Konularına Göre Sultâniyye’nin Bölümleri

1. Yiyecekler için öneriler (6 fasıl)

2. Faydalı ve zararlı sular (2 fasıl) 3. Hararetin fayda ve zararları (3 fasıl) 4. Göz sağlığı

5. Kulak sağlığı

6. Uykunun bedene etkisi 7. Kusmanın fayda ve zararları

8. İshal ve kabızlığın fayda ve zararları (2 fasıl) 9. Hamamın fayda ve zararları (4 fasıl)

10. Cinsel ilişki için öneriler (2 fasıl) 11. Cinsel gücü arttırıcılar (4 fasıl)

12. Mevsimlere göre yiyecek ve giyecekler (4 fasıl) 13. Yiyeceklerin tabiatları (23 fasıl)

14. Müshil şaraplar ve hukneler (9 fasıl)

Altı fasla ayrılan birinci bölümde yiyecekler işlenmiştir. Eski tıp anlayışına göre yiyecek ve içeceklerde de dört unsur bulunmaktadır. Bu nedenle yazar eserinde yiyecekler konusuna önem vermiştir. Bir hekim olarak yiyecek ve içeceklerin insan sağlığıyla ilişkisini anlatmıştır. Birinci fasılda çalışmayanların, ikinci fasılda bedeniyle çalışan kişilerin ne yiyecekleri anlatılır. Üçüncü fasılda kişilerin mizaçlarına göre ne yemeleri gerektiği belirtilir. Dördüncü fasılda yemeklerin yenme sırası, hangi yiyeceklerin hangilerinden iyi olduğu anlatılmaktadır. Beşinci fasılda

16

yemeklerin ne zaman yenmeleri gerektiğine yer verilmektedir. Altıncı fasılda ise sağlığı korumak için hangi yiyeceklerden sakınmak gerektiği ve onların zararlarından kurtulmanın yolları anlatılmaktadır.

Eserin iki fasıldan oluşan ikinci bölümünde su çeşitleri ve bu suların iyileri ile kötüleri anlatılmaktadır. Bölümün birinci faslında hangi suların iyi, hangilerinin kötü olduğu; ikinci faslında ise suyu ne zaman ve nasıl içmek gerektiği konuları üzerinde durulmaktadır.

Kitabın üçüncü bölümünde bölüm üç fasıla ayrılarak hareketin ve sakinliğin yararları ve zararları anlatılmaktadır. Eserin dördüncü bölümünde gözün, beşinci bölümünde ise kulak sağlığının nasıl korunacağı hakkında bilgiler yer almaktadır.

İki fasıldan oluşan altıncı bölümde uykunun işlevi, uykunun yararları ve zararları, uykusuzluğun zararlarına yer verilmektedir. Yedinci bölümde kusmanın faydaları ve zararları anlatılmaktadır. Sekizinci bölümde, iki fasıl halinde kabızlığın ve ishalin yararları ve zararları üzerinde durulmaktadır.

Hamamın yararlarının ve zararlarının anlatıldığı dokuzuncu bölümün birinci faslında hamamın iyisi ve kötüsü, ikinci faslında hamam halleri, üçüncü faslında hamama girmenin faydaları, dördüncü faslında ise hamama nasıl girip çıkmak ve hamamda nasıl oturmak gerektiği anlatılmaktadır.

Onuncu ve on birinci bölümlerin konusunu cinsellik oluşturmaktadır. İki fasıldan oluşan onuncu bölümde cinsel ilişkinin yararları ve zararları, iyisi ve kötüsü hakkında bilgilere, on birinci bölümün dört faslında da cinsel gücü arttırıcılara yer verilmektedir.

Eserin on ikinci bölümünde sağlığı korumak için dört mevsimde ne yemek, ne giymek ve ne içmek gerektiği anlatılır.

Sultâniye’nin 13. ve 14. bölümleri yiyecek ve içeceklerle ilgilidir. 13. bölümde yiyeceklerin tabiatları anlatılır. İnsan vücudunda bulunan dört unsurun yiyeceklerde de bulunduğu ve sağlığı korumak için yiyeceklerin de bu özelliklerine uygun olarak yenilerek vücuttaki dengenin korunması gerektiğine inanıldığı için yiyecekler bu özelliklerine göre fasıllarda anlatılır. Ekmeklerin ve etlerin özellikleri verilir.

17

Kitabın son bölümünde ise şerbetlerin pişirilmesi ve faydaları anlatılmakta ve pek çok şerbet, macun, hoşaf, gülbeşeker, ilaç tarifi yapılarak bunların her birinin faydalarına yer verilmektedir.

SULŠĀNİYYE

İçindekiler

1. Bu bābda me’kūlātuñ tedbírin beyān ider ve bu altı faŝl üzerinedür. (4b/7)

1.1. Bu faŝılda beyān ider aŝģāb-ı tena‘um ve aŝģāb-ı rāģat ve demeví mízāclu ve mu‘tedil mizāclu ve meršūb mizāclu kişilerüñ yicegin. (4b/9)

1.2. Bu faŝılda beyān ider iş işleyen ve ta‘ab gören ve peyklik iden ve ģammāllıķ iden kişilerüñ yiyecegin. (5b/9)

1.3. Bu faŝılda dürlü dürlü mizāclaruñ ģālin ve yimegin beyān ider. (6b/2) 1.4. Bu faŝıl anı bildürür kim ķanķı ša‘āmı evvel yimek ve ķanķısın ŝoñra ve ķanķısın bile yimek gerek ve hem ķanķısınuñ yimegi yigdür ķanķısından. (8a/9)

1.5. Bu faŝılda beyān olınur kim her dürlü ša‘āmı ne vaķtda yimek gerek. (9b/2)

1.6. Bu faŝıl ol nesneleri bildürür kim ģāfıž-ı ŝıģģata vācibdür andan ictināb itmek. (10b/11)

2. Bu bābda ŝuları bildürür ve eyüsin yatlusın seçer ve bu iki faŝıl üzerinedür. (12a/3) 2.1. Bu faŝıl beyān ider ki ķanķısı ķanķısından yigdür ve ķanķısı ķanķısından yatludur. (12a/4)

2.2. Bu faŝıl beyān ider kim ŝuyı nice icmek gerek ve ne vaķtda icmek gerek. (13a/2)

3. Bu bābda ģareketüñ ve sükūnuñ nef‘ín ve mażarratın bildürür ve bu bābda üc faŝıl vardur. (14a/1)

3.1. Bu faŝılda bedenüñ ģarekete muģtāc olduġın bildürür. (14a/3) 3.2. Bu faŝılda ģareketüñ menfa‘atlerin bildürür. (14b/5)

3.3. Bu faŝılda anı bildürür kim her bir ‘użvuñ bir dürlü ģareketi vardur ki aña maĥŝūŝdur ve hem anuñla fāyidelenür. (15a/2)

4. Bu bābda beyān olunur kim ģāfıž-ı ŝıģģat-ı çeşm gözin nicesi yaĥşı ŝaķlaya ve hem nūrın nicesi ri‘āyet ide. (16a/6)



İçindekiler (fihrist) kısmı metnin aslında bulunmamaktadır ve tarafımızdan hazırlandı. Bunun için önce on dört bab numaralandırıldı, sonrasında bablara ait fasıllar bablarının numaralarına göre kendi aralarında numaralandırıldı. Bab ve fasılların adlarından sonra parantez içinde metindeki başlangıç yerleri varak ve satır numarası verilerek belirtildi. Varak numarasından sonra “/” eğik çizgi işareti konuldu, sonrasında da satır numarası verildi. Dipnotlarda ise diğer nüshalardaki durumları belirtildi.

18

5. Bu bābda ķulaġuñ işitmekligin ve nice ŝaķlamaķlıġın beyān ider. (17a/3) 6. Bu bābda beyān ider kim uyķu bedene ne dürlü ‘amel ider. (17b/3)

6.1. Bu faŝılda uyķunuñ ķanķı nev‘i eyü ve ķanķı nev‘i yatludur anı beyān ider. (18a/1)

6.2. Bu faŝılda uyumamaġuñ ģālin beyān ider. (18b/11)

7. Bu bābda ķuŝmaġuñ aģvālin beyān ider ve bu iki faŝıl üzerinedür. (19a/10) 7.1. Bu faŝılda ķusmaġuñ fāyidesin ve żararın beyān ider. (19b/1)

8. Bu bābda ķabż itmegüñ ve ic yüritmegüñ fāyidesin ve mażarratın beyān ider ve bu bāb iki faŝıl üzredür. (20b/6)

8.1. Bu faŝılda ot içmegüñ ve hem için mu‘tedil yürütmegüñ menfa‘atin bildürür. (20b/8)

8.2. Bu faŝılda iç dutmaġuñ fāyidesin ve ziyānın beyān ider. (22a/4)

9. Bu bābda ģammāmuñ menāfi‘in ve mażarrın bildürür ve hem eyüsin ve yatlusın beyān ider ve bunda dört faŝıl vardur. (22b/1)

9.1. Bu faŝılda ģammāmuñ eyüsin ve yatlusın beyān ider. (22b/2) 9.2. Bu faŝılda ģammām ĥalvetlerinüñ šabí‘atın beyān ider. (22b/9) 9.3. Bu faŝılda ģammāma girmegüñ fāydaların beyān ider. (23a/7)

9.4. Bu faŝılda beyān ider kim ģammāmda ne šaríķıla ‘amel itmek gerek ve hem ne resme girüp cıķmaķ gerek ve hem ne resme oturmaķ gerek. (24a/5)

[Bu faŝılda beyān ider ġusl itmenüñ menāfi‘in.] (25b/6)1 10. Bu bābda cimā‘uñ tedbírin beyān ider ve bu iki faŝıldur (26a/3)

10.1. Bu faŝılda cimā‘uñ menāfi‘in ve mazārrın ve hem eyüsin ve yatlusın beyān ider. (26a/5)

10.2. Bu faŝıl beyān ider cimā‘uñ ķanķısı eyü ve ķanķısı yatludur. (27b/7) 11. Bu bābda cimā‘uñ muķavviyātın bildürür ve bu dört faŝl üzerinedür (28b/4)

11.1. Bu faŝılda beyān ider ol nesneleri kim anı işitmegile ve görmek ile cimā‘a ķuvvet virür. (28b/6)

11.2. Bu faŝılda beyān ider ol nesneleri ki cimā‘a ķuvvet virür, yimeklerin ve içmeklerin. (29a/2)

11.3. Bu faŝılda ol yaġları bildürür kim cimā‘a ķuvvet virür. (30a/2) 11.4. Bu faŝılda beyān ider ol nesneleri kim cimā‘a leźźet virürler. (30b/2) 12. Bu bābda dört faŝluñ beyānın ider ve bu dört faŝl üzerinedür (31a/7)

12.1. Bu faŝılda beyān ider kim yaz tedbírin. (31a/8) 12.2. Bu faŝıl beyān ider kim yayda nitmek gerek. (31b/6)

1

19

12.3. Bu faŝılda beyān ider kim güzde ne dürlü tedbír itmek gerek. (32a/7) 12.4. Bu faŝıl ķışuñ tedbírlerin beyān ider. (33a/1)

13. Bu bābda ekśer yimeklerüñ šabí‘atın bildürür ve bu yigirmi üc faŝıldur. (33a/11) 13.1. Bu faŝılda mülaštıf ġıźāları beyān ider ve ol üc nev‘dür. (33b/2)

13.2. Bu faŝılda ġalíž ša‘āmları beyān ider. (34b/8)

13.3. Bu faŝılda ol ša‘āmları beyān ider kim mu‘tedildür lešāfetde ve ġalížetde. (35a/5-6)

13.4. Bu faŝılda ģārr u rašb ġıdālaruñ ģālin beyān ider. (36b/6) 13.5. Bu faŝılda ģārr yābis yimekleri beyān ider. (37b/2)

13.6. Bu faŝılda beyān ider ol nesneler kim mu‘tedildür, bu iki faŝıl arasında. (38a/6)

13.7. Bu faŝılda bārid rašb ġıdāları beyān ider. (38b/7) 13.8. Bu faŝılda bārid yābis ġıdāları beyān ider. (39a/10)

13.9. Bu faŝılda beyān ider ol nesneleri kim mu‘tedildür bu iki faŝılda. (40a/1) 14. Bu bābda müshil şarāblaruñ ve ģabblaruñ ve ģuķnelerüñ ģālin beyān ider. Bu šoķuz faŝl üzredür. (40a/4)

14.1. Bu faŝılda şerbetlerüñ bişmekligin beyān ider. (40a/6) Cüllāb (40a/6)

Cüllāb ki ģarāreti giderür ve ŝafrāyı ķal‘ ider (41a/1) Ŝan‘at-ı Nílüfer-Şarāb (41a/4)

Gül Şarābı (41a/8) Nār Şarābı (41b/5) Alma Şarābı (41b/11) Ayvā Şarābı (42a/6) Límon Şarābı (42a/11) Emrūd Şarābı (42b/5) Şarāb-ı Ĥumārín (42b/9)

14.2. Bu faŝılda sigengübín bişürmegi ve hem fāydasın daĥı beyān ider. (43a/6)

Sigengübín Sāde-yi Şekeri (43a/6) Sigengübín ‘Aseli (43b/4)

Sigengübín Bezūdí (43b/7)

14.3. Bu faŝılda ishāl ideni ve ishāl itmeyeni beyān ider. (44a/10) Habb-ı Ayâric (44a/10)

Ģabb-ı Ŝíní (44b/6) Ģabb-ı Sūrincān (45a/3)

20 Ģabb-ı Ķūķıyā (45a/8)

Ģabb-ı Źeheb (45b/2)

Ģabb ki aġız buĥārın ve ķoķusın giderür. (45b/8) Öksürük ģabbınuñ Ŝan‘atı (46a/2)

Öksürük Ģabbı: Ķaçan kim yubūsetden ola. (46a/7)

Nev‘ Diger Öksürük Ķaçan kim muĥkem rušūbetden ola. (46a/8) Öksürük ģabb: Ķaçan kim ŝovuķdan ola. (46a/10)

Ģabb kim içi baġlaya ve andan ķan ve balġam gelmegin men‘ ide. (46b/2) 14.4. Bu faŝılda ģuķnenüñ ŝan‘atın ve menfa‘atin beyān ider. (46b/7) Ģuķne (46b/8)

Ģuķne kim müfíddür šabí‘atı yumışadur ve ısıtmalulara çoķ aŝŝısı vardur. (47a/5)

Ģuķne kim nāfi‘dür baġarsuķdan bögrüge ve ķaŝuġa ve cimā‘ı ķaví ider. (47b/3)

Ģuķne kim nāfi‘dür ol ķuluncdan kim māddesi balġam ve ġalíž yildür. (47b/9)

14.5. Faŝıl šabāyıġlar bildürür. (48a/6) Faŝıl ķan ġālib olmaķ (48b/3)

Ŝafrā ġālib olmaķ (48b/11) Balġam ġālib olmaķ (49a/5) Sevdā ġālib olmaķ (49a/10)

14.6. Faŝıl, nabż tedbírin ve ‘alāmetlerin bildürür. (49b/6) 14.7. Faŝıl ķarūre bilmek bildürür. (50b/8)

Faŝl vebā olduġından ŝoñra müshil içmek yoķdur. (51b/6) Müferriģ Mu‘tedil (52a/10)

Müferrih Bārid (52b/8) Ŝıfat-ı Filūniyā (53a/2) Cevāriş Mülūkí (53b/1)

Cevāriş ki cimā‘a ķuvvet virür ve bögrege suĥūnet virür. (54a/4) Cevāriş-i Maŝšakí (54a/9)

Cevāriş-i Baladur (54b/4) Cevāriş ki ģıfžı arturur. (54b/11) Cevāriş kim bedeni semirdür. (55a/4) Ma‘cūn-ı Necaģ (55a/9)

Ma‘cūn-ı Cālinūs (55b/2) Ma‘cūn-ı ‘Aķreb (55b/9)

21 Ma’cūn-ı Felāsefe (56a/3)

Ma‘cūn-ı Rāģat (56b/3) Ma’cūn-ı Ekir (56b/7)

Ma’cūn ki aġuları def‘ ider… (56b/8) Ma’cūn-ı Išrıfíl (57a/1)

14.8. Bu faŝılda ŝaķalı ve başı boyamaġı beyān ider. (57a/8) Ģiżāb (57a/8)

Ĥiżāb-ı Aĥer (57b/2) Ŝıfat-ı Düheni (57b/2)

14.9. Devāí ki diş diblerin berkidür…(58a/1) Devā-yı Aĥer (58a/4)

Devāí kim ķal‘ ider asnānı āsānlıġıla…(58a/6) Devāí kim diş aġardur… (58/10)

‘İlāc-ı Bevāsir-i Sevdāví (58b/2) Şarāb-ı İnciyār (58b/9)

Ter Terkíbi (59a/6) Ĥōşāb (59a/10) Ekşi Ĥōşāb (59b/7) Ĥoşāb-ı mübārek (60a/4) Gül-bā-şeker (60b/2)

Gül ki balıla terbiyyet ola… (60b/9) Benefşe Murabbāsı (61a/5)

Ķoz Murabbāsı (61a/9) Lu‘ūķ-ı Ĥaşĥāş (61a/10) Lu‘ūķu’l-Ģalbe (62a/6)

Lu‘ūķu’l-Ĥıyār-şenber (62a/11) Lu‘ūķ-ı Balġam (62b/7)

Lu‘ūķ ki öksürüge fāyda ider. (62b/10) Lu‘ūķ ki ķadím öksürüge… (63a/10)

Lu‘ūķ ki ŝafrāyı, balġamı, sevdāyı ishāl ider. (63b/3) Şarāb-ı Sigengübín Bezūrí (64a/3)

Şarāb-ı Sirkengübín Sāde (64a/10) Gül Şarāb Tāze (64b/10)

Şarābü’l-Verdü’l-Mükerrer (65a/9) Şarāb-ı Nílüfer (65b/9)

22 Şarābü’l-‘Unnāb (66b/2)

Şarāb-ı Temür-hindí (66b/8) Şarāb-ı Demür Dikeni (67a/4) Şarāb-ı Helyūn (67a/9)

Şarāb-ı Şāhtere (67b/5)

Şarāb-ı Şāhtere-i Müdebber (67/8) Şarābü’l-Lisānü’ś-Śevr (68a/9) Şarābü’l-Uŝūl (68b/7)

Išrıfíl-i Ŝaġír (69a/4) Ber-şa‘ísā (69b/4) Nūş-ı Dāru (70b/5) Ma‘cūn-ı Felāsife (71a/7) Ma‘cūn-ı Nān-ĥˇāh (71b/7) Ma‘cūn-ı Misk (71b/10) Ma‘cūn-ı Kemmūn (72a/8) Ma‘cūnü’n-Neģāc (72b/4) Ma‘cūnü’s-Sūrincān (72b/11) Ma‘cūn-ı Müshil (73a/9) Ma‘cūn-ı Namāzbur (73b/2) Ma‘cūn-ı Toĥumlar (73b/8) Cevāriş-i Ķoz (74a/8) Cevāriş-i Sumāķ (74b/5) Cevāriş-i Usķūf (74b/8) Cevāriş-i Büber (75a/6) Tiryāk-i Erba‘a (75b/2)

Tiryākü’š-Šínü’l-Muģteremü’r-Rūmí (75b/8) Tiryākü’š-Šín (76a/2)

Ģabb-ı Źeheb (76a/8) Ģabb-ı Ayāric (76b/3) Ģabb-ı Cālinūs (76b/8) Ģabbü’ŝ-Ŝabr (77a/5) Ģabbü’l-Ķūķıyā (77a/10) Ģabbü’ş-Şebyār (77b/4) Ģabbü’ş-Şebyār-ı Aĥer (77b/7) Ģabbü’l-Müntin (77b/10) Ģabbü’s-Sekbínec (78a/5)

23 Ģabb-ı Namāzbur (78a/6)

Ģabb-ı İshāl (78b/5)

Ģabb-ı İshāli ŝafrāyı içün ve balġam içün. (78b/7) Ģabbü’l-Muķl (78b/9)

Ģabb-ı Öksürük (79a/3)

Bu ģabb-ı aġızda šuta ĥalāš-ı ġalížíyi çıķara. (79a/8) Bu ģabbı vireler şol vaķt ki… (79a/10)

Bu ģabb aġız ķoķusın ĥōş eyler. (79b/3)

Bu ģabb ma‘deyi çirkin ķoķudan arıdur ve aġız ķoķusın gökçek eyler. (79b/6) Ģabb ki dil altında ķoya ĥamir rāyiģasın aġız ķoķusın giderür. (79b/10) Bu ģabb cimā‘a leźźet virür. (80a/3)

Ayāric-i Fayķara Terkíbi (80a/4) Ayāric-i Levġāźiyā (80b/4) Sufūf-ı Sināmekí (81b/4) Sufūf-ı Źūr (81b/9) Sufūfü’l-Bellūš (82a/4)

Sufūf ki sidügi šutar… (82a/7)

Perverde-i Aġac Ķavunı ve límūn ve mürekkeb (82a/10) Perverde-i Ķızılcuk (82b/5)

Terkíb-i Şarāb-ı Ĥummās (82b/10) Berā-yı Devā-yı İshāl (83a/5) Devā-yı Diger (83a/9)

Şarāb-ı Ĥaşĥāş (83a/11) Devā-yı Isıtma (83b/3)

Ma‘cūn-ı Müferriģ-i Muķavví (83b/7) Ma‘cūn-ı Muŝšafā Beg Müshili (84b/6) Diş eti aġrısa (84b/9)

Göz aġrısı-çün (84b/11)

Terkíb cimā‘a ķuvvet virür. (85a/5) Terkíb-i Muģallebí (85b/8)

Faŝl vebā olduġından ŝoñra… (86a/3) Şiir (86b/8)

24