İdrar, böbreklerde oluşan ve idrar yolları ile atılan sıvıdır. İdrarın rengi, 24 saatlik volümü, transparan özelliği, kokusu, kıvamı, dansitesi, pH’ı gibi fiziksel özellikleri, çeşitli patolojik durumlarda değişebilmekte ve bunların incelenmesi, patolojik durumların saptanmasında yararlı olmaktadır.
11.2. İdrarın Fiziksel Özelliklerinin İncelenmesi
11.2.1. İdrarın renginin incelenmesiİdrarın rengi, örnek temiz ve renksiz bir cam kaba konduktan sonra gözle incelenir.
İdrarın normal rengi, amber sarısıdır; bu renk, idrarda bulunan, ürokrom denen ve yapısı tam olarak bilinmeyen maddelerden ileri gelir.
Çok açık sarı, yeşilimsi sarı veya renksiz idrar; kronik interstisyel nefritte, diyabetes mellitusta, diyabetes insipitusta, demir metabolizması bozukluğunda ve anemilerde görülebilir.
Sarı idrar; ürobilinojen ve ürobilin artışında, bazı ilaçların alınması ve havuç yenmesi durumlarında görülür.
Çay rengi idrar; hepatitlerde idrarda bilirubin bulunması durumunda görülür, idrar çalkalanınca iki dakikadan uzun süre kalan sarı-yeşil renkli köpük oluşur.
Yeşil idrar; idrar yolları antiseptiği olarak metilen mavisi kullanılmasında, indikan fazlalığında, idrarda bilirubin bulunmasında, Psödomonas aeruginosa gibi bakterilerin varlığında görülür.
Kırmızı idrar; hematüri ve hemoglobinüri durumlarında, bazı ilaçların ve kırmızı pancar gibi yiyeceklerin alınması durumlarında görülür.
Pembe-kahverengi idrar; porfiriyalarda görülür.
Siyah idrar; melanin bulunması durumunda, indikan artışında görülür. Alkaptonüride idrar beklemekle siyahlaşır.
Süt görünümü idrar; fosfat ve ürat artışında, idrarda yağ ve prostatik sekresyon bulunması durumunda görülür.
Taze ve hafif asit olan idrar normalde berraktır; üreme organlarından karışan salgılarla mesane ve idrar yolları duvarının yüzeylerinden karışan çok az miktarda musin türünden bazı maddeler, durmakla sigara dumanı dalgaları şeklinde ayrılabilir ve dibe doğru inerek
nubekula denen çökelti oluştururlar.
İdrarda bulanıklık, üratlar, fosfatlar, okzalatlar, hücresel elemanlar ve bakterilerden ileri gelebilir.
Üratlardan ileri gelen bulanıklık, soğukta oluşur; ısıtma ve asetik asit etkisiyle kaybolur.
Fosfatlardan ileri gelen bulanıklık, alkali idrarda oluşur; ısıtma ile belirginleşir, asetik asit etkisiyle kaybolur.
Okzalatlardan ileri gelen bulanıklık, hafif asit ve hafif alkali idrarda oluşur; asetik asit etkisiyle kaybolmaz, HCl etkisiyle kaybolur.
Dejenere olmuş lökosit gibi iltihap cisimciklerinden ileri gelen bulanıklık, idrara %10’luk NaOH çözeltisi damlatıldığında jelatinsel bir saydamlığa dönüşür.
Bakterilerden ileri gelen bulanıklık, ısıtma, asitlendirme ve alkalilendirme ile kaybolmaz.
11.2.3. İdrarın kokusunun incelenmesi
Her idrar kendine has özel bir kokuya sahiptir; idrarın kokusu, alınan ve idrarla atılan ilaçlardan etkilenebilir.
Meyve esansı veya asetonlu gibi kokan idrar; asitoz, ketoz ve ileri derecede diyabetes mellitusta olabilir.
Amonyak kokusu; beklemiş ve kokuşmuş idrarda olabilir.
Sıçan gibi kokan idrar; fenil ketonüride olabilir.
Karamela gibi kokan idrar; akçaağaç şurubu idrar hastalığında olabilir. 11.2.4. İdrarın kıvamının incelenmesi
İdrar, normalde akıcıdır ve çalkalamakla oluşan köpük çabuk kaybolur.
11.2.5. İdrarın volümünün incelenmesi
İdrar volümü, dereceli silindir (mezür) ile ölçülür.
24 saatte çıkarılan idrar miktarı ortalama olarak erkeklerde 1500 mL, kadınlarda 1200 mL kadardır. Alınan su miktarı, böbrek dışı yollardan su kaybı ve diyet, günlük idrar miktarını etkiler; proteinden zengin beslenmede ürenin diüretik etkisi nedeniyle idrar miktarı artar.
24 saatlik idrar miktarının devamlı olarak 400 mL’den az olması oligüri olarak tanımlanır; 50 mL’den az olması anüri olarak tanımlanır; 2000 mL’den fazla olması poliüri olarak tanımlanır.
Oligüri; akut renal yetmezlikte, obstrüktif üropatilerde, kronik renal yetmezliğin preterminal ve terminal döneminde, akut glomerülonefritte, yanıklarda, ağır dehidratasyonda, travmatik şokta, birçok ameliyattan sonra görülen aşağı nefroz sendromunda görülür.
Poliüri; diyabetes mellitusta, diyabetes insipitusta, kronik renal yetmezliğin başlangıç döneminde görülür.
11.2.6. İdrarın dansitesinin incelenmesi
İdrarın dansitesi (spesifik gravidite), ürinometre, özel elektronik cihazlar ve idrar stripleriyle ölçülür.
İdrarın dansitesi, yetişkin insanlarda normalde 1015-1025 arasında değişir; alınan su miktarına bağlı olarak 1002’ye kadar düşebilir veya 1040’a kadar yükselebilir.
İdrar dansitesinin devamlı olarak 1007’den düşük olması hipostenüri olarak tanımlanır; 1010 cıvarında olması izostenüri olarak tanımlanır; 1030’dan yüksek olması
Hipostenüri; normalde idrar ile atılan maddelerin atılmadığı böbrek hastalıklarında ve diyabetes insipitusta görülür.
İzostenüri; kronik glomerülonefritin terminal döneminde görülür.
Hiperstenüri; diyabetes mellitusta ve dehidratasyonda görülür. 11.2.6.1 Ürinometre ile idrar dansitesinin ölçülmesi
Prensip: İdrar, dansitesine göre içine bırakılan ürinometreye kaldırma kuvveti uygular.
Gerekenler: 1) Ürinometre 2) 100 mL’lik dereceli silindir.
Uygulama: 1) İdrar, dereceli silindire, üstte uygun bir boşluk kalacak şekilde konur. 2) İdrar üzerindeki köpük bir filtre kağıdı ile alınır. 3) Ürinometre, dereceli silindirdeki idrar
içine, dibe ve kenarlara değmeden yüzecek şekilde bırakılır. 4) Ürinometrenin skalasından,
sıvı yüzeyinin ürinometreyi kestiği yerdeki sayı, idrar dansitesi olarak okunur.
Açıklama: İdrar içine bırakılan ürinometreye, idrarın dansitesine göre değişen kaldırma kuvveti uygulanır. Ürinometre, bu kaldırma kuvveti ve ağırlığının etkisiyle idrar içinde belli bir derecede batarak yüzer. Ürinometrenin ağırlığı sabit olduğundan, idrar içine batma derecesi, idrarın dansitesinin ölçüsü olmaktadır. Bu da ürinometrenin üzerindeki skaladan okunabilmektedir.
Tartışma: Ürinometrenin skalası, 15oC’deki değişik dansiteli sıvılar kullanılarak bölmelenmiştir. 15oC’ın üzerindeki sıcaklıklarda okunan sayıya her 3oC için 0.001 eklenir; 15oC’ın altındaki sıcaklıklarda okunan sayıdan her 3oC için 0.001 çıkarılır.
İdrar numunesinin yeterli volümde olmadığı durumlarda, 1 mL idrarın hassas terazide tartılmasıyla da idrar dansitesi ölçülebilir.
Okunan idrar dansitesinin son iki rakamının oluşturduğu sayının 0,233 ile çarpımı, % g olarak idrarda çözünmüş bulunan madde miktarını verir. İdrar dansitesini her %1 g glukoz 0.004 artırır, her %1 g protein de 0.003 artırır.
11.2.7 İdrarın pH’ının incelenmesi
İdrar pH’ı, pH kağıtlarıyla veya idrar stripleriyle ölçülür; turnusol kağıdı ile de incelenebilir.
11.2.7.1. Turnusol kağıdı ile idrar pH’ının incelenmesi
Prensip: Turnusol kağıdı, alkali (bazik) ortamda mavi; asit ortamda kırmızıdır.
Gerekenler: 1) Mavi turnusol kağıdı. 2) Kırmızı turnusol kağıdı.
Uygulama: 1) Bir mavi turnusol kağıdı, idrar içine daldırılır; turnusol kağıdında renk
değişimi olup olmadığına bakılır ve sonuç not edilir. 2) Bir kırmızı turnusol kağıdı, idrar içine
daldırılır; turnusol kağıdında renk değişimi olup olmadığına bakılır ve sonuç not edilir.
Açıklama: Turnusol kağıtları, rengi pH’a göre değişen ve indikatör denen maddeleri içermektedirler. Turnusol kağıtlarındaki indikatörün rengi, alkali ortamda mavidir, asit ortamda ise kırmızıdır.
İdrara daldırılan mavi turnusol kağıdının rengi değişmezse; idrar pH’ı 7’den büyüktür veya 7’dir; idrar, alkali veya nötürdür. Mavi turnusol kağıdının rengi kırmızıya dönüşürse, idrar pH’ı 7’den küçüktür; idrar, asidiktir.
İdrara daldırılan kırmızı turnusol kağıdının rengi değişmezse; idrar pH’ı 7’den küçüktür veya 7’dir; idrar, asidik veya nötürdür. Kırmızı turnusol kağıdının rengi maviye dönüşürse, idrar pH’ı 7’den büyüktür; idrar, alkalitir.
Tartışma: Karışık besin alan sağlıklı bir insanın idrarının pH’ı normalde 6,2 cıvarındadır; 4,8’e kadar inebilir veya 8,2’ye kadar çıkabilir.
Proteinden zengin beslenmede idrar pH’ı asit tarafa kayar. Meyve ve bitkisel besinlerden zengin beslenmede idrar pH’ı alkali tarafa kayar, ancak erik ve kızılcık gibi benzoik asit içeren meyveler idrar pH’ını asit tarafa kaydırır.
NH4Cl alınması idrar pH’ını asit tarafa kaydırır; bikarbonat alınması da alkali tarafa kaydırır.
Kuvvetli hiperpne hallerinde idrar pH’ı alkali tarafa kayar; kuvvetli bir sindirim sırasında mideden fazla HCl salgılandığında da idrar alkali olur.
Kassal çalışma idrar pH’ını asit tarafa kaydırır.
Potasyum yetmezliğinde ve hiperaldosteronizmde idrar alkalidir.
Renal yetmezlik ve renal tübüler hastalıklar gibi durumlarda ortaya çıkan renal asitozda idrar alkalidir.
Mesane ve idrar yolu iltihaplarında mikropların etkisiyle üre parçalanır ve idrar pH’ı alkali tarafa kayar.