III. mini mikro metin (azalan)
yer yerinden oyna- eyleminin derecesi bakımından (I.mini mikro metin)
Alacüvek, “Huvat köyün adını değiştiriyormuş,” diye bir haberle çalkalandı (azalan) o gece Alacüvek’te kimse uyumadı
kırklı bebeğinden yatalağına varıncaya kadar herkes ayaklandı
kadınlar başlarında çanları, ellerinde kirmenleri, sırtlarında bebekleri muhtarın kapısının önünde toplaştılar
erkekler muhtarın erkek odasında sabahaca bağırıştılar
yaşlılar ilkin, “Alacüvek adı atamız yatırın yadigarıdır, günaha girmeyin,” diye nasihat verdiler
yaşlılar sonuna kadar da bastonlarına dayanıp direndiler
ama gün ağarınca bir öfkeyle muhtarın erkek odasını terk ettiler (artan)
(II. mini mikro metin)
yaşlılar şöyle dursun Huvat bile ateşli yandaşları karşısında ilkin şaşkınlığa düştü (azalan)
daha o Alacüvek değil de şu olsun demeye fırsat bırakmadan o bir isim, öteki başka bir isim söylemeye başladı.
neyseki Huvat sonunda kendini toparladı, “Köyün adını ‘Atom’ koyacağız,” diye
yerinden fırladı (artan)
80 (III. mini mikro metin)
herkes bir merakla susup Huvat’a baktı (artan)
neden sonra Keşli Rıfat ayıktı
“Atom’ neyin nesi ki, lan?” diye sormayı akıl etti
Huvat şehirde herkesin atomdan söz ettiğini söyleyerek atom hakkında ne biliyorsa sıraladı
Huvat … atom hakkında ne biliyorsa sıraladı
ama … Değnekli Ali … ayağa kalktı, “Atom ilkine gavur adı,” diye ortaya ters bir laf attı Huvat “Lan topal it, senin gibi yarım akıllıya mı kaldı gavur adıysa,” diye biri kızgınlıkla Değnekli Ali’nin üstüne atıldı
yakasından tutup yere yatırdı
Değnekli Ali, “Kore’ye kim gitti, lan, ha?” diye ağlamaya başladı burnunu çeke çeke atom hakkında bildiklerini bir de o anlattı
“Atomu yiyen it kudurur lan,” diye köylünün ödünü patlattı yerine çekilip oturmadan da ortaya yeni bir isim attı. Akçalı…
köylüler o günden sonra hem Alacüvek’in adını hem de Değnekli Ali’nin adını değiştirdiler
Alacüvek’e “Akçalı”, Değnekli Ali’ye de “Koreli” dediler. (azalan)
ÖRNEK: 55
Huvat “Lan topal it, senin gibi yarım akıllıya mı kaldı gavur adıysa,” diye bir kızgınlıkla Değnekli Ali’nin üstüne atıldı, yakasından tutup yere yatırdı. Değnekli Ali, “Kore’ye kim gitti, lan, ha?” diye ağlamaya başladı. Burnunu çeke çeke atom hakkında bildiklerini bir de o anlattı. “Atomu yiyen it kudurur lan,” diye köylünün ödünü patlattı. Yerine çekilip oturmadan da ortaya yeni bir isim attı. Akçalı… (Tekin, SAÖ, s.
36)
81
Huvat’ın Değnekli Ali’ye karşı öfkesi eylemleri aracılığıyla okuyucuya sezdirilmektedir. Bu eylemler aşamalı olarak artar. CBB’nin devamında Huvat’ın eylemlerinin son bulduğu görülmektedir ancak verici; bunu dil bilgisel yollarla kodlamaz, alıcının çıkarımına bırakır. Huvat’ın öfkesinin azalışının aşamalı olup olmadığı da bilinmemektedir.
Huvat’ın öfkesi (artan)
Huvat “Lan topal it, senin gibi yarım akıllıya mı kaldı gavur adıysa,” diye biri kızgınlıkla
Değnekli Ali’nin üstüne atıldı
Huvat “Lan topal it, senin gibi yarım akıllıya mı kaldı gavur adıysa,” diye biri kızgınlıkla Değnekli Ali’nin yakasından tutup yere yatırdı
Değnekli Ali, “Kore’ye kim gitti, lan, ha?” diye ağlamaya başladı
Değnekli Ali, burnunu çeke çeke atom hakkında bildiklerini bir de o anlattı Değnekli Ali, “Atomu yiyen it kudurur lan,” diye köylünün ödünü patlattı
Değnekli Ali, yerine çekilip oturmadan da ortaya yeni bir isim attı. Akçalı… (azalan)
ÖRNEK: 56
Atiye, Huvat’a köy adı kaygısı çekeceğine, durup dururken bir atom icadı çıkarıp it vuracağına, evde eksik12 arasa daha iyi olacağını duyurdu. (Tekin, SAÖ, s. 37)
Alıntılanan örnekte Dirmit ile köy adı ve atom icadı çıkarıp it vurma arasında karşılaştırma yapılmakta ve Dirmit’in bunlardan daha önemli olduğu söz dizimsel ögelerle kodlanmaktadır. Atiye’ye göre değer bakımından Dirmit, köy adı ve atom icadı çıkarıp it vurmaya göre üst sırada yer almaktadır.
12 Eksik ile kastedilen, kız çocukları Dirmit’tir. Dirmit, Atiye’nin bacılığının yanına -Dizgeme’ye- gönderilmiştir.
82
Atiye’ye göre değer bakımından
Dirmit (üst sırada) Dirmit
köy adı (alt sırada) atom icadı çıkarıp it vurma
Sezdirim yoluyla çıkarılabilecek bir sonuç ise Huvat’a göre bu derecelendirme ilişkisinin üst sırasında köy adı ve atom icadı çıkarıp it vurma meselesinin yer aldığıdır.
Huvat’ın bu iki konuyla ilgilenirken Dirmit’in yokluğunu fark etmediği anlamı çıkarılmaktadır.
Huvat’a göre değer bakımından
Dirmit (alt sırada) Dirmit
köy adı (üst sırada) atom icadı çıkarıp it vurma
Bütünleştirici bir yaklaşımla vericinin Dirmit’e verilen değer bakımından Atiye ve Huvat’ı karşılaştırdığı da düşünebilir. Buna göre Dirmit’e verilen değer bakımından Atiye, Huvat’tan üstün durumdadır. Verici, bunu alıcıya iletmek için hiçbir dil bilgisel kodlayıcıya başvurmamış; alıcının sezgisine, ansiklopedik bilgisine bırakmıştır. Nicelikte hacimsiz görünen bu örnek, üç farklı derecelendirme ilişkisini içermesi nedeniyle anlamsal derinliğe sahiptir.
Dirmit’e verilen değer bakımından Atiye (üst sırada)
Huvat (alt sırada)
ÖRNEK: 57
“Senin bacılığının kızı Zekiye bana ayran verirken kızın yüzü bir kızardı ki, dayanamadım işte,” diye kestirip attı. (Tekin, SAÖ, s. 38)
83
Zekiye’nin yüzünün kızarma derecesi, olumlu cümle ve ki birleşimi ile artırılmıştır. Muna Yüceol Özezen, bu söz öbeğinin olumlu cümle ve “yazım özellikleri bakımından ki bağlacının etkisinde kalan pekiştirme işlevli ki” ile oluştuğunu belirtmektedir. Hatta bu dil biriminin “kuvvetlendirme edatı” olarak değerlendirilebileceğini ifade eder. Özezen’e göre “ki” pekiştirme işlevini ancak söz dizimsel bir birleşmeyle, başka bir dil birimiyle söz öbeği kurarak yerine getirebilir.13 Örnekte olumlu yüklem ve ki pekiştirecinin birleşimi ile kızar- eyleminin derecesi artırılmıştır.
ÖRNEK: 58
Huvat gitti ama pir gitti. On gün Atiye ağılın başını su yolu etti.
Bir, kötü kötü söylendi; bir, kulağını kapıya verdi, bir, ata atlayıp Dizgeme’ye gidecek oldu. (Tekin, SAÖ, s. 37)
Huvat’ın Dirmit’i almaya gitmesi sebebiyle Atiye’nin duyduğu tedirginlik aşama aşama artmakta, Atiye’nin ne yapacağını bilemediği anlaşılmaktadır. Ardı ardına sıralan su yolu et-, kötü kötü sölen-, kulağını kapıya ver-, ata atlayıp Dizgeme’ye gidecek ol- eylemleri öznenin tedirginliğini ifade etme amacıyla kullanılan dil bilgisel kodlayıcılardır. Verici, öznenin eylemlerini birbiri ardınca değiştirerek alıcıya tedirginliğin boyutunu sezdirmektedir. Tedirginliğin derecelendirmesi söz dizimsel kodlayıcıların desteği ve sezdirim yoluyla yapılmıştır.
Atiye’nin tedirginliği
on gün Atiye ağılın başını su yolu etti (azalan) Atiye bir, kötü kötü söylendi
Atiye bir, kulağını kapıya verdi
Atiye bir, ata atlayıp Dizgeme’ye gidecek oldu (artan)
13 Ayrıntılı bilgi için bkn. Muna Yüceol Özezen, “Türkiye Türkçesinde Pekiştirme İşlevli Ki”, Ankara, Turkish Studies (2013), s. 367-373
84 ÖRNEK: 59
I. mmm: Zekiye daha Akçalı’ya el öpmeye gelmeden, (a.1.) onun toka gibi iri gözlü, (a.2.) epil epil yüzlü, (a.3.) serpme benli, (a.4.) eline çabuk bir kız olduğunu tüm köy duydu. (a.5.) Duyan duyduğuna bir kattı, (a.6.) bin yakıştırdı, (a.7.) Zekiye’nin süzüle süzüle köye gelip gitmesinden sonra da bu yakıştırmalar öyle bir hal aldı ki halı dokuyucular yeşil halı ipine Zekiye’nin gözünden demeye başladılar. (a.8.) “Zekiye’nin benleri gibi kuskus dökmek” lafı da o günlerde Akçalıların diline yerleşti. II. mmm / (a.9.1.) Yine o günlerde Akçalı kadınlar yeni bir adet çıkardılar. (a.9.2.) Entarilerinin altından bellerine kalın bir bez dolayıp sıktırmaya başladılar. (a.9.3.) Zekiye’nin belinin inceliğine ağızları öyle açık kalmıştı ki Atiye’nin bu işe küçüklükten başlanmazsa bel inceltmeye pek faydasının dokunmayacağına dair sözlerine bir süre kulak asmadılar. (a.9.4.) Koç katımına kadar sargılarını hiç çıkarmadan bellerini sınadılar. III. mmm / (a.9.5.1.) Ama koç katımından sonra topluca bir hırıltıya düştüler.
(a.9.5.2.) Bel inceltme hevesi yüzünden kadınlar arasında tıknefes, (a.9.5.3.) öksürük, (a.9.5.4.) kızarma ve (a.9.5.5.) terleme baş gösterdi.
(a.9.5.6.)Bazılarının elinde, (a.9.5.7.) yüzünde, (a.9.5.8.) gövdesinde yaralar açıldı. Üç kadında da (a.9.5.9.) görme ve (a.9.5.10) konuşma bozukluğu ortaya çıktı. (a.9.15) Hepsinin beli ise kütük gibi şişti.
(a.9.5.11.) Şişmenin başlamasıyla, “Artık bel inceltme zamanı bizden geçmiş,” diyerek bir hüzünle, bellerine dolayıp sıktırdıkları bezleri çıkardılar. IV. mmm / (a.9.6.) Ama Zekiye gibi ince belli kız yetiştirmeyi de analık görevi saydılar. (a.9.7.) Atiye’den bel inceltmenin ilmini aldılar.
(a.9.8.) Kısa zamanda bez yerine naylon torba sarmanın daha iyi sonuç vereceğini anladılar. (a.9.9.) O günden sonra doğan kız çocuklarını göbekleri düşer düşmez üç tas suyla yıkadılar. (a.9.10.) Okuyup üfleye üfleye bellerine naylon torba sardılar.
(a.9.11.) Zekiye gibi belini inceltemeyenler de onunla bir örnek giyindiler. (a.9.12.) Saçlarını onun gibi kırk belik edip (a.9.13.) beliklere sıra sıra mavi boncuk düzdüler. V. mmm / (a.10.) Zekiye’nin kaşlarını yıkıp (a.11.) ellerini koltuğunun altına sokup oturuşunu, (a.12.) ikide bir
85
pancar gibi kızarışını, (a.13.) kaynanasının etrafında keklik gibi seke seke dolanışını, (a.14.) kaynatasına aptes suyu döküşünü, (a.15.) süzüle süzüle pekşir tutuşunu öve öve bitiremediler. (a.16.) Huvat’ı bayram bebesine çevirip kenara çekildiler. (Tekin, SAÖ, s.38-39)
a.1 ile işaretli dil biriminden a.14’e kadar olan bütünde Zekiye’nin fiziksel ve davranışsal özelliklerinin övüldüğü görülmektedir. Bu övgü, niteleme sıfatı ve eylem gibi dil birimleri aracılığıyla yapılmakta, sıfatlar ve eylemler değiştikçe övgünün derecesinin arttığı görülmektedir. Övgünün bir üst aşaması, köydeki bazı nesnelerin ve işlerin Zekiye’nin fiziksel özelliklerine benzetilmesi ve köylünün Zekiye’nin bazı fiziksel özellikleri ve davranışlarına özenmesi ile belirgin hâle getirilir. Örnekte, dört farklı derecelendirme ilişkisi bir arada verilmektedir. Bütün bir örnek boyunca köylünün Zekiye’ye olan hayranlığı çeşitli dil birimleri yoluyla azalan-artan ilişkisindedir; buradan hareketle Zekiye’nin övülme derecesi de artırılır. a.9.1.’den a.9.25’e kadar olan dil birimleri boyunca köylünün Zekiye’ye benzeme isteğinin ve onun davranışlarına ve fiziksel özelliklerine olan özencin arttığı görülür. a.9. ile işaretli dil birimleri, köylünün Zekiye’ye hayranlığı / Zekiye’nin övülmesi gibi derecelendirme ilişkilerine de hizmet eden basamaklardır. a.9.5.1. ile a.9.5.11. arasında köylü, bel inceltme hevesi yüzünden fiziksel bir rahatsızlık hissetmeye başlar. Fiziksel sorunların boyutu aşamalı olarak artmaktadır. Sorunlar arttıkça köylünün Zekiye gibi olmak için yaptığı eylemler azalır ve son bulur. Köylünün Zekiye’ye benzeme çabasının azalmasının sebebi, fiziksel sorunların ortaya çıkmasıdır. Derecelendirmeye hizmet eden kodlayıcılar kendi içinde sebep-sonuç ilişkisi de kurmaktadır. Dört farklı derecelendirme ilişkisi birbirine hizmet etmekte;
böylece iç içe girişik, aşamalı bir ilişki örüntüsü ortaya çıkmaktadır. İletinin gücü farklı anlam ilişkilerinin birbiriyle bağlantılı hale getirilmesiyle de artırılmaktadır. Verici, Türkçenin söz dizimi olanaklarının sınırlarını zorlayarak girift derecelendirme ilişkileri kurmuştur.
86 köylünün Zekiye’ye hayranlığı
I. mini mikro metin: Zekiye hakkındaki söylentiler (azalan)