Kiplik Sınıflamaları

Geleneksel dil bilgisi kitaplarında haber kipleri ve dilek kipleri olmak üzere iki tür kip kavramıyla karşılaşıldığı belirtilmişti. Kip kategorisi üzerine çalışmalarda ortaklık görülse de kiplik kategorileri her dil bilimcinin farklı sınıflandırmasının olduğu bir alandır. Wright’ın çalışmasından bu yana, en yaygın kiplik tasnifi bilgi kipliği (epistemic modality) ve yükümlülük kipliği (deontic modality) biçiminde yapılmaktadır (Wright 1951).

Haan, bilgi kipliğinin “John must go to school.” (John evde olmalı.) cümlesindeki gibi, konuşanın söylediği sözün doğruluğunun kesinlik derecesine atıfta bulunduğunu belirtir. Yükümlülük kipliği, “John must go to school.” (John okula gitmek zorunda.) cümlesinde olduğu gibi, cümlenin öznesine, bir eylemi yapması için kullanılan gücün derecesiyle ilgilenir. Genellikle, bu ayrım beceriyi (yazara ve sıklıkla isteme bağlı olarak) kodlamak için sıkça dinamik kiplik denilen ayrı bir kipliğe ihtiyaç duyar. Örnek olarak “John can swim” (John yüzebilir.) cümlesinde, kiplik öznenin yüzme becerisini belirtir, şeklinde aktarır (Haan 2005: 6). Dik, kipliği üç tipe ayırır: Özgün Kiplik, Nesnel Kiplik ve Önerme Kipliği. (Dik 1997: 205-251).

Kip ve kiplik üzerine en detaylı çalışma ise Palmer’a aittir. Palmer’in kiplik sınıflaması şu şekildedir:

30

Tablo 9: Palmer kiplik sınıflandırması

Önerme Kipliği (Prepositional Modality) + Gerçek

Olay Kipliği (Event Modality)

Bilgi (Epistemic) Kanıt (Evidential) Yükümlülük Devinim 1. Tahmini 0.3.1.1. Bilgi Kipliği (Epistemic Modality) ²⁴

Alan yazında bilgi kipliği üzerine yapılan çalışmalarda şu bilgilere rastlanılmaktadır: Willet’e göre, aktarılan olayın gerçekliğine ilişkin konuşmacıdaki kesinlik algısının derecesi bilgi kipliği ile verilmektedir (Willet 1988: 52). Kerimoğlu, bilgi kipliğini dil bilimsel kiplik incelemelerinin vazgeçilmez kategorisi olduğunu belirtir (Kerimoğlu 2011: 113). Hirik, bilgi kipinin kaynağının bilgiler; dolayısıyla çıkarımlar, tahminler, olasılıklar, şüpheler, belirsizlikler; görsel, işitsel, duyumsal vb. delil tabanlı yorumlardan oluştuğunu, bilgi kipinin esasının, dünyanın konuşur tarafından algılanıp yorumlanması olduğunu belirtir. Konuşurun bu yetiye zihni dolayısıyla sahip olduğunu, söylediklerinin de dış dünyada mutlaka bir karşılık bulduğunu, söz konusu karşılığın ise, doğru olma-doğru olmama, gerçek olma-gerçek olmama ayrımlarına dayandığını belirtir (Hirik 2014: 19)²⁵.

Olay ya da durumların gerçekliğinin bir kaynağa göre değerlendirilmesi bilgi kipliğinin alt kategorisi olan kanıtlanabilirlik kategorisi altında incelenir (Bybee 1985: 184, Chung ve Timberlake 1985: 244, Palmer 1990, akt: Özsoy vd. 2011:

24 “Epistemic” teriminin Yunanca bilgi (knowledge) anlamındaki kelimeden geldiği aktarılmaktadır (Kiefer 2009: 180).

25 Bilgi kiplikleri için ayrıca bkz. Hirik (2019a).

31 104). Doğrudan kanıtlanabilirlik birinci el, dolaylı kanıtlanabilirlik ikinci el bilgi aktarımını yansıtır. İkinci el bilgi aktarımı bir veriye dayalıysa çıkarım; bir duyuma dayalıysa aktarım başlığı altında değerlendirilir. Bilgi kipliği kaynağa dayalı aktarım yaptığında gereklilik ve olasılık kipleri kullanılır (Özsoy vd. 2011:

104-105).

Kiplik, süreklilik kategorisi açısından değerlendirilirse şu şekilde bir örnek verilebilir: Türkiye’de mesai saatinin 17.00’de bittiğini bilen ve babasının işten 17.01 itibariyle çıkmış olduğunu düşünen bir çocuk, annesine şu cümleyi söylesin:

“Saat 17.30, babam işten çoktan çıkmış olmalı.” bu cümleyi söyleyen çocuk cümlenin söylendiği konuşma anında babasının yanında değildir ve dolayısıyla babasının işten ayrıldığını görmemiş fakat mesainin 17.00’de bitmesi ve konuşma anında saatin 17.30 olmasından ve babasının rutin olarak işten 17.00’de çıkmasından hareketle bir tahminde bulunmuştur. Dolayısıyla Hirik (2014)’in bahsettiği çıkarımlar sonucu bir yoruma erişilmiştir. Söz konusu yorumda verilen rutin durum ve “çoktan” sözcüğü kiplikle ifade edilen sürekliliği göstermektedir.

Palmer, sınıflandırmasında bilgi kipliğine önerme kipliğinin içinde yer vermiştir. Bu sınıflandırmaya göre bilgi kipliği de ihtimal, çıkarım ve varsayım olarak üçe ayrılmıştır (Palmer 2001: 24-25). Palmer, bilgi kipliğini delile dayalılık kipliğinden ayıran en önemli noktanın delile dayalılık kipliğinin gerçeklik durumuna sahip deliller göstermesi olduğunu söyler (Palmer 2001: 8). Hirik bu görüşe karşı çıkarak bilginin en önemli işaretleyicisinin delile dayalılık olduğunu belirtir (Hirik 2014: 20).

Kiplik ve bu çalışmanın konusunu oluşturan görünüş kategorileri üzerine yapılmış çalışmalar da bulunmaktadır. Bu çalışmalara örnek olarak Abraham ve Leiss’ten bahsedilebilir. Abraham ve Leiss, bitmişlik görünüşünün kök kipliğiyle, bitmemişlik görünüşünün ise bilgi kipliğiyle ilişkili olduğunu belirtmektedir (Abraham ve Leiss 2008: 6). Türkiye Türkçesinde henüz bu şekilde bir çalışma yapılmamıştır. Abraham ve Leiss’in bu saptamasının Türkiye Türkçesi açısından incelenmesi yeni çalışmalara kaynaklık edecektir.

32 0.3.1.2. Yükümlülük Kipliği (Deontic Modality)²⁶

Özsoy vd.’ne göre yükümlülük kipliği, yaptırım gücü olan bir kaynaktan çıkar. Yükümlülük kipliği, konuşucunun yaptırımını kabul ettiği bir kurum, kişi, yasal, ahlaki, sosyal bir kural, ya da daha öznel içsel bir etki sebebiyle belirli bir biçimde tutum takındığı durumlarda kullanılır (Özsoy vd. 2011: 106).

Emeksiz, yükümlülük kipliğinin ‘olay kipliği’ olduğunu, edici üzerindeki yaptırımın zayıf veya güçlü bir biçimde yansıtılmasına bağlı olarak olası (izin verme) ve gerekli (zorunluluk) yükümlülük ile ilgili olduğunu belirtir (Emeksiz 2008). Hirik, araştırmacıların bilge kipliği ve yükümlülük kipliğini birbirinin karşıtı iki alan olarak gördüklerini ifade ettikten sonra yükümlülük kipliğinin iki yönlü olduğunu açıklar. Buna göre, kipliğin birinci yönünün konuşurun kendinden veya başka bir otoriteden gelen emirsel (istek, rica, gereklilik, yalvarma vs.) bir yaptırım gücüne sahip olması olduğunu söyler. Hirik, kipliğin ikinci yönünün ise hakkında söz söylenen kişinin (konuşur ya da bir başkası olabilir) sahip olduğu güçle alakalı olduğunu, söz konusu gücün de daha çok bir şeyi yapabilme yeterliliği olarak adlandırıldığını aktarır (Hirik 2014: 22). Kerimoğlu, bilgi kipliğinin konuşurun bilgi ve güvenine odaklandığını; yükümlülük kipliğinin ise istek temelli ifadelere odaklandığını belirtir (Kerimoğlu 2011: 115).

Yükümlülük kipliğinin, zorunluluk, izin, niyet, istek, gönüllülük gibi alt kategorileri bulunmaktadır (Lyons 1977: 823-825, Palmer 1990, akt. Özsoy vd.

2011: 106).

Yükümlülük kipliğinin süreklilik açısından da değerlendirebileceğine Türkiye Türkçesinde şu şekilde bir örnek verilebilir: “Tatil bitti. Öğrenciler okula başladı.” cümlesi tatilin bitmesi bilgisinden dolayı bilgi kipliği içerisinde değerlendirilirken; “Eğitim şart. Çocuklar okula gitmeli.” cümlesinde yer alan

“eğitim şart” ifadesiyle zorunluluk ifade edilir. Bu zorunluluk da konuşurun isteği noktasında temellendirilir ve karşı tarafa bir sorumluluk yüklenir. Bu nedenle bu cümle yükümlülük kipliği başlığı altında incelenir. Söz konusu yükümlülük kipliği aynı zamanda süreklilik kategorisini de içinde barındırır.

Çocukların okula gitme gerekliliği sadece bugün veya yarın geçerli değildir.

26Kelime Yunanca gerekli anlamına gelen deont kelimesinden gelmektedir (https://www.lexico.com/en/definition/deontic (Erişim tarihi: 22.05.2017)

33 Dolayısıyla yükümlülük kipliğinde tespit edilen bir süreklilik ifadesi bulunmaktadır.

Kerimoğlu kiplik ifadelerinin konuşur ve eylem arasındaki ilişkilerin farklı olması sebebiyle araştrmacıların dış katılımlı ve iç katılımlı; eyleyici odaklı ve konuşur odaklı şeklinde ele alındığını belirtmiştir (Kerimoğlu 2011: 117).

Alan yazında bilgi ve yükümlülük kipliği dışında dinamik ve atletik kiplik türlerine de rastlanılır. Dinamik kiplik isteklerin, niyetlerin ve yeterliliğin ifadesiyle ilgilenir. Ahmet piyano çalabilir, Ayşe keşke buraya gelse vb. bu tarz kiplik örneklerindendir. Atletik kiplik ise kesinliklerin ve mantıksal zorunlulukların ifadesini konu alır. İki iki daha dört eder vb. (Aslan Demir 2008:

22-23).

Türkiye Türkçesinde biçimbirimlerin kip işlevleri şu şekilde tablolaştırılmıştır (Kerimoğlu 2014: 180):

Tablo 10: Kerimoğlu Türkçe kiplik sınıflandırması