Hastaların kognitif fonksiyonlarının değerlendirmesinde birçok test kullanılmaktadır. Bunlardan en sık kullanılan ve uygulaması kolay olan testler şunlardır:
1. Saat Çizme Testi
2. Standardize Mini Mental Test 3. Benton Yüz Tanıma Testi
4. Blessed Oryantasyon Bellek Konsantrasyon Testi’dir.
Kognitif testler yapılmadan önce hastada depresyon varlığını dışlamak amacıyla depresyon değerlendirmesi yapılmalıdır. Depresyon değerlendirmesi için kolay ve en sık uygulanan ölçek Hamilton depresyon ölçeğidir (122).
27 Hamilton Depresyon Ölçeği
Hamilton depresyon ölçeği (HDÖ), depresyon belirtilerinin şiddetini ölçmek için geliştirilmiş standart bir testtir. Depresyonun derecesini ölçmek için en yaygın olarak kullanılan ölçektir. Tedavi sonuçlarını değerlendirmede de değeri vardır. Daha çok depresyonun melankolik ve fiziksel semptomları üzerinde durur. Ölçeğin uykuya dalma güçlüğü, gece yarısı uyanma, sabah erken uyanma, somatik semptomlar, genital semptomlar, zayıflama ve içgörü ile ilgili maddeleri 0-2, diğer maddeleri 0-4 arasında derecelendirilmiştir (122).
Standardize Mini Mental Test
Standardize mini mental test (SMMT) ile yönelim, dikkat, hafıza, motor beceri ve dil kullanımı değerlendirilir. Testin, 30 puan üzerinden yapılan değerlendirmede 25 puan alan deneklerde şüpheli, 20 puanın altında ise belirgin kognitif bir bozukluğun varlığı düşünülür.
Mini mental durum muayenesi çeşitli bozuklukların hem ayırıcı tanısında hem de tedavi takibinde kullanılabilir (123-125). Orjinal olarak depresyonu demanstan ayırmak için geliştirilmiş, kognitif bozukluğun ağırlığının ve zaman içinde değişikliğinin nicel bir ölçütü olarak kullanılabileceği ileri sürülmüştür (126). Cerrahpaşa Geriatrik Psikiyatri ekibi tarafından Türkçe standardizasyonu yapılmıştır. Aynı ekip tarafından okur-yazar olmayanlar için de bir modifikasyonu mevcuttur ( 125). SMMT’nin duyarlılığı 0.91; özgüllüğü 0.95’tir. Türkiye Alzheimer hastalığı prevalansı ile ilgili bir tez çalışmasında 24 puanlık sınırın demansı belirlemedeki duyarlılık ve özgüllüğü %75 olarak belirlenmiştir (127). En yüksek puanın 30 olduğu SMMT, 10 puanlık zaman ve mekan oryantasyonu; 3 puan kayıt ve 3 puan hatırlama olmak üzere 6 puanlık bellek; 5 puanlık dikkat; 8 puanlık dil ve 1 puanlık görsel- mekansal işlevleri ölçen maddelerden oluşmaktadır (127).
Blessed Oryantasyon Bellek Konsantrasyon Testi
Blessed oryantasyon-bellek-konsantrasyon testi (BOBKT) uygulaması 5 dakika kadar süren 6 maddeden oluşan bir testtit. BOBKT’deki toplam 28 puana (en kötü puan) ulaşmak için her maddedeki hata sayıları, belirlenmiş ağırlıklı katsayılar ile çarpılır. İki zaman oryantasyonu maddesinden sonra (yıl ve ay), 5 unsurluk bir hayali isim-soyad ve adres bellek maddesi olarak ezberletilir. Gecikme süresi içine yine bir zaman oryantasyonu (günün saati) ve iki dikkat maddesi (20’den geriye 1’er sayma ve ayları geriye sayma) yerleştirildikten sonra adres serbest hatırlamayla puanlanır (128). Türkçe standardizasyonu gerçekleştirilmiş
28
olan bu testin 8 puanlık sınır değerinin duyarlılık ve özgüllüğü %89 olarak bulunmuş olup, eğitim yılıyla korelasyon göstermemektedir (127,129).
Klinik Demans Derecelendirme Ölçeği
Klinik demans derecelendirme ölçeği (KDDÖ), tüm demans tiplerini evrelendirmek için kullanılabilecek bir testtir. Toplam 6 eksende (bellek, oryantasyon, yargılama-problem çözme, ev dışında işlevsellik, ev yaşamı-hobiler, kişisel bakım) değerlendirne yapılır ve muayene sonuçları 5 puan üzerinden (0, 0.5, 1, 2, 3) derecelendirilir. Evreye karar vermede bellek ekseni öncelik taşır. En az 3 eksenin puanı bellek ekseninden farklı (üçü birden bellek ekseninin üstünde veya altında) değilse evre bellek ekseni puanı ile aynıdır, aksi halde o 3 eksenin puanı evreyi belirler. Bunun istisnalarından birincisi 3 eksen belleğin bir tarafında, 2 eksen diğer tarafında ise evre bellek puanı ile aynıdır. Diğer istisna ise bellek ekseni puanı 0.5 ise evre 0 olamaz. Evre 0 normal yaşlılık, evre 0.5 kuşkulu demans, evre 1 hafif şiddette demans, evre 2 orta şiddette demans, evre 3 ağır evre demans anlamına gelir. Evre 0.5 klinik tanı olarak çoğunlukla hafif kognitif bozukluğa karşılık gelirken bu evredeki hastalar bazen çok hafif evre Alzheimer tipi demans kriterlerini de doldururlar. Hasta ve yakınıyla ayrı ayrı görüşme yapılır (128).
Saat Çizme Testi
Saat çizme testi (SÇT), entelektüel ve algısal beceriler hakkında bilgi veren, sağlıklı yetişkinleri bilişsel bozukluğu olanlardan ayırt etmek için yaygın olarak kullanılan, kolaylıkla ve kısa sürede uygulanan bir bilişsel tarama testidir. Testin pek çok farklı puanlama yöntemi kullanılmaktadır. Testin ölçtüğü kognitif özellikler; kavrama, planlama, görsel bellek ve yeniden yapılandırma, görsel-mekansal beceriler, motor planlama ve yöntem, sayısal bilgi, soyut düşünme, uyarıcının fiziksel özellikleri tarafından yaratılan eğilimin ketlenmesi, konsantrasyon ve engellenmeye karşı tolerans şeklinde sıralanabilir (129).
Benton Yüz Tanıma Testi
İnsanlar için yüzlerin tanınması büyük önem taşıyan karmaşık kortikal fonksiyonlardan biridir. Sağ hemisfer arka bölümünün lezyonlarında ortaya çıkan yüz tanıma bozukluğunu değerlendirir. Yüzleri tanıma bozukluğu ancak bilateral lezyonlarda kalıcı olmaktadır. Yüzleri tanıma bozukluğunun temelde birbirinden bağımsız, en az iki ayırt edici özelliği mevcuttur. Birincisi, aşina olunan yüzleri tanımadaki başarısızlık (prosopagnozi),
29
ikincisi de yüz tanıma kapasitesini tayin etmek için geliştirilen testlerle gösterilen, aşina olunmayan yüzlerin tanınmasındaki başarısızlıktır. Yüz tanıma bozukluğu, sağ posterior serebral arterin sulama alanı olan oksipital lobun paryetal ve temporal bölgelere yakın lezyonlarından sonra gelişebilmektedir. Değerlendirme esnasında kullanılan test kitapçığında; numarası yazılmamış olan sayfalarda, birer adet yüz resmi bulunmaktadır. Resim, sayfanın tam ortasında yerleştirilmiştir. Numarası yazılmış olan sayfalarda ise altı adet yüz resmi bulunmaktadır. Bu sayfadaki resimler birden altıya kadar numaralandırılmıştır. Denekten istenen görev, numarası yazılmamış olan sayfadaki yüz resmini, diğer sayfadaki altı resim arasından tanımasıdır. Yüz resimleri 1/4, 2/4 ve 3/4 oranında ışıklandırma yoluyla karartılarak belirsizleştirilmiştir. Bu test yüz tanıma ve görsel algılamayı ölçen bir testtir (130).
30