Kişiliği Ölçme ve Değerlendirme Teknik ve Yaklaşımları

Kişiliğin değerlendirilmesinde çok çeşitli araç, gereç, teknik ve yaklaşımlar bulunmaktadır. Bunların tek tek ele alınıp betimlenmesi ve açıklanması yapılan bu çalışmanın ölçüsünü aşacağı gibi amacı da değildir. Burada yayın olarak kişiliğin ölçülmesinde kullanılan yaklaşımlar sınıflandırılarak kısa bir özet yapılacaktır. Kişiliğin ölçülmesine ilişkin psikolojik test ve envanterleri dört grupta toplamak mümkündür. Bunlar; gözlemsel teknikler, yapılandırılmış test ve envanterler, projektif teknikler, durumsal testler olarak belirtilebilir.

2.2.4.1.Gözlemsel Teknikler

Gözlemsel teknikler bireylerin kişi, eşya ve olaylar hakkındaki gözlemlerini sayısal olarak saptamaya yarayan ölçme araçlarıdır. Bu tür tekniklerde hakkında bilgi edinmek istenilen bireyi yakından gözleme olanağı bulmuş başka birisinden dolaylı olarak bilgi toplanmaktadır. Gözlem, sosyometri, derecelendirme ölçekleri, vak’a kaydı gibi birey hakkında bilgi toplama teknikleri bu gruba girmektedir. Toplanan bilgiler bilgiyi veren kişinin, bilgi toplanan kişi hakkındaki kişisel izlenimlerini, gözlemlerini, kişisel algılarını ifade etmektedir. Kişilerin algıları seçici ve subjektif bir nitelik taşır. Gözlem yapan kişinin

algıları ve bu algılarına dayanarak, kişi hakkında verdiği yargılar gözleyen kişinin değer yargıları ve tutumlarından önemli şekilde etkilenmektedir (Özgüven, 2007).

Gözlemsel teknik arasında en önemli gözlem sonuçlarını sayısal verilere dönüştürmeye yarayan “ derecelendirme ölçekleri” dir. Kişiliğin ölçülmesinde kullanılan derecelendirme ölçeklerinin; sayısal, grafiksel ve betimsel türleri vardır. Derecelendirme ölçeklerinde ölçülen niteliğin varlığı üç, beş, yedi gibi en düşükten, en yüksek düzeyine kadar kategorik dereceler içinde tespit edilir, uygulamada kişi bunlardan birini işaretlemek suretiyle birey hakkında kişisel gözlemini belirtir (Özgüven, 2007).

Derecelendirme ölçeklerinin bazılarında, bireyler kendileri hakkındaki gözlemlerini yine kendileri işaretlemektedirler. Likert tipi, thurstone tipi derecelendirme ölçeklerinde, kendini anlatma tekniklerinde olduğu gibi bazen bir başkası tarafından değil, kişi kendi kendini derecelendirme ölçekleri kullanarak değerlendirebilmektedir (Özgüven, 2007).

Derecelendirme ölçekleri, kişiliğin çok çeşitli yönlerine ilişkin izlenimleri ölçmek için kolaylıkla kullanılabilmektedir. Ölçme tekniği bakımından bu ölçekler “sıralama” ölçeklerine girer, kaba ve basit araçlardır (Özgüven, 2007).

2.2.4.2. Kendini Anlatma Teknikleri

Birey hakkında bilgi toplamada kaynaklardan biri belki de en önemlisi temel ve doğal kaynak olan bireyin kendisidir. Sürekli ve yaşantısal olarak kendisini gözlemesi nedeniyle, birey kendisi hakkında önemli bir bilgi kaynağı olmaktadır. Kendini anlatma teknikleri bireyin duyguları, düşünceleri, davranışları ile ilişkili olarak kendilerin anlattıkları teknik ve yaklaşımlardır. Bireylerin kendileri hakkında belirttikleri bilgiler, onların kendileri hakkındaki algılarını ifade eder. Bireye ilişkin bilgi toplama tekniklerinden görüşme, envanterler, anketler, otobiyografi gibi yaklaşımlar bu gruba girer (Özgüven, 2007).

Burada konu gereği kişilik envanterlerine değinilmiştir. Kişilik envanterleri, envanter maddesi olarak verilen yapıtlı durumlardan kendi özel durumunu anlatan ifadeyi seçmesi esasına dayanmaktadır. Bazı hallerde, verilen seçeneklerden birini işaret etmek yerine,

envanter maddesi olarak verilen tek bir madde hakkındaki tercihini ya da kişisel durumunu, cevaplama yöntemlerinden birini seçerek işaretlemektedir (Özgüven, 2007).

Kişilik envanterlerinden, yapıtlı olarak verilen cevaplama kategorileri envanteri alan kişiye, birkaç şekilde sunulmaktadır. Bazı envanterlerde cevap “evet”, “fark etmez” ve “hayır” şeklinde üç seçenekli, bazı envanterlerde ise “evet” veya ” hayır” olarak iki seçenek verilmektedir. Bu ikinci cevaplandırma yöntemine zorunlu seçme yöntemi denilmektedir. Diğer bazı envanterlerde ise, cevaplandırma üçlü, beşli olarak verilen derecelerden birini işaretlemek suretiyle yapılmaktadır (Özgüven, 2007).

Envanterler, bir başka kendini anlatma yöntemi olan görüşme ile karşılaştırıldığında, envanterlerde kapsam olarak pek çok soru kısa sürede sorulup cevap alınabilmektedir. Envanterler ölçülen nitelikler bakımından daha kapsamlı bir çerçeveyi içine almakta, tarafların enerji ve zamanlarından ekonomi sağlamaktadır. Ancak envanterlerin uygulanması kişinin okuma yazma ve kavrayış bakımından belirli bir düzeye ulaşmış olmasını gerektirmektedir (Özgüven, 2007).

2.2.4.3. Projektif Teknikler

Projektif testlerde bireyin tepkisine esas olacak uyarıcılar açık seçik olarak değil, silik, ayrıntısız, kapalı ve belirsiz bir biçimde hazırlanmaktadır. Uyarıcı olarak tamamlanmamış cümlelerden, resimlerden, mürekkep lekelerinden yararlanılmaktadır. Projektif teoriye göre, kişi açık seçik olmayan uyarıcılara karşı tepkide bulunması istenildiğinde, belirli bir anlamı olmayan bu uyarıcılara anlam vermek açıklamalarda bulunmak suretiyle aslında kendisini rahatsız eden düşüncelerini, duygularını, kişiye özgü algılarını dışa yansıtmaktadır. En yaygın olarak kullanılan projektif testler, Beier ve Rotter Cümle Tamamlama Testi, Tematik Algı Testi (TAT) ve Rorschach Mürekkep Lekesi Testi’dir (Özgüven, 2007).

Projektif testlerin başlıca özellikleri arasında, birey verdiği cevapların anlam ve önemini bilmez, kişiye cevap özgürlüğü vermektedir, kişiliği bütün olarak değerlendirmeye yönelmiştir. Projektif testler kişinin belirsiz uyarıcılara çeşitli ve çok sayıda özgür cevaplar verme özelliği bu tür testlerin psikometrik yönden geçerlik ve güvenirliklerini biraz sorgulu hale getirmektedir. Daha çok psikiyatri kliniklerinde kullanılmaktadır (Özgüven, 2007).

2.2.4.4. Durumsal Testler

Durumsal testler, yapıtlı olarak düzenlenmiş bir test durumunda bireyin ne şekilde davrandığının gözlenmesi esasına dayanır. Kullanışı çok yaygın değildir. Örneğin, öğrencileri sınavda maksatlı olarak denetimsiz bir test durumunda bırakmak ve öğrencilerin haberi olmadan bir yansıtıcı veya gösterici bir araç ile gözlemek, denetimsiz bir ortamda nasıl davranacağı hakkında bireysel bilgiler toplamak (Özgüven, 2007).

Diğer kişiliklerle ilgili durumsal testlerle ilgili olarak, psikoloji laboratuarında düzenlenebilecek bir diğer örnek, bireyin bir engelleme durumunda ne tür davranışlara eğilimli olduğu gözlenebilir. Bunun için birey kendisi için önemli olan bir hedefe yöneltilir, çaba göstermesi sağlanır. Fakat tam hedefe ulaşma aşamasına yakın bir zamanda düzenlendiği şekilde bir engel çıkarılır. Engelleme bireyi kavgacı hale getirir. Kişinin bu durumda kavgacı duygularını ne şekilde kanalize ettiği ve ne türden davranışlar gösterdiği gözlenir. Böylece, kişinin sakin kalıp kalamadığı, hedefe ulaşma davranışı, zorlama, çekilme, tehir etme, başka çözümler bulma v.b. seçeneklerden hangisine yöneldiği bir kişilik özelliği olarak gözlenebilir. Durumsal testler bir çeşit kişiyi belirli bir durum içinde aktif olarak gözlenmesi esasına dayanmaktadır (Özgüven, 2007).