KURU ÜZÜM VE HURMANIN ISLATILMIŞ SUYUNUN HÜKMÜ

Tahâvî bu konuya “Haram Kılınmış Olan Hamrın Mahiyeti Nedir?”458 bâbında yer vermiştir. Buna göre Ebû Hanife, Ebû Yusuf ve İmam Muhammed, kuru üzüm ve hurmanın ıslatılmış suyuna (nakî’uz-zebîb ve’t-temr) mekruh hükmünü vermişlerdir. Tahâvî ise mubahtır diyerek onlara muhalefet etmiştir.

2.8.1.1. Konunun Eserde İşlenişi

Tahâvî bu bâbda bütün sarhoşluk veren şeylerin hamr olmayacağını ortaya koymaya çalışmıştır. Öncelikle azı da çoğu da haram olan hamrın mahiyetiyle ilgili izahlarda bulunmuş ve Ebû Hureyre’den şu rivayeti nakletmiştir: Resûlullah (sav) şöyle buyurmuştur: ينتاه نم رملْا ةبنعلاو ةلخنلا :ينترجشلا “Hamr şu iki ağaçtan yapılır. Bunlar: Üzüm ve hurma ağaçları (nın meyveleri) dır.459

Bu nedenle bazıları hamrın hurma ve üzümden yapıldığını, bazıları ise Kuran-ı Kerim’de yasaklanan hamrın sıkılmış üzüm suyunun kendi kendine kaynaması, kabarmasıyla oluştuğunu belirtmiştir. Ebû Hanife’ye göre kaynayıp kabaran üzüm suyu köpük atınca hamr olurken, Ebû Yusuf, köpük atmadan da hamr olur demiştir.460

458 _{Tahâvî, Şerhu meâni’l-âsâr, 4/211.}

459 _{Ebu Davud, “Eşribe”, 4; Tahâvî, Şerhu meâni’l-âsâr, “Eşribe”, 6419, 4/211.} 460 _{Tahâvî, Şerhu meâni’l-âsâr, 4/212.}

Tahâvî yukarıda zikredilen hadisteki “iki ağaç” ifadesini Resûlullah’ın (sav) bu iki anlamdan birini kastetmiş olabileceği şeklinde yorumlamış ve bunu şu ayet-i kerime ile örneklendirmiştir: _{مُكْنِم ٌلُسُر ْمُكِتَْيَ َْلم َا ِسْنِْلَاَو ِ نِْلْا َرَشْعَم َيَ} “Ey cin ve insan toplulukları! Size kendi içinizden

Resuller gelmedi mi?”461 Cinlerden peygamber gelmemesine rağmen bu ayette cinler, insanlarla birlikte zikredilmiştir. Buna göre yukarıdaki hadiste zikredilen zahirî anlam her iki ağacı kastediyor olsa da bâtın anlamda bunlardan birini ifade etmektedir. Böyle düşünülürse haram olan içkinin (hamr), hurma değil sadece üzümden yapılan olduğu ortaya çıkar.

Tahâvî bundan başka hadisin zahirî anlamıyla da anlaşılma ihtimalinin olduğunu belirtmiştir. Böyle düşünüldüğünde Ebû Hanife’nin benimsediği şekilde her iki ağaçtan yapılan içkiyi ve Ebû Yûsuf ile İmam Muhammed’in benimsedikleri şekilde kuru üzüm ve hurmanın ıslatılmış halini hamr olarak değerlendirdikleri anlama gelme ihtimali vardır.

Başka bir anlam ise her ikisinden de yapılan içkilerdir. Buna göre hamr, üzümden yapılan ve bildiğimiz hamr olandır. Hurmadan yapılan ise sarhoşluk verendir. Yani üzümün ve hurmanın hamrı vardır. Üzümün hamrı üzüm suyunun ekşimesi ve köpürmesi hali, hurmanın hamrı ise hurma suyunun (nebiz)462 _{sarhoşluk yapan miktarıdır.}463

Tahâvî bu hadisin muhtemel bazı anlamlara gelmesi mümkün olduğundan bu anlamlardan öncelikli olanı yoktur demiş ve bundan sonra sahabeden gelen başka rivayet ve uygulamaları incelemiştir. Bu hadislerden birinde Ömer radıyallahu anh, içkinin haram olduğu emrinin geldiğinde beş şeyden hamr yaptıklarını, bu beş şeyin kuru hurma, üzüm, bal, buğday ve arpa olduğunu söylemiştir.464

Bir diğer rivayette de Resûlullah (sav), “Ben size sarhoşluk veren her şeyi yasaklıyorum” buyurmuştur.465

Tahâvî’ye göre bu iki hadisin muhtemel anlamlarının tümüne gelmesi ihtimali vardır. Ancak ıslatılmış kuru üzüm ve hurmanın suyunun mekruh olduğunu söyleyenlere bu bir delil olamaz. Çünkü önceki hadiste arpa ve buğdaydan da bahsediliyor ve böyle düşünenler arpa ve

461 _{En’am, 6/130.}

462 _{Nebiz: İçine hurma, kuru üzüm, bal, buğday ve diğer tahılların atıldığı ve bunların tatlarını verinceye kadar}

içinde bekletildiği sudur. bkz. Abdulğanî el-Guneymî ed-Dımeşkî Meydânî, el-Lübâb fî Şerhi’l-Kitâb (Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1417/1996), 3/84.

463 _{Tahâvî, Şerhu meâni’l-âsâr, 4/212.}

464 _{Buharî, “Eşribe”, 4; Ebu Davud, “Eşribe”, 1; Tahâvî, Şerhu meâni’l-âsâr, “Eşribe”, 6423, 4/213.} 465 _{Ebu Davud, “Eşribe”, 4, 5; Tahâvî, Şerhu meâni’l-âsâr, “Eşribe”, 6424, 4/211.}

buğday suyunda bir sakınca görmüyorlar. Onların yaptıkları bu yorum bu hadisin kapsamında olamaz.466

Tahâvî daha sonra Enes radıyallahu anh’tan gelen rivayetleri değerlendirmiştir. Bu rivayetlerde Enes (ra), hamrın yasaklandığı ayetler indiğinde kuru ve taze hurmanın suyundan içkiler yaptıklarını, ayeti duyunca da kaplardaki içkileri döktüklerini, o gün onu hamr olarak değerlendirdiklerini söylemiştir.467 _{Bu rivayetleri delil gösterenler bunların da hamr olduğunu}

söylemişlerdir. Tahâvî onlara şöyle cevap vermiştir: Döktükleri bu içkinin sarhoş edecek kıvama gelmiş olma ihtimali vardır. Bu durumda kuru hurma suyunun mekruh olduğunu söyleyenlerin görüşü sabit olur ancak kaynatılmış olanının haram olacağına delil yoktur. Dökmelerinin başka bir sebebi de fazlasının sarhoş edeceğini bilmelerinden dolayı olabilir. Tahâvî, Enes’in (ra) “o gün için bizim hamrımız o idi” ifadesini de “bizim hamr olarak yaptığımız buydu” demek istemiş olabilir diye yorumlamıştır.468

İbn Şihâb’ın Ebu Leyla’dan onun da İsa’dan rivayet ettiğine göre babası onu Enes’in yanına göndermişti. Enes’in (ra) yanında oldukça ağır bir "tıla"469 _gördü.470 _{Tahâvî, çoğu}

sarhoşluk veren şey olmasına rağmen Enes’in yanında "tıla" olmasının onu hamr olarak görmediğini gösterdiğini ifade etmiştir.471

Tahâvî İbn Abbas’tan gelen bir rivayetle de görüşünü desteklemiştir. Buna göre İbn Abbas “hamr muayyen olarak haram kılındı. Her türlü içecekten ise sarhoş olmak haram kılındı” demiştir.472

Tahâvî, bütün bunlardan üzüm suyunun hamr özelliklerini alınca haram olduğunu kabul etmekle birlikte bunun dışındakiler için haramlığına delalet eden kesin bir delil olmadığı için haram diyemeyiz sonucunu çıkarmıştır.

Buna göre hamrın azı da çoğu da haramdır. Bunun dışındakilerde ise sarhoş edecek miktar haramdır. Tahâvî, bunun Ebû Hanife, Ebû Yusuf ve İmam Muhammed’in de görüşü olduğunu söylemiştir.

466 _{Tahâvî, Şerhu meâni’l-âsâr, 4/213.}

467 _{Tahâvî, Şerhu meâni’l-âsâr, “Eşribe”, 6427,6428, 6429, 6430, 4/213.} 468 _{Tahâvî, Şerhu meâni’l-âsâr, 4/214.}

469 _{Tıla: Üçte ikisi gidinceye kadar ya da üçte ikisinden azı gidecek kadar kaynatılan meyve suyu. bkz. Meydânî,}

el-Lübâb, 3/83

470 _{Tahâvî, Şerhu meâni’l-âsâr, “Eşribe”, 6431, 4/214.} 471 _{Tahâvî, Şerhu meâni’l-âsâr, 4/214.}

Tahâvî, bundan sonra ise imamların özel olarak kuru üzüm ve kuru hurmanın ıslatılmış suyu konusunda bunları mekruh gördüklerini ifade etmiştir. Bunun akli düşünme ve kıyas açısından doğru olmadığını belirtmiştir. Sıkılmış meyve suyu ile onun pişmişi arasında bir fark yoktur ve pişmeden önce helal olmayan bir şey pişmekle de helal olmaz demiştir. Ancak çok kaynayıp bal kıvamına gelmesi müstesnadır. Buna göre bunların pişmişleri ittifakla mubah olduğuna göre pişmemiş hallerinin de mubah olması gerekir. Ancak Hanefî imamlar, Enes ve Ebû Hureyre’den gelen hadisler ve Said b. Cübeyir ‘den gelen “o, hamrdır, ondan uzak durun”473 _{şeklindeki rivayetten hareketle mekruh demişlerdir.}474

2.8.1.2. Hanefî İmamların Görüşleri

Hanefîlere göre azı da çoğu da haram olan dört çeşit içki vardır475: Bunlardan ilki

“hamr”dır. Hamr, kaynatılmadan kendi kendine kabaran ve köpüğünü atan yaş üzüm suyudur.

Bu tarif Ebû Hanife’ye göredir. İmameyn’e göre kaynayıp kabarması hamr olması için yeterlidir; köpük atmasına gerek yoktur. Hamrın haramlığı kitap, sünnet ve icma ile sabittir.476

İçkiyi kesin olarak yasak kılan ayet-i kerimede477 _{ifade edilen “hamr”ın kapsamıyla}

ilgili çeşitli ihtilaflar söz konusu olmuştur. Hanefîler ve Şafi lerin çoğunluğu ile bazı Mâlikiler’e göre hamr; sadece üzümden yapılan sarhoş edici içkinin adıdır. Diğerlerine hamr denilmesi mecaz bir ifadedir.478 Şarabın ve diğer içeceklerden sarhoş edecek kadarının haramlığı konusunda ulemanın ittifakı olmakla birlikte diğer içeceklerin sarhoş etmeyecek kadarının içilmesi konusunda Cumhur ile Hanefîler ihtilaf etmişlerdir. İhtilafın kaynağı, varid olan hadislerin ve kıyasların birbiriyle çelişmesi olmuştur. Cumhur “sarhoşluk veren her içki haramdır”479_{, “sarhoş edici her madde hamrdır ve haramdır”}480_{, “çoğu sarhoş eden şeyin azı da}

haramdır”481 _{gibi hadislere dayanarak tüm sarhoşluk veren şeylerin hamr olduğunu ve azının}

da haram olduğunu belirtmiştir.482

İmam Muhammed hariç olmak üzere Hanefîler, haramlığı kesin olan nesnenin "hamr" olduğunu, diğerlerinin ise haramlıkta hamrdan farklı olduğunu ve sarhoşluk verme niteliğiyle

473 _{Tahâvî, Şerhu meâni’l-âsâr, “Eşribe”, 6433, 4/215.} 474 _{Tahâvî, Şerhu meâni’l-âsâr, 4/215.}

475 _{Ebu’l-Huseyin Muhammed Kudûrî, Muhtasar, thk. Kâmil Muhammed Muhammed Uveyda (Beyrut: Dâru’l-}

Kütübü’l-İlmiyye, 1418/1997), 204; Mevsılî, el-İhtiyâr, 4/105-106.

476 _{Mevsılî, el-İhtiyâr, 4/105.} 477 _{Maide, 3/90}

478 _{Mustafa Baktır, “İçki”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2010), 2/460} 479 _{Buharî, “Eşribe”, 3.}

480 _{Ebu Davud, “Eşribe”, 5.} 481 _{Ebu Davud, “Eşribe”, 5.}

hamrın kapsamına dâhil olduklarını belirtmişlerdir. Nitekim “çoğu sarhoş edenin azı da haramdır”483 _{hadisinde haram olanın sarhoş eden son kadehin azı olduğu}

düşünülmüştür.484_{İmam Muhammed’in ise tüm içkiler “sarhoşluk veren her şey hamrdır ve her}

hamr haramdır”485 _{hadisi gereği haramlık noktasında Kuran-ı Kerim’deki hamr kapsamına girer}

şeklinde bir düşüncesinin olduğu aktarılmıştır. Bu görüş aynı zamanda İmam Şafi ve İmam Malik’in de görüşüdür.486 _{Nitekim Hanefî çevrede daha sonra bu görüş fetvada esas olmuştur.}487

Hanefîlerin, azı da çoğu da haram dedikleri ve asıl konumuz olan, Tahâvî’nin hükmü konusunda Hanefî imamlara itiraz ettiği bir diğer içki “sekr”dir. Kendiliğinden pişirilmeden kabarıp keskinleşen hurma suyu olarak tarif edilmiştir. Hanefîlerin bu konudaki delillerinden biri “hamr, şu iki ağaçtan yapılır: üzüm ve hurma”488 hadisidir. Bu hadis hurma ya da üzümden yapılan hamrın aynı hükümde olduğunu göstermektedir.489

İmam Muhammed de Camiu’s-sağ r’de kendiliğinden kaynayıp keskinleşen hurma suyundan sekr diye bahsetmiş, hükmüne haram ve mekruhtur demiştir.490 İmam Muhammed’in burada haramlığı kastettiği anlaşılmaktadır.

Tahâvî, el-Muhtasar’ında Ebû Hanife’nin mayalanmış haldeki kuru hurma suyunu

(nakîu’t-temr) köpürdüğünde mekruh gördüğünü nakletmiştir. Ebu Yusuf’un ise kuru hurma

ve kuru üzüm naki’i hakkında “kerih görür ve yasaklarız” dediği aktarılmıştır.491

Hanefîlerin haram saydıkları diğer içki “tıla”dır. Tıla, yani yaş üzüm suyunun kaynatılıp üçte ikisinden az miktarı gitmiş olan içecektir ve İmam Muhammed buna tahr men mekruh demiştir.492 Serahsî, Ebû Hanife ve Ebû Yusuf ‘a göre haram olduğunu, İmam Muhammed’in ise bunun hakkında bir rivayette üçte ikisi de kaynasa mekruh dediğini, bir rivayette tevakkuf ettiğini, bir rivayette ise tüm sarhoş edici içeceklerin haram olduğunu belirttiğini aktarmıştır.493

483 _{Ebu Davud, “Eşribe”, 5.} 484 _{Serahsî, el-Mebsût, 24/ 9.} 485 _{Ebu Davud, “Eşribe”, 5.} 486 _{Serahsî, el-Mebsût, 24/4.} 487 _{Meydânî, el-Lübâb, 3/84.} 488 _{Ebu Davud, “Eşribe”, 4.}

489 _{Serahsî, el-Mebsût, 24/4; Mevsılî, el-İhtiyâr, 4/106.} 490 _{Şeybânî, el-Câmiu’s-sağir, 263.}

491 _{Tahâvî, el-Muhtasar, trc. Soner Duman, 523.} 492 _{Şeybânî, el-Câmiu’s-sağir, 263.}

Dördüncü içki yine Tahâvî’nin itiraz ettiği “nakîu’z-zebîb”dir. Bu da kuru üzüm suyunun pişirilmeden kendiliğinden mayalanması ve keskinleşip köpürmesiyle (Ebu Hanife’ye göre) oluşan içkidir.494 Câmiu’s-sağ r’de buna da tahr men mekruh denilmiştir.495 Serahsî’nin belirttiğine göre İbn Ömer’e kuru üzüm nebizi sorulduğunda onun hamr gibi olduğunu ve terkedilmesini söylemiştir. İbn Ömer bunun çiğ halini haramlık konusunda hamra benzetmiştir.496

Hanefîlere göre hamr dışındaki bu üç çeşit içkinin haramlığı hamrın haramlığından daha hafiftir. Çünkü şarabın haramlığı kat’i delille sabitken diğerlerininki ictihâdîdir.497

Bununla birlikte Hanefîlere göre kuru üzüm ve kuru hurma nebizi ateşte pişirilmesiyle keskinleşmiş bile olsa helal görülmüştür. Zahiru’r-rivaye’den kuru hurma nebizi çok az pişirildiğinde keskinleşse bile sarhoş etmediği müddetçe haram olmayacağı aktarılmıştır.

Bir rivayette de İbn Ömer’e pişirilmiş kuru üzüm nebizi getirilmiş, İbn Ömer ona su katarak inceltmiş ve sağındaki Ubâde b. Sâmit’e ikram etmiştir. Ubâde b. Sâmit ise şüpheye düşmüş ve pişirilmeden önce haram olan pişince nasıl helal olur? demiştir. İbn Ömer ise ona sirkeyi örnek vermiş, sirke önce içki sonra sirke olunca yemiyor muyuz? diyerek hamr olma özelliğinin de pişirilmesiyle kalktığını ifade etmiştir.

İbn Abbas da kuru üzüm veya hurma nebizinin pişirilmesiyle içilmelerinde sakınca olmadığını belirtmiş, pişirilmeden uzun süre bekletilip keskinleşip köpük atarsa helal olmaz demiştir.498 _{Bu içecekler pişirildiğinde ancak eğlence maksadı olmadan ve sarhoş olmayacak}

kadar içilirse caizdir. Sarhoş edecek miktarı haramdır. Bu, Ebû Hanife ve Ebû Yusuf’un görüşüdür. İmam Muhammed’in fetvaya esas olan görüşüne göre ise bunun azı da çoğu da haramdır. Fetvada bu esas alınmıştır.499

2.8.1.3. Değerlendirme

Tetkiklerimiz neticesinde Tahâvî’nin Hanefî imamların özel olarak kuru üzüm ve hurma naki’i hakkında mekruh hükmünü verdikleri yönündeki ifadesinin doğru olduğunu tespit ettik. Ancak bunların pişmişlerinin sarhoş etmeyecek kadar içilmesinin mubahlığında ittifak vardır demesi, İmam Muhammed’in görüşü konusunda isabet etmediğini göstermektedir. Zira İmam

494 _{Mevsılî, el-İhtiyâr, 4/106; Meydânî, el-Lübâb, 3/84.} 495 _{Şeybânî, el-Câmiu’s-sağir, 263.}

496 _{Serahsî, el-Mebsût, 24/6.} 497 _{Mevsılî, el-İhtiyâr, 4/106.} 498 _{Serahsî, el-Mebsût, 24/8.} 499 _{Meydânî, el-Lübâb, 3/84.}

Muhammed bu konuda iki imama muhalefet edip çoğu sarhoş eden şeyin azı da haramdır diyerek bunun içilmesini caiz görmemiştir.

Tahâvî, Hanefî imamların bunu mekruh görmelerini eleştirmiştir. O, pişirilmiş halinin helal olduğu şeyin pişmeden önce de helal olduğunu belirterek kuru üzüm ve kuru hurmanın ıslatılmış sularının helal olması gerektiğini belirtmiştir. Bu durumu meyve suları ile kıyas etmiş ve sıkılmış meyve suyu ile pişmişi arasında fark olmadığı gibi kuru üzüm ve hurma naki’ilerinin de pişmişlerinin hükmünde olması gerektiğini söyleyerek imamlardan ayrılmıştır.

Tahâvî, kendi içinde mantıksal bir örüntü kurmuş olsa da bu konuda içkinin iki ağaçtan yapıldığı şeklindeki rivayet, sahabenin içki haram kılındığında o dönemde kuru hurma ve üzümden yaptıkları içkilerle ilgili rivayetleri, Hanefîleri bunların içilmesinin yasak olması gerektiğine sevketmiş görünmektedir.

Hanefî imamların hükmü hakkında kat’i delil bulunmayan konularda zanna göre hareket ettikleri için meselenin hükmü konusunda doğrudan “haram” kavramını kullanmaktan imtina ettikleri görülmüştür. “Haram” yerine mekruhtur, mekruh görürüz ya da tahr men mekruh gibi ifadeler kullanmışlar; aslında bununla o şeyden kaçınmak gerektiğini vurgulamak istemişlerdir. Aynı zamanda _{ماَرَح اَذىهَو ٌل َ َح اَذىه َبِذَكْلا ُمُكُتَ نِسْلَا ُفِصَت ا َمِل اوُلوُقَ ت َلََو} “Ağzınıza geldiği gibi yalan yanlış

konuşarak bu helaldir, bu haramdır demeyin” mealindeki ayetten 500 _{oldukça çekindikleri de}

söylenebilir.

Tahâvî, sarhoş edici içecekler konusunda hamr dışındaki içeceklerin sarhoş edecek son miktarı haramdır demiştir. Diğer mezheplerin ise, çoğu sarhoş eden şeyin azını da haram kabul etmeleri kanaatimizce daha kabule şayandır. Bu noktada İmam Muhammed’in görüşünün fetvada esas olmasıyla da Hanefîler diğer mezheplerle aynı çizgide olmuşlardır denilebilir.