Lehçe ve Ağızlarda Atasözleri

Atasözleri yöreden yöreye, bölgeden bölgeye değiĢiklik gösterebildiği gibi benzer özellikler de gösterebilmektedir. Türkçenin lehçelerinde görülen atasözlerinin genellikle benzer özellikler gösterdiği görülmektedir. Atasözlerinde görülen bu benzerlikte iklimin, bitki örtüsünün, karakterin, insan psikolojisinin ve toplumsal olayların büyük etkisi vardır. Hasan Ülker, Türk Dünyasındaki atasözlerini aynı kökten beslenen bir ağacın bütün dallarında aynı meyvenin yetiĢmesine benzetmektedir:

“Bir ağacın bir veya birkaç dalının kabul edebileceği diğer bazı meyvelerin aĢılanması gerçeğinde olduğu gibi, atalarımız da yadırgamayacakları kültürlerden tesirler almıĢ, ancak onları milli benliklerin içinde eritmesini bilmiĢlerdir. Aynı kültürün küçük farklılıklarla karĢımıza çıkmasını tabii karĢılıyoruz. Büyük bir meyve ağacı düĢünün. Daha çiçek açarken bile bütün dallarda tam bir birlik göremeyiz. Çiçekler hızla geliĢerek meyveye dönüĢür, toplanıp yenecek hale gelir. Bu meyvelerin büyüklükleri, tatları, renkleri hâsılı birçok özellikleri küçük farklılıklar gösterir. Ama hiç kimse o meyvelerin aynı ağaca ait olmadığını söyleyemez.” (Ülker 2002: 141)

Türk dünyası lehçe ve ağızlarındaki atasözleri çeĢitli araĢtırmacılar tarafından sınıflandırılmıĢtır. Aksoy, atasözlerini kullanıldıkları çevre ve zaman bakımından dörde ayırmaktadır: “1. Bugün yurdumuzun her yerinde kullanılanlar; 2. Kullanışları, yurdumuzun kimi bölgelerine özgü olanlar; 3. Türkiye dışındaki Türk Lehçelerinde yaşayanlar; 4. Eski zamanlarda kullanılmış, bugün unutulmuş olanlar.” (Aksoy 1993: 7)

Aksoy‟un yaptığı sınıflandırmada yer alan yurdumuzun her yerinde kullanılan atasözleriyle, Türkiye dışındaki ve Türk lehçelerinde yaşayan atasözleri üzerinde birçok çalıĢma yapılmıĢ olup bunlar yayımlanmıĢtır. Yapılan bu çalıĢmalarda, bölgeden bölgeye veya lehçeden lehçeye değiĢiklik gösteren atasözleri arasındaki Ģekil ve anlam benzerliğine, atasözlerindeki söz dizimine, özellikle vurgu yapılmıĢtır. Gözaydın, Türk Lehçelerindeki atasözleri arasındaki benzerliğe Ģu ifadelerle dikkat çekmektedir:

“Türkçe kökenli lehçelerde mevcut bulunan yüzlerce atasözü birbirleriyle karĢılaĢtırıldığında aralarındaki benzerliği veya farklılığı ortaya koymaktadır. Ancak bugün Atlantik Okyanusu‟ndan Sibirya içlerine kadar uzanan geniĢ coğrafya içerisinde yaĢayan çeĢitli Türk kökenli toplulukların hemen hemen aynı düĢünceler etrafında toplandıklarını, yaĢattıkları atasözlerinden hemen anlayabiliyoruz.” (Gözaydın 1998: 708)

Türkçenin lehçelerindeki benzer özelliklere dikkat çeken Hatipoğlu, konuyla ilgili Ģu örnekleri vermektedir:

“Bazı atasözleri bütün lehçelerde ortaktır. Fakat lehçelerin hemen hepsinde baĢka lehçede bulunmayan, sırf o lehçenin malı olan atasözleri de çoktur. Kazancadaki “ġem bolgan cirin yaktırtmaz.” atasözü Türkiye Türkçesi‟nde, „Mum dibine ıĢık vermez.‟ Ģeklindedir. (…) Lehçeler, bölge bakımından uzaklara gittikçe, atasözleri de birbirinden uzaklaĢmaktadır. Kazakçada görülen „Kan balası ilge, Kazak balası cerge iye.‟ (Han çocuğu ülkeye, Kazak çocuğu toprağa sahip); „CemiĢ baylıgı bir aylık.‟ (yemiĢ zenginliği bir aylık); Özbekting alaĢasınan (alaca, renkli kilim, yaygı) Kazaktıng kalçasınan gibi atasözleri tek bir lehçenin malı gibi görünmektedir.” (Hatipoğlu 1963: 40)

Lehçe ve ağızlardaki atasözleri üzerine Türkiye‟de ve Türk dünyasında çeĢitli çalıĢmalar yapılmıĢtır. (Çeneli 1984, Çağatay 1988, Erten 1994, Aksan 1999, Sis 2005 vb.) Ayrıca Özkul Çobanoğlu, Türkiye Türkçesinde kullanılan 1000 atasözünü Divânü Lügati‟t-Türk‟ten baĢlayarak Kıpçakça-Altınordu, Çağatayca, Oğuzca ve Osmanlıca gibi tarihi dönemlerdeki paralel metinler ile bunların Afganistan, Altay, Kuzey ve Güney Azerbaycan, Makedonya-Kosova, Batı Trakya, BaĢkurdistan, Bulgaristan, ÇuvaĢistan, Dobruca, Deliorman, Gagavuz, Hakasya, Karay-Kırımçak, Kazak, Kıbrıs, Irak-Suriye, Karakalpak, Karaçay-Malkar, Kırgızistan, Kırım, KaĢkay, Kamuk, Nogay, Özbek, Tataristan, Tuva, Doğu Türkistan, Türkmenistan ve Yakut (Saha) vb. lehçe veya Ģivelerinde kullanılmakta olan Ģekillerinden tespit ettiklerini bir araya getirmiĢtir. (Çobanoğlu 2004) Çobanoğlu, adı geçen incelemesinde Türk dünyası atasözlerinin, söyleniĢ özelliği, kavram, fonetik, semantik, söz dizimi, sentaks ve diğer hususlarda çok büyük ölçüde ayniyetleri olduğunu ancak çeĢitli nedenlerle bazı atasözlerinin farklılıklar

gösterdiğini belirttikten sonra Türk Dünyası atasözlerini kaynak ve kullanım niteliklerine göre Ģu üç gruba ayırmaktadır:

“1. Aynı hayat tarzını, dünya görüĢünü gelenek ve göreneklerini ve dolayısıyla aynı kültürel ekolojiyi yansıtmada mana ve söyleniĢ bakımından birbirinin tamamen aynısı olanlar,

2. Manası aynı olmakla beraber söyleniliĢinde bir veya birkaç kelime ve bazen de sadece sesle sınırlı ufak tefek farklılıklar olan atasözleri,

3. Türk boyunun ve topluluğunun yaĢadığı sosyo-kültürel muhitin yer aldığı hususi coğrafya ve sosyo-kültürel farklılıkların dıĢa vurulduğu mahalli atasözleri.” (Çobanoğlu 2004: 15)

Türk lehçe ve Ģivelerinde kullanılan atasözleri üzerine yapılan benzer karĢılaĢtırmalı çalıĢmalarla Türk dünyasında kullanılan atasözleri arasındaki benzerlik ve farklılıklar ortaya çıkacak, böylece Türk dünyasında kullanılan atasözlerinin anlamsal ve yapısal özellikleri daha net bir Ģekilde ortaya konabilecektir.

Türkiye Türkçesinde yer alan bir atasözünün diğer lehçe ve ağızlardaki karĢılıkları aĢağıda gösterilmiĢtir. Örnek atasözü, Özkul Çobanoğlu‟nun Türk Dünyası Ortak Atasözleri Sözlüğü7_{‟nden alınmıĢtır. Bu atasözü incelendiğinde Türk dünyası} atasözleri arasındaki benzerlik açıkça görülmektedir.

KULLANILDIĞI TÜRKÇE ATASÖZÜ

Türkiye Türkçesi Mızrak çuvala sığmaz

Altınordu Türkçesi Biz kapçıkta turmaz

Oğuz Türkçesi Sünü çuvala sığmaz

Osmanlı Türkçesi Mızrak çuvala girmez

Makedonya Kosova Türkçesi Sırık çuvala cirmes

BaĢkurt Türkçesi Biz kapsıkta yatmay

Suriye Bayırbucak Türkçesi Minare çuvala sığmaz

Bulgaristan Türkçesi Mızrak çuvala girmez

ÇuvaĢ Türkçesi PaĢatana mihere pıtaraymın, tesse

Dobruca Türkçesi Biz kapĢıkta catmaz

7 _{Özkul Çobanoğlu, (2004), Türk Dünyası Ortak Atasözleri Sözlüğü, Atatürk Kültür Merkezi BaĢkanlığı,}

Dilorman Türkçesi Biz çuvala sırmas

Gagauz Türkçesi Biz, çuvala sıymaz

Hakas Türkçesi Pisti hapta çazır polbasın

Kazak Türkçesi Bolat biz kap tübinde catpas

Kuzey Azerbeycan Türkçesi Ġyde torbada kalmaz

Kırım Türkçesi Süngü çuvalga sığmaz

Karakalpak Türkçesi Polat semser kın tübinde catama

Kumuk Türkçesi Kapğa sağlan bulan sünkü yaĢınmas

Kazan Türkçesi Biz kapçıkta yatmas.

Türkmen Türkçesi Bizi haltada gizlep bolmaz

Uygur Türkçesi Begiz tagarda tohtimas, ot kegezde