I. Hayatı
I.4. Eserleri
2.3. Konferansın Başlaması ve Türk Heyetinin Tavrı
Heyet 8 Kasım’da Sirkeci Garı’ndan Doğu Ekspresi ile Lozan’a hareket etti. 11 Kasım’da Lozan’a varıldı.125 Bu sırada M. Kemal, Bursa’da yabancı bir gazeteciye verdiği mülakatta yeni yönetim biçimini açıklarken komünizmi veya Bolşevizm’i reddettiklerini söylemiş, hükümet şeklini tam demokrat bir halk hükümeti olduğunu belirtmişti.126 Türk Heyeti Ankara’dan aldığı talimatlar127 doğrultusunda hareket
Hatıraları-Büyük Zaferden Sonra Mudanya Mütarekesi ve Lozan Antlaşması 1,Yenigün Basın ve
Yayıncılık,İstanbul 1998,s.59 .
121 Bilgin age., s. 18. Ayrıca aynı yerde şu anlatılır: “M. Kemal Heyet-i Vekileyi topladı. Sanki önce Murahhas Heyeti hiç intihap edilmemiş gibi ‘Konferansa gidecek murahhasları intihap edelim’ dedi. Herkes durdu, o devam etti ‘İsmet Hariciye vekilidir. O reis olmalıdır’ dedi. Hayhay dediler. Sonra ‘diğer murahhas?’ dedi. Rıza Nur dediler. ‘Yine bir maliye mütehassısı lazım’ dedi ve Saka’i ileri sürdü. Kabul ettiler. Mütehassısları katibini yine eskisi gibi ibka ettiler”,Mahmut Goloğlu, Cumhuriyete Doğru 1921- 1922, Başnur Matbaası, Ankara 1971, s. 360.
122 Bayur, age., s. 121; Goloğlu, Türkiye Cumhuriyeti 1923, s. 5. 123 Cebesoy, age., C. 1, s. 169.
124 Rıza Nur, age., s. 35. Rıza Nur devamla İsmet Paşa’nın Saka’nın murahhaslıktan çıkarmayı kendisine önerdiğini, Lozan’da da 3. Delege meselesi için çok uğraştıklarını, bu çabaların Saka için değmeyeceğini anlatır.Bu katip daha sonra bakanlık da yapacak olan Suat Hayri (Ürgüplü)’dir.
125 Bilal Şimşir, Lozan Telgrafları, Cilt 1, TTK, Ankara 1990, s. X-XI; Goloğlu, Türkiye Cumhuriyeti
1923, s. 7. Bu arada Osmanlı Döneminde Dahiliye Nazırlığı yapan Anadolu Hareketine Karşı olan Ali
Kemal Bey İzmit’te linç edilmişti. Yine aynı dönemde Vahidettin yurt dışına çıkmış yerine Abdülmecit Efendi Halife seçilmişti. Saltanat kaldırıldığı için (1 Kasım 1922) sadece halifelik vardı.
126 Goloğlu, Türkiye Cumhuriyeti 1923. s. 7.
127 Rıza Nur hazırlıksız gidildiğini söylese de bunun pek doğru olmadığı anlaşılıyor. Zira Hem Goloğlu Kitapları hem de Rauf Bey’in hatıratı bunu yalanlar nitelikte. Zaten konferansın uzun sürmesi ve sonra
edecek, birçok mesele günü gününe rapor edilecekti. Türk heyetinin tavrını ortaya çıkaran temel maddeler ise; Misak-ı Milli sınırlarının korunması, Trakya’da 1913 durumuna dönülmesi, Musul ve Kerkük’ün istenmesi, kapitülasyonların ve düyûnu umumiyenin reddi, Boğazlar’ın yabancı askerlerden arındırılması,128 mübadele esaslı bir azınlık yaklaşımı, tam bir silahlı kuvvetler bağımsızlığı olarak özetleyebiliriz.129 Konferansın daha önce 13 Kasım’da başlayacağı duyurulmuştu. Ancak Türk Heyeti ortalıkta kimseyi göremedi. Hatta İsmet Paşa bunun İngilizlerin bir oyunu olduğunu bile düşünmüştü. Türk Heyetinin kimse tarafından karşılanmayışı da tarih sayfalarında Avrupa’nın medeniliği (!) adına yerini aldı.130 Bu arada İsmet Paşa Paris’e geçti ve
Fransa Hariciye vekili Poincare ile görüştü.
Konferans ancak 21 Kasım’da saat 15:00’de Monbenon gazinosunda İsviçre Cumhurbaşkanı Hab’ın nutku ile açıldı. Kendini ev sahibi gören Lord Curzon da konuşma yaptı ve onun ardından İsmet Paşa. İsmet Paşa program dışı ve alışılmadık sert bir konuşma yaptı.131
Konferansta 3 esas komisyon oluşturuldu:
1. Topraklar, Askerliğe Ve Boğazlara Ait İşler Komisyonu. 2. Ekalliyetler (Azınlıklar Komisyonu)
3. Maliye, İktisadi Ve Hukuki İşler Komisyonu
Bu komisyonlar da bir takım alt komisyonlara ayrıldı.132 Saka da uzmanlığının maliye olması sebebiyle 3. komisyonda görev almıştı.133 Alt komisyonlar meseleyi inceledikten sonra esas komisyonlara gönderiyorlar ve buradaki umumi celselerde karara bağlanıyordu. 1. komisyona ait işlere İsmet Bey, 2.sine Rıza Nur Bey bakıyordu.
kesilmesi de Türk tarafının hazırlıksız olmadığını tam tersine temel konularda net tavırlar gösterildiğini net kararlar alınmış olduğunu gösterir.
128 Bkz. Fatih Öztürk, Lozan ve Möntro Anlaşmaları Işığında Boğazlar Meselesi, Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Konya 1999; Erhan Başyurt, Boğazlarda Bitmeyen Kavga-Ateş Yolu, Timaş Yayınları İstanbul, 1998.
129 Goloğlu, Türkiye Cumhuriyeti 1923 ,s. 8-10. 130 Aydemir, age., C.1, s. 225.
131 Seha L. Meray, Lozan Barış Konferansı Tutanaklar-Belgeler,C.I, YKY, İstanbul 2001, s.1-4.
132 Aydemir, age., C.1., s. 227-228; TPT, I. Dönem, C. II, s. 20. İsmet Paşa’nın Paris’e giderken yanında hukuk müşaviri Münir (Ertegün), Kurmay Yarbay Tevik (Bıyıklıoğlu) ve yaveri Atıf (Esenel) vardı. Bkz. Goloğlu, Türkiye Cumhuriyeti 1923, s. 10. Meray, age.,C.I, s.12-14.
Konferansın dahili nizamnamesine göre (2. madde) usul işleri görüşülürken devletler 2 temsilci bulunduracaklardı.
İsmet Paşa, Konferansa İngiltere, Fransa ve İtalya’dan sonra Başkanlık etme isteğinde bulunduysa da bu da reddedildi. Tüzük maddeleri 21 Kasım’da belirlendi ve 22 Kasım’da komisyon çalışmalarına başlandı.134
27 Kasım’a kadar ilk komisyonunun çalışmaları yapıldı. 27 Kasım’da Fransız baş delegesi Barrere başkanlında Maliye ve Ekonomi Komisyonu çalışmalara başlandı. İlk çalışmada Saka’nın yanında İsmet Paşa ve Rıza Nur da vardı.135
Osmanlı Devleti’nin genel borçları, müttefik güçlerin Türkiye’nin işgal masrafları yunanlardan istenen tazminat sorunları 28 Kasım’da incelenmeye başlandı. Ulaştırma Ve Taşıma, Gümrük Ve Ticaret Usulleri, Ekonomik Sorunlar adlı üç alt komisyon kuruldu. Türk Heyeti Osmanlı borçlarını imparatorluktan ayrılan ilkelere bölüştürülmesini, işgal parasını kabul etmeyeceğini ileri sürdü.136
Maliye Alt Komisyonu 30 Kasım’da Fransa başkanlığında toplandı. Türkiye, Saka, Hamid Bey, Zekai Bey, Şefik Bey, tarafından temsil ediliyordu. Saka iki mesele olduğunu söyledi:Birincisi halef devletler arasında borçların taksimi, ikincisi de bu taksimde uygulanacak usul. Bu yaklaşım kabul gördü ve usul üzerine görüşmeler başladı. 137 Gümrük Ve Ticaret Alt Komisyonu da Saka’nın başkanlığına toplandı. Saka öteki devletlerde aynı şartlar altında ticaret serbestliği istedi. Diğer devletler gümrük tarifeleri için bir geçiş dönemi ileri sürdüler. Aynı gün ekonomi alt komisyonu çalışmalarına başladı. Türk tezini genellikle Zekai Bey savundu. 138
Mali İşler Komisyonu görüşmelerine 2 Aralık’ta Ouchy Şatosu’nda devam edildi.139 Fransız delegesi Bompart işgal masrafları konusunda, Saka ise bunun
134 Meray, age.,C.I, s.5-11;Goloğlu ,Türkiye Cumhuriyeti 1923, s. 13. 135 Meray, age.,C.III, s.1-4; Goloğlu, Türkiye Cumhuriyeti 1923, s. 12-16.
136 Goloğlu ,Türkiye Cumhuriyeti 1923, s. 17-18; Türkiye Dış Politikasında Elli Yıl s.104 .
137 Ahmet Yavuz, Lozan Barış Konferansı Tutanakları, Cilt 3, Dış İşleri Bakanlığı 1975 ,s.165- 160;Goloğlu ,Türkiye Cumhuriyeti 1923, s. 19 .
138 Goloğlu ,Türkiye Cumhuriyeti 1923, s. 19 . 139 Meray, age.,C.III, s.175-179; Yavuz, age., s.161 .
mümkün olmadığı ve aksine Yunanistan’ın ödeme yapması konusunda ısrar ettiler. 140 Aynı gün diğer komisyonlar da çalışmalarını sürdürdü. Akşam ise İsmet paşa, konferansın Boğazlar oturumuna katılacak olan Rus baş delegesi Tschitcherine (Çiçerin) ile görüştü ve Türk tarafının tezinin “ Boğazlar açık, İstanbul ve Marmara güvenlikte” esasına dayandığını belirtti. 141 İngilizler ise daha çok Boğazlar Meselesi ve Musul ile ilgilenir gibiydiler.142 4 Aralık’ta Boğazlar Meselesi görüşüldü. İngilizler Türk tarafını Ruslarla işbirliği yapmakla suçladılar. 143 Sorun ticaret gemilerin geçişinde değil savaş gemilerinin geçişi üzerindeki fikir ayrılığından kaynaklanıyordu.
Mali Tali Komisyonu 5 Aralık’ta görüşmelere devam eti. Bu oturumda Türk tezlerini Hamid Bey dile getirdi.144 6 Aralık’ta Boğazlar Meselesi’ne devam edildi. 145
Bu günlerde komisyonu uğraştıran önemli meselelerden biri de Azınlıklar olmuştu. Türk tarafı bu konuda pek hazırlıklı değildi ve sadece mübadeleyi öneriyordu.146 Aralık ayı her konuda tekliflerin ve karşı tekliflerin sunulması ile geçti. Henüz hiçbir önemli konuda çözme ulaşılamamıştı. Kapitülasyonlar karşısında Türk tarafının sert tavrı müttefiklerin en azından ilke olarak bundan vazgeçmeye sevk etti. 147 Mali komisyondaki işler ise bundan en fazla etkilenecek ülke olan Fransa yüzünden çok yavaş ilerliyordu.
Türk tarafı barış için oldukça arzuluydu ve aksi durumda gereğini yapmaya da kararlıydı.148Akşam yemekli sohbetler daha samimi bir ortamda geçse de toplantılarda
140 Goloğlu ,Türkiye Cumhuriyeti 1923, s. 20; Yavuz, age ,s. 161- 168; Meray, age. ,C.4 , s.162.
141 Goloğlu, Türkiye Cumhuriyeti 1923,s. 20. Konferansın başında Amerikan temsilcisi Joseph Grew, Lord Curzon’la görüştüğünü ve Curzon’un Türkleri uzlaşmaz bulduğunu, konferansın kısa zamanda dağılacağını umduğunu belirtir. Bkz. Joseph Grew, Lozan Günlüğü (Türkçe’si Kadri Mustafa Orağlı) Multilingual 2001, İstanbul s. 23-24. Musolini de benzer düşüncedeydi.
142 Bu konuda Grew’in izlenimleriyle, Rıza Nurun izlenimleri örtüşür. Rıza Nur üçüncü komisyonun işlerinden ne kendisinin nede İnönü’nün anladığını belirtir ve mantık hatasına düşerek Saka’nın da anlamadığını ekler. Bkz. Rıza Nur, age., s. 54 .
143 Goloğlu, Türkiye Cumhuriyeti 1923 ,s. 21, Rıza Nur’da birinci ve ikinci komisyonun işlerini anlattığı sayfalarda buna benzer düşüncelerini belirtir.
144 Meray, age.,C.III, s.180-186. 145 Yavuz ,age., s. 6-12 .
146 Buna benzer bir hazırlıksızlık da Boğazlar konusunda net bir plan sunulamaması olmuştu. Hatta Curzon İsmet Paşa ile dalga geçmişti. Bkz. Grew, age., s. 44-45 .
147 Şamsutdinov, age., s. 330 .
herkes kendi tezinde inat ediyordu. Böyle bir durumda 1922 yılının sonlarına gelindi. Bu arada Saka Ankara’ya yollandı.149