Aracı kurumların toplam faaliyet gelirlerini gösteren Brüt Kar kalemi üç ana gruba ayrılabilir; net aracılık komisyonları, diğer hizmet satışları ve menkul kıymet alım-satım karları.
Net Aracılık Komisyonları, hisse senedi ve sabit getirili menkul kıymet işlemlerinden alınan komisyonlardan müşterilere yapılan iadeler düşüldükten sonra kalan rakamı göstermektedir.
Komisyon iadeleri gelir tablosunda Satışlardan İndirimler hesabında takip edilmektedir. Fakat, konsolide gelir tablosunda görülen Satışlardan İndirimler rakamı sektörün 2003 yılı içinde yaptığı tüm komisyon iadelerini yansıtmamaktadır. Çünkü bazı aracı kurumlar gelir tablosundaki Aracılık Komisyonları hesabını komisyon iadesi düşülmüş olarak göstermeyi tercih etmektedirler. Dolayısıyla bu aracı kurumlarda Satışlardan İndirimler hesabı bakiyesiz olarak görülmektedir. Bununla beraber, gelir tablosundaki Aracılık Komisyonlarından Faaliyet Gelirleri üç ana
gruba ayrılmaktadır.
Aracı kurumların kısa vadeli borçlanmaları artmıştır.
Çalışan başına ortalama kıdem tazminatı karşılığı
%27 artmıştır.
Sermaye artırımının dörtte biri bedelli, dörtte üçü bedelsiz olmuştur.
Net Aracılık Komisyonları, komisyon iadeleri düşüldükten sonra aracı kuruma kalan geliri göstermektedir.
Satışlardan İndirimler hesabı çıkarılırsa sektörün elde ettiği toplam Net Aracılık Komisyonlarına ulaşılmaktadır.
İMKB hisse senedi işlem hacmi 2003 yılında nominal olarak %38 artmıştır. Buna rağmen Net Aracılık Komisyonları, komisyon iadelerinden dolayı, sadece %13 artabilmiştir. Reel olarak bakıldığında hisse senedi hacmi %17 artmış, fakat net komisyon gelirleri %5 düşmüştür.
Aracı Kurum Sektörü Özet Mali Tabloları Reel Gelir Tablosu (myr. TL) 31.12.2002 31.12.2003 Değişim Net Aracılık Komisyonları 310,938 349,999 -4.9%
Diğer Hizmet Satışları 79,513 79,790 -15.2%
Alım-Satım Karları 76,639 105,608 16.4%
Brüt Satış Karı/Zararı 467,089 535,397 -3.2%
Faaliyet Giderleri 469,746 471,528 -15.2%
Esas Faaliyet Karı/Zararı -2,657 63,869 A.D.
Diğer Faaliyetlerden Gelirler 282,236 263,547 -21.1%
Diğer Faaliyetlerden Giderler -103,038 -94,932 -22.2%
Finansman Giderleri -26,958 -19,775 -38.0%
Faaliyet Karı/Zararı 149,583 212,709 20.1%
Olağanüstü Gelirler 21,074 10,034 -59.8%
Olağanüstü Giderler -9,546 -16,507 46.0%
Dönem Karı/Zararı 161,110 206,236 8.1%
Ödenecek Vergi -56,548 -68,788 2.7%
Net Dönem Karı/Zararı 104,563 137,448 11.0%
Kaynak: TSPAKB
Diğer Hizmet Satışları, ağırlıklı olarak kurumsal finansman gelirleri ile portföy ve yatırım fonu yönetim gelirlerini içermektedir.
Sektörün üçüncü önemli gelir kalemi ise menkul kıymet alım-satım karlarıdır. Alım-alım-satım karlarının iki bileşeni vardır. Birincisi aracı kurum ile müşteriler arasında gerçekleşen borsa dışı alım-satım işlemleridir. Örneğin bir yatırımcı tahvil-bono almak istediğinde, aracı kurum kendi portföyünde bulunan tahvil-bonolardan satabilir veya piyasadan önce kendi portföyüne alıp sonra müşteriye satabilir. Bu işlemden elde edilen kar da, alım-satım karı olarak görülmektedir. İkinci olarak, aracı kurumun doğrudan kendi portföyü için yaptığı işlemlerden elde ettiği kar alım-satım karlarına yansımaktadır.
Aracı Kurum Sektörünün Gelir Yapısı
31.12.2002 31.12.2003
Net Aracılık Komisyonu 66.6% 65.4%
Diğer Hizmet Satışları 17.0% 14.9%
Alım-Satım Kar/Zararları 16.4% 19.7%
Faaliyet Gelirleri 100.0% 100.0%
Kaynak: TSPAKB
İşlem hacmi %38, net aracılık komisyonları %13 artmıştır.
Alım-satım karlarının iki bileşeni vardır.
Yukarıdaki tabloda aracı kurumların ana faaliyetlerinden elde ettikleri gelirlerin kompozisyonu görülmektedir. Faaliyet Gelirleri, gelir tablosunda Brüt Satış Karı/Zararı hesabında izlenmektedir.
Sektörün toplam Faaliyet Gelirlerinin %65’i Net Aracılık Komisyonlarından oluşmaktadır. Bu yüzden, aracılık komisyonlarının biraz daha detaylı incelenmesi gerekmektedir.
Aracılık Komisyonlarının Dağılımı
31.12.2002 31.12.2003
Brüt Aracılık Komisyonları 100.0% 100.0%
Şube, Acente, İrtibat Bürolarına Ödenen 10.2% 10.1%
Aracı Kurumun Komisyon Gelirleri 89.8% 89.9%
Komisyon İadesi 18.4% 30.9%
Net Aracılık Komisyonları 71.4% 59.1%
Kaynak: TSPAKB
Brüt Aracılık Komisyonları, aracı kurumun müşterilerinden tahsil ettiği komisyonları göstermektedir. Brüt komisyon gelirinden, komisyon paylaşımı sözleşmeleri uyarınca acentelere ödenen komisyonlar düşülerek “Aracı Kurumun Komisyon Gelirleri”
bulunmaktadır. Bu rakamdan da müşterilere yapılan Komisyon İadesi çıkartılarak “Net Aracılık Komisyonlarına” ulaşılmaktadır.
2002 ve 2003 yıllarında sektör, müşterilerinden tahsil ettiği her 100 TL’nin 10 TL’sini acenteleri ile paylaşmış, 90 TL’si aracı kurum bünyesinde kalmıştır. Acenteler 2002 yılında aracı kurumların toplam işlem hacimlerinin %18’ini, 2003 yılında ise
%21’ini gerçekleştirmişlerdir. Buna karşın toplam komisyonların
%10’unu almışlardır. Diğer bir deyişle, acentelerle aracı kurumlar, komisyon gelirlerini yaklaşık yarı yarıya paylaşmaktadırlar.
2002 yılında aracı kurumlar kendilerine kalan 90 TL’nin 18,4 TL’sini müşterilerine komisyon iadesi olarak geri vermişlerdir. Bu iki rakam oranlandığında, komisyon iadesi oranının 2002 yılı için sektör genelinde %20 olarak gerçekleştiği hesaplanmaktadır.
Burada, komisyon iadesi sisteminin Şubat 2002’den itibaren uygulamaya geçtiğini ve iade limitinin %35 olduğunu hatırlatmak gerekmektedir.
2003 yılının Haziran ayına kadar %35 olan azami komisyon iadesi oranı, yılın ikinci yarısından itibaren %50’ye çıkarılmıştır.
Tablodan görüldüğü üzere, 2003 yılında aracı kurumlar kendilerine kalan 90 TL’nin 30,9 TL’sini müşterilerine iade etmişlerdir. Ortalama komisyon iadesi oranı da yılın geneli için
%34 olarak hesaplanmaktadır.
Sonuç olarak, 2002 yılında aracı kurumun müşteri işlemlerinden aldığı her 100 TL’lik komisyonun 71 TL’si kurum bünyesinde kalırken, 2003 yılında bu rakam 59 TL’ye inmiştir. Toplam Net Aracılık Komisyonları,
toplam gelirlerin %65’idir.
2002’de %20 olan ortalama komisyon iadesi oranı...
100TL’lik aracılık komisyonunun 10 TL’si acentelerle paylaşılmaktadır.
2003’te %34’e çıkmıştır.
Toplam komisyonların %59’u aracı kuruma kalmaktadır.
komisyon gelirlerinin %41’i acenteler ve müşterilerle paylaşılmaktadır.
Komisyon gelirlerinin ardından diğer gelir kalemlerinin de incelenmesine geçmek gerekmektedir. Sektörün toplam gelirlerinin %15’ini oluşturan Diğer Hizmet Satışları, reel olarak
%15 gerilemiştir. Diğer Hizmet Gelirleri içindeki en önemli kalem %80 payla yatırım fonu yönetim komisyonlarıdır. İkinci olarak kurumsal finansman gelirleri gelmektedir.
Diğer Hizmet Gelirleri (myr. TL) Reel % Pay
31.12.2002 31.12.2003 Değişim 31.12.2002 31.12.2003 Yatırım Fonu Yönetim Gelirleri 60,017 64,195 -9.7% 75.5% 80.5%
Kurumsal Finansman Gelirleri 11,388 10,806 -19.9% 14.3% 13.5%
Müşteri Portföy Yönetim Gelirleri 3,668 2,805 -35.4% 4.6% 3.5%
Diğer Gelirler 4,440 1,984 -62.3% 5.6% 2.5%
Toplam 79,513 79,790 -15.2% 100.0% 100.0%
Kaynak: TSPAKB
Müşteri ve yatırım fonlarının portföy yönetimi hizmetlerinden elde edilen gelirler bu hizmetlerin portföy yönetim şirketlerine devredilmesi ile azalmaktadır. Aracı kurumların yönettiği toplam portföy tutarı 2002 yıl sonu itibarı ile 3,6 katrilyon TL iken bu rakam 2003 yılı sonunda reel olarak %21 gerilemeyle %3,3 katrilyon TL’ye inmiştir. Dolayısıyla aracı kurumların yatırım fonu yönetim komisyonları reel olarak %10, müşteri portföy yönetim gelirleri ise %35 gerilemiştir.
Kurumsal finansman gelirlerinde en önemli kalem halka arzlardan elde edilen komisyonlardır. 2002 yılında toplam 76,2 trilyon TL (56 milyon $) tutarında dört halka arz gerçekleştirilmişken, 2003 yılında 18,4 trilyon TL (11,3 milyon $) büyüklüğünde iki halka arz yapılmıştır. Halka arzlardaki gerilemenin etkisiyle sektörün kurumsal finansman gelirleri reel olarak %20 azalmıştır.
Sonuç olarak, sektörün toplam Diğer Hizmet Gelirleri reel olarak
%15 oranında düşmüştür.
Sektörün üçüncü önemli gelir kalemi olan Alım-Satım Karları reel olarak %16 oranında artarak 106 trilyon TL’ye çıkmış ve toplam gelirlere katkısı %20’ye ulaşmıştır. Özellikle 2003 yılının son çeyreğindeki olumlu piyasa koşulları aracı kurumların alım-satım karlarını artırmada etkili olmuştur. Fakat, alım-satım karlarını aracı kurumların esas faaliyet alanı içinde değerlendirmemek gerekmektedir. Çünkü alım-satım karları piyasa hareketlerini tahmin etmeye dayalı işlemlerden kaynaklanmaktadır. Aracı kurumlar için düzenli bir gelir kaynağı değildir. Olumsuz piyasa koşullarında zarar oluşma riski yüksektir.
Sonuç olarak, sektörün ana faaliyetlerinden elde ettiği toplam gelirleri gösteren Brüt Kar rakamı 2002’de 467 trilyon TL iken,
Diğer hizmet satışları, toplam gelirlerin %15’ini
oluşturmaktadır.
Aracı kurumların yönettiği portföy tutarı reel olarak %21 gerilemiştir.
Halka arz boyutu önemli ölçüde düşmüştür.
Alım-satım karları toplam gelirlerin %20’sini oluşturur hale gelmiştir.
2003’te reel olarak %3,2 azalarak 535 trilyon TL olarak gerçekleşmiştir.
Brüt Kardaki reel %3 gerilemeye karşın Faaliyet Giderleri %15 oranında daralmıştır. Aracı kurumlar tasarruf tedbirleriyle faaliyet giderlerini reel anlamda önemli ölçüde azaltmışlar ve gelirlerindeki düşüşü bir ölçüde telafi etmişlerdir.
Faaliyet Giderlerinin %91’ini Genel Yönetim Giderleri oluşturmaktadır. Genel Yönetim Giderlerinin ise %47’si personelle ilgili giderlerdir. Personel Ücretleri, kurum personelinin brüt maaşlarının toplamıdır. Diğer Personel Giderleri ise personel için yapılan SSK prim ödemeleri, yemek, servis ve özel sigorta benzeri yan ödemeler toplamını ifade etmektedir.
Faaliyet Giderleri (myr. TL) Reel % Pay
31.12.2002 31.12.2003 Değişim 31.12.2002 31.12.2003
Toplam Faaliyet Giderleri 469,746 471,528 -15.2% 100.0% 100.0%
Pazarlama, Satış ve Dağıtım 49,229 42,298 -27.4% 10.5% 9.0%
Genel Yönetim Giderleri 416,968 427,873 -13.3% 88.8% 90.7%
Toplam Personel Giderleri 174,638 199,406 -3.6% 37.2% 42.3%
Personel Ücretleri 150,266 170,345 -4.3% 32.0% 36.1%
Diğer Personel Giderleri 24,372 29,061 0.7% 5.2% 6.2%
Kaynak: TSPAKB
Tasarruf tedbirlerinin en önemli etkisi personel sayısında görülmektedir. 2002 sonu itibarı ile 6.626 olan aracı kurum çalışanı sayısı 2003 yılında 6.035’e (-%9) gerilemiştir. Bununla beraber, toplam personel giderleri reel olarak %4 azalmıştır.
Sektörde personel sayısının %9 azalmasına rağmen toplam personel giderlerinin reel olarak sadece %4 azalması personel başına ortalama giderin reel olarak %6 artmasından kaynaklanmaktadır.
Toplam Personel Giderlerinin personel sayısına bölünmesi ile sektörde personel başına ortalama gider bulunabilmektedir.
Buna göre aracı kurumlarda personel başına aylık ortalama gider 2003 yılında nominal olarak %25 artışla 2,2 milyar TL’den 2,8 milyar TL’ye çıkmıştır.
Personel başına ortalama gider artışının iki önemli sebebi vardır.
Birincisi, sektörden ayrılan çalışan kesimini ağırlıklı olarak genç ve düşük tecrübeli, dolayısıyla ortalamanın altında ücret seviyesine sahip olduğu düşünülen çalışanlar oluşturmaktadır.
Bu yüzden istihdamı devam eden personel başına düşen ortalama gider artmaktadır. İkinci olarak, 2000 yılından bu yana reel olarak azalan personel maaşlarında ilk defa olarak 2003 yılında reel iyileştirmeler yapıldığı düşünülmektedir.
Faaliyet Giderleri reel olarak
%15 daralmıştır.
Faaliyet Giderlerinin %42’si personelle ilgili giderlerdir.
Çalışan sayısı %9 azalmasına rağmen...
...personel giderleri reel olarak %4 azalmıştır
Personel başına ortalama gider reel olarak %6 artmıştır.
Sektörde yüksek iş tecrübeli, dolayısıyla ortalamanın üzerinde ücret seviyesinde çalışanlar kalmıştır.
Faaliyet Giderlerinde alınan önlemlerin etkisi ile 2002 yılında 2,7 trilyon TL olan Esas Faaliyet Zararı, 64 trilyon TL’lik Esas Faaliyet Karına dönmüştür. Bu karın oluşmasında 106 trilyon TL tutarındaki alım-satım karlarının etkisi de göz ardı edilmemelidir.
Ağırlıklı olarak sektörün likit pozisyonundan elde ettiği faiz gelirlerini ifade eden Diğer Faaliyetlerden Gelirler, reel olarak
%21 azalarak 282 trilyon TL’den 264 trilyon TL’ye inmiştir.
Düşüş, faiz oranlarındaki gerilemeden kaynaklanmaktadır.
Sektörün likiditesinin önemli bir göstergesi Net Nakit Pozisyonudur. Net Nakit Pozisyonu, aracı kurumun Hazır Değerleri ve Menkul Kıymetleri toplamından Kısa ve Uzun Vadeli Finansal Borçların düşülmesiyle hesaplanmaktadır. Şirketin anında paraya çevrilebilir değerleri ile finansal borçlarını ödemesi durumunda elinde ne kadar nakit kalacağını göstermektedir. Buna göre sektörün Net Nakit Pozisyonu %19 artış göstererek (reel olarak değişmeyerek) 353 trilyon TL’den 420 trilyon TL’ye çıkmıştır.
2003 yılında faiz oranlarındaki genel gerileme, sektörün net nakit pozisyonunun reel olarak değişmemesine karşın, elde ettiği faiz gelirlerinin reel olarak %21 gerilemesine yol açmıştır.
Bu durum, ekonominin diğer sektörlerinde olduğu gibi, aracı kurum sektöründe de esas faaliyetlerden elde edilen gelirlerin zaman içinde çok daha önemli hale gelmesi gerektiğini ortaya koymaktadır.
Gelir tablosundaki Diğer Faaliyet Gelirleri, ağırlıklı olarak faiz gelirlerinden oluşmaktadır. Bu rakamdan Diğer Faaliyet Giderleri ve Finansman Giderlerinin çıkarılmasıyla Net Faaliyet Dışı Gelirler rakamına ulaşılmaktadır. Net Faaliyet Dışı Gelirler 2003 yılında nominal olarak %2 (reel olarak %17) azalarak 149 trilyon TL’ye inmiştir.
Net Faaliyet Dışı Gelirler, esas faaliyetlerden elde edilen gelirler toplamını gösteren Brüt Kar ile kıyaslandığında, faaliyet dışı gelirlerin önemi daha belirgin hale gelmektedir. Aracı kurumlar esas faaliyetlerinden elde ettikleri her 100 TL gelire ek olarak 2002 yılında 33 TL, 2003 yılında ise 28 TL civarında diğer faaliyetlerinden gelir elde etmektedir.
Net Faaliyet Dışı Gelirlerin etkisi ile aracı kurumların Faaliyet Karı reel olarak %20 artışla 213 trilyon TL’ye çıkmıştır.
Faaliyet Dışı Gelirlerin bu kadar yüksek seviyede olması aracı kurumların düzenli olarak bir Dönem Karı (Vergi Öncesi Kar) açıklamasını sağlamaktadır.
Ödenecek Vergiler hesabı reel olarak %3 artışla 57 trilyon TL’den 69 trilyon TL’ye çıkmıştır. Aracı kurumların Efektif Vergi
2002 yılındaki esas faaliyet zararı 2003 yılında kara dönmüştür.
Faiz oranlarındaki düşüş, sektörün faiz gelirlerinde gerilemeye yol açmıştır.
Net nakit pozisyonu reel olarak aynı kalmıştır...
...fakat faiz gelirleri reel olarak %21 azalmıştır.
Net Faaliyet Dışı Gelirler reel olarak %17 gerilemiştir...
...fakat halen esas faaliyet gelirlerine kıyasla önemli bir boyuttadır.
Oranı 2002 yılı için %35, 2003 yılı için %33,4 olarak gerçekleşmiştir.
Bu etkilerin ardından, sektörün 2002 yılında 105 trilyon TL olan net karı, 2003 yılında reel olarak %11 artışla 137 trilyon TL’ye çıkmıştır. 2000 yılından bu yana karlılığı azalan sektörde 2003 yılındaki olumlu koşullar sektörün mali tablolarına bir ölçüde yansımış olsa da, aracı kurumlar 2000 ve 2001 yılındaki karlarının reel olarak daha ancak yarısına ulaşabilmiş durumdadır.
Karlılık durumundaki iyileşme, kar eden aracı kurum sayılarından da izlenebilmektedir. 2002 yılında Esas Faaliyet Karı olan aracı kurum sayısı 26 iken 2003’te bu rakam 48’e çıkmıştır.
Esas Faaliyet Zararı olan aracı kurum sayısı da 92’den 68’e inmiştir. Bu rakamlarda bir iyileşme görülse de halen daha Esas Faaliyet Zararı olan aracı kurum sayısı kar eden aracı kurum sayısından çok daha fazladır.
Esas Faaliyet Karı Olan Aracı Kurumlar
2002 2003
Kar Eden 26 48
Zarar Eden 92 68
Toplam 118 116
Kaynak: TSPAKB
Yukarıda da değinildiği üzere, faiz gelirlerinin etkisi ile aracı kurumların net kar rakamları esas faaliyet karlarından daha iyi olmaktadır. Fakat, net karı olan aracı kurum sayısındaki iyileşme esas faaliyet karı olanlara göre daha düşük oranda kalmaktadır.
Çünkü, düşen faiz oranları ile birlikte Net Faaliyet Dışı Gelirlerin karlılığa etkisi azalmaktadır.
2003 yılında net karı olan aracı kurum sayısı 81’den 89’a çıkmıştır. Net zararı olan aracı kurum sayısı ise 37’den 27’ye düşmüştür. 2003 gibi önceki yıllara göre nispeten olumlu geçen bir yılda dahi aracı kurumların dörtte biri zarar etmektedir.
Net Karı Olan Aracı Kurumlar
2002 2003
Kar Eden 81 89
Zarar Eden 37 27
Toplam 118 116
Kaynak: TSPAKB
Sonuç olarak, 2003 yılında aracı kurum sektörünün toplam aktifleri reel olarak %8 büyümüştür. Aracı kurumların borçluluk oranları hemen hemen aynı seviyelerde kalmış, kurumlar özsermayelerini güçlü tutarak likiditelerini korumuşlardır.
Sektörün toplam faaliyet gelirleri %3 azalmış, buna karşın faaliyet giderleri %15 gerilemiştir. 2002 yılındaki yılında esas faaliyet zararları 2003 yılında kara dönmüş, nakit Sektörün net karı reel olarak
%11 artmıştır.
Esas faaliyet karı olan kurum sayısı artsa da zarar edenler halen daha çoğunluktadır.
Net kar açıklayan kurum sayısı küçük bir artış göstermiştir.
pozisyonlarından elde ettikleri faiz gelirlerinin katkısı ile net karda %11 oranında reel artış yakalamışlardır.