Klinik Biyokimya Laboratuvarında Kalite Kontrol ve Standardizasyon

Kalite kontrol yöntemleri, verilen hizmetin önceden saptanmış özellikleri taşıyıp taşımadığının ve ne ölçüde güvenilir olduğunun incelenmesi için kullanılan yöntemlerdir: Laboratuvarda yapılan analiz metodlarının, araç ve gereçlerin, çıkan sonuçların kontrolünün yapılması. Yöntemlerin standartlaştırılması amacıyla laboratuvarlar arası kalite denetiminin yapılması.

16.6.1. Analiz metotlarının performans parametreleri Doğruluk (Accuracy)

Spesifiklik

Tekrarlanabilirlik (Precision, kesinlik) Tayin limiti

Linearite sınırları

Analitik hassasiyet Bozucu etkenler (interferans) Recovery

Referans aralığı

Bir analiz metodunun performansının değerlendirilmesi, bir bakıma analitik hataların araştırılması çalışmalarıdır. Bunun için çeşitli deneyler yapılır:

-Art arda yapılan ölçümler (tekrarlanabilirlik deneyleri) -İnterferans deneyleri

-Geri elde (geri kazanım, recovery) deneyleri -Yöntem karşılaştırma deneyleri

Analiz metodunun doğruluğu: Ölçülen değerin gerçek değere yakınlığı ile ifade edilir. Gerçek değerle ölçülen değer arasındaki fark, hata (bias) olarak tanımlanır.

Günlük uygulamada bir metodun doğruluğunun değerlendirilmesi eksternal kalite kontrol uygulamaları ile yapılır.

Analitik özgüllük (analitik spesifiklik): Diğer ilişkili substratlarla etkileşmeden, asıl substratı ölçme yeteneğidir. Metodun doğruluğu ile ilgili bir parametredir.

Kesinlik (precision, tekrarlanabilirlik): Aynı örnekten yapılan tekrar çalışmalarında metodun aynı sonucu verebilme gücüdür. Rasgele hataların (RE) bir ölçüsü olarak kullanılır.

Normal kontrol serumu 20 kez ardışık olarak çalışılır ve standart sapma (SD), varyasyon katsayısı (%CV) ile rasgele hata (RE) hesaplanır.

%CV=(SD/Ortalama)x100 RE=4xSD

Varyasyon katsayısının (%CV) küçük olması, tekrarlanabilirliğin (kesinliğin) yüksek olduğunu gösterir. Metotların gün içi (çalışma içi, intra-assay) ve günler arası (çalışmalar arası, inter-assay) kesinliği, internal kalite kontrol uygulamaları ile takip edilir. Çoğu yöntem için tercih edilen, %CV’nin 5’ten küçük olmasıdır.

Deteksiyon limiti: Metodun kabul edilebilir tekrarlanabilirlikle ölçebildiği en düşük analit konsantrasyonudur.

Analiz aralığı: Herhangi bir modifikasyon yapılmaksızın bir metodun ölçüm yapabildiği aralıktır. Analiz aralığı, linearite (doğrusallık) çalışmaları yapılarak belirlenir. Değişik konsantrasyonlarda bir dizi standart en az 2 kez çalışılıp ortalamaları alınır ve bu ortalamalar, beklenen standart değerlerine karşı grafiğe geçirilir.

Analitik duyarlılık (analitik sensitivite): Analizi yapılan maddenin (analit) konsantrasyon değişimine karşı ölçüm sinyalinde meydana gelen değişikliktir. Kalibrasyon eğrisinin (kurv) eğimi, analitik duyarlılığı ifade eder.

Bozucu etkenler (interferans, girişim): İnterferans deneyleri, sabit sistematik hata (CE) hakkında bilgi sağlar, yöntemin özgüllüğünde problem olduğunu gösterir.

Ölçümünü yapacağımız analiti içeren örneğe, interferans oluşturabileceği öngörülen materyal eklenir. Aynı miktardaki örneğe, materyalin eklendiği miktardaki saf dilüent eklenir. Her iki örnek analiz edilir. Aradaki fark saptanır.

Recovery (geri elde): Metodun numuneye eklenen belirli miktardaki analiti doğru olarak okuyabilme yeteneğidir. Oransal sistematik hata (PE) hakkında bilgi sağlar.

Analitin ölçümünün yapılacağı hasta örneğine, analit standart çözeltisinden eklenir. Aynı miktardaki hasta örneğine standart çözeltinin hazırlandığı çözücüden aynı miktarlarda eklenir. Her iki örnek analiz edilir. Ölçülen miktar ile eklenmiş olan miktar karşılaştırılır.

Yöntem karşılaştırma deneyleri: Ortalama sistematik hatanın (SE) hesaplanmasını sağlarlar. Aynı zamanda sistematik hatanın sabit veya oransal olup olmadığı hakkında bilgi elde edilebilir.

En az 40 hasta örneği alınır. Temel alınan yöntem ve karşılaştırılacak yöntemle analiz edilir. Veriler grafikte gösterilir.

Referans aralığı (normal değer):

-Tolerans aralığı -Tahmin edilen aralık

-%95 interpercentile aralığı: Belirlenmesi kolay, genelde en çok kullanılan ve IFCC tarafından kabul edilen metoddur. %2,5 ve %97,5 aralıkları arasındaki dağılım referans aralığını belirler. Alt ve üst sınırların güven aralığının %90 olabilmesi için tavsiye edilen denek sayısı en az 120’dir.

16.6.2. Tanısal yeterlilik parametreleri: Tanısal duyarlılık (sensitivity) Tanısal özgüllük (specificity)

Önceden tahmin değeri (prediktif değer)

Tanısal sensitivite (duyarlılık): Analizin doğru olarak gösterdiği spesifik bir hastalığa sahip olanların oranıdır. Aranan hastalığın hastada bulunması durumunda test sonucunun pozitif olma olasılığıdır.

Duyarlılık (%) = [DP/(DP+YN)]x100

Tanısal spesifisite (özgüllük): Analizin doğru olarak gösterdiği spesifik bir hastalığa sahip olmayanların oranıdır. Aranan hastalığın hastada bulunmaması durumunda test sonucunun negatif olma olasılığıdır.

Özgüllük (%) = [DN/(DN+YP)]x100

Önceden tahmin değeri (prediktif değer): Laboratuvar testinin uygulanmakta olduğu topluluktaki hastalığın yaygınlık oranına (prevalansına) göre testin doğru tanı koydurma olasılığıdır.

Pozitif prediktif değer: Testin uygulandığı toplulukta (+) sonucu olanların gerçekte

hasta olma olasılığıdır. Prevalans ve özgüllükten etkilenir.

Negatif prediktif değer: Testin uygulandığı toplulukta (-) sonucu olanların gerçekte

hasta olmama olasılığıdır. Prevalans ve duyarlılıktan etkilenir. 16.6.3. Laboratuvarların kalite kontrolünde basamaklar:

İnternal kalite kontrol: Laboratuvar içi kontrol

Eksternal kalite kontrol: Laboratuvarlar arası kontrol. Ülke düzeyinde kalite kontrol. Uluslararası denetim.

16.6.3.1. İnternal kalite kontrol: Test değerleri bilinen kontrol serumları kullanılarak günlük ölçüler yapılır ve bunlar Levey-Jennings kontrol kartlarında Westgard kurallarına göre değerlendirilir.

Her analitik çalışmada kontrol örnekleri çalışılır, elde edilen değerler grafik üzerine işaretlenir.

Çalışılan kontrol değerleri seçilen kontrol sınırları içerisinde olduğu zaman o çalışmanın geçerli olduğuna karar verilir.

Westgard çoklu kontrol kuralları:

12s: Bir kontrol sonucunun ±2s sınırları dışında olması. Kontrol sonucunun diğer kurallar ile de kontrol edilmesini sağlayan uyarı.

13s: Bir kontrol sonucunun ±3s sınırları dışında olması. Rastgele hatalara hassas bir reddetme nedeni.

22s: İki ardışık kontrol sonucunun ortalamadan aynı yönde +2s veya –2s sınırları dışında olması. Sistematik hatalara hassas bir reddetme nedeni.

R4s: İki ardışık kontrolden birinin ortalamadan +2s diğerinin –2s sınırları dışında olması. Rastgele hatalara hassas bir reddetme nedeni.

41s: Dört ardışık kontrol sonucunun ortalamadan aynı yönde +1s veya –1s sınırları dışında olması. Sistematik hatalara hassas bir reddetme nedeni.

10x: On ardışık kontrol sonucunun ortalamadan aynı yönde yer alması. Sistematik hatalara hassas bir reddetme nedeni.

16.6.3.2. Eksternal kalite kontrol: Kalite kontrol programlarından sağlanan ve değeri bilinmeyen serumlarla çalışma yapılarak laboratuvarın bir dış denetleme birimi tarafından denetlenmesi ve bu şekilde diğer laboratuvarla da karşılaştırılması yapılır.