelik zarfları” ve fiillerin ve sıfatların anlamlarını soru yoluyla pekiĢtiren “soru zarfları” olmak üzere sınıflanmaktadır (Deniz, 2007: 72-77).
Programda zarfların öğretilmesine iliĢkin hedef “zarfları ayırt etme, iĢlevlerini belirleme” olarak belirtilmiĢtir ve kazanımlar Ģöyle sıralanmaktadır:
1. Metindeki zarfları bulur, bunların kullanılma nedenlerini açıklar. 2. Zarfları görev ve anlamlarına göre gruplandırır.
3. Niteleme zarflarını ayırır, bunların cümleye kazandırdığı anlamları tartıĢır. 4. Niteleme zarfları ile niteleme sıfatlarını ayırt eder, bunların cümledeki iĢlevlerini
belirler.
5. Zaman zarflarını ayırt eder, fiilde belirtilen zamanla zaman zarfının anlattığı zamanın farklı olup olmadığını araĢtırır.
6. Cümledeki yer-yön zarflarını ayırt eder, bunların cümleye kazandırdığı anlamları tartıĢır.
7. Cümleye azlık-çokluk anlamı kazandıran zarfları ayırt eder, cümledeki iĢlevlerini belirler.
9. Metindeki zarfları yapılarına göre ayırır, bunların özelliklerini açıklar.
10. Cümledeki zarfları bulur, bu zarfların cümleye kazandırdığı anlamları tartıĢır.
6. Edat ve Bağlaçlar: Edat, “tek baĢına anlamı olmayan, sonuna geldiği sözle cümledeki diğer kelimeler arasında iliĢki kuran kelime türü” olarak tanımlanır (www.tdk.gov.tr) ve ilgeç olarak da anılmaktadır. Edatlar birlikte kullanıldıkları sözcük, tamlama ve gruplar ile kendilerinden sonra gelen fiil veya sıfat arasında benzerlik, eĢitlik, araç, yön gibi çeĢitli anlam ilgilerini sağlamaktadır (Deniz, 2007: 89).
Bağlaç ise, “eĢ görevli kelimeleri veya önermeleri birbirine bağlayan kelime türü” olarak tanımlanır (www.tdk.gov.tr).
Programda edat ve bağlaçların öğretilmesine iliĢkin hedef “edat ve bağlaçların iĢlevlerini belirleme” olarak belirtilmiĢtir ve kazanımlar Ģöyle sıralanmaktadır:
1. Metinlerdeki edatları bulur, bunların kullanılma nedenlerini açıklar. 2. Edatların kelimelere kazandırdığı anlamları tartıĢır.
3. Metinden edatlar çıkarılırsa anlamın bozulup bozulmayacağını tartıĢır. 4. Hem edat hem de bağlaç olarak kullanılabilen kelimeleri araĢtırır.
5. Edatların yerini tutan ekleri araĢtırır, bunların cümleye kazandırdığı anlamları tartıĢır.
6. Edatların cümle içinde nasıl grup kurduğunu açıklar.
7. Metindeki bağlaçları bulur, bunların kullanılma nedenlerini açıklar. 8. Hangi kelimelerin bağlaç olarak kullanıldığını belirler.
9. Metinden bağlaçlar çıkarıldığında anlamda daralma olup olmadığını tartıĢır.
10. Cümlede bir bağlaç yerine baĢka bir bağlacın kullanılıp kullanılamayacağını tartıĢır. 11. Cümlede bağlaç yerine virgül, noktalı virgül kullanılıp kullanılamayacağını araĢtırır. 12. Bağlaçlarla nasıl kelime grubu oluĢturulduğunu araĢtırır.
14. Hem edat, hem bağlaç görevinde, hem sıfat hem de zarf görevinde kullanılabilen kelimelerin cümlelere kattığı anlam farklılıklarını tartıĢır.
15. Metindeki bağlaçları yapı bakımından sınıflandırır, bağlaçların özelliklerini açıklar.
7. Ünlem: “Türlü duyguları anlatan veya bir doğa sesini yansıtan kelime” olarak tanımlanan (www.tdk.gov.tr) ünlemler bir heyecan etkisi ile ağızdan çıkan duyguların canlı bir biçimde anlatılmasına yardımcı olmaktadır (Deniz, 2007: 119).
1. Metindeki ünlemleri bulur, bu ünlemlerin kullanılma nedenlerini açıklar.
2. Ünlem olmadıkları hâlde tonlama yoluyla ünlem değeri kazandırılmıĢ kelimeleri ayırt eder.
3. Hitaplarla ünlemleri birbirinden ayırır.
4. Ünlem cümlelerinde, ünlem iĢaretini yerinde ve doğru kullanır. 5. Ünlemlerin, cümlenin yapısına öge olarak girmediğini fark eder.