John Holland’ın Mesleki Tercih ve Kişilik Kuramı

En iyi kariyer seçimi bireyin ne istediği ile bu istek için neye ihtiyacı olduğunu karşılaştırarak en iyisini bulmaktır. Bireysel kariyer planlamasındaki ilk adım, kişinin ilgileri, değerleri, tutumları ve becerileri hakkında öğrendikleridir. Doğal olarak insanlar ilgilendikleri işlere yönelmek isterler. Kariyer seçiminde en yaygın olarak kullanılan yaklaşım John Holland’ın mesleki tercih modelidir. Bireyin değerleri, ihtiyaçları ve motivasyonunu içeren kişiliği, kariyer seçiminde önemli bir etkendir (Aytaç, 2005).

Holland’ın kuramı, kişilik dinamiği ile mesleklerin yürütüldüğü çevre veya mesleklerin gerektirdiği faaliyetler arasındaki ilişkiye dayanır (Kuzgun, 1991). Holland’a göre meslek seçimi, kişiliğin yansıması, bireyin çevre ile ilişkisinde benimsediği uyum yönteminin, bir meslek faaliyeti alanında ifadesini bulmasıdır. Holland bireylerin kendileri ve meslekler hakkındaki görüşlerini meslek adları ile ifade ettikleri görüşündedir. Holland’a göre her birey meslek seçme yaşına gelinceye kadar çok çeşitli etkiler altında kalmakta ve meslekler hakkında kalıplaşmış yargılar geliştirmektedir. İş dünyası hakkındaki görüşlerini de bu kalıp fikirlerle ifade etmektedirler (Kuzgun, 1991).

Holland eğitim, ordu ve psikiyatri ile ilgili kuramlarda meslek danışmanı olarak görev yaptığı sırada edindiği deneyimlerden yola çıkarak insanların, kişilik özellikleri bakımından, 6 grupta toplanabileceği, yaşadıkları çevrelerin de aynı şekilde, gruplanabileceği sonucuna varmış ve meslek danışmanlığı alanında Tipoloji kuramı olarak da bilinen kişilik kuramını geliştirmiştir (Kuzgun, 2000).

Mesleki doyum, bireyin kişilik tipi içinde yer alan özelliklerin, bu tiplere uygun olarak tanımlanan iş çevresinde uyumu ile pozitif ilişkilidir. Holland, kuramının 4 temel varsayımı olduğunu belirtir

 Birçok insan benzerlikler dikkate alındığında, altı kişilik tipinden birine yerleştirilebilir. Bunlar; gerçekçi, araştırıcı, sanatçı, sosyal, girişimci ve geleneksel tiplerdir.

 Altı kişilik tipinin karşılığı olan altı tür mesleki çevre vardır.

 İnsanlar sahip oldukları, beceri, yetenek, tutum ve değerleri kullanmalarına olanak sağlayacak çevreleri ararlar.

 Bireyin meslek seçimi davranışını; kişilik tipi ve çevrenin özellikleri arasındaki etkileşimi belirler.

John Holland’ın meslek tercih teorisi üç temel özellik içermektedir (Aytaç, 2005):  İnsanlar farklı mesleki tercihlerde bulunmaktadırlar.

 Kişilikleriyle uygun işlerde çalışanlar, uygun olmayan işlerde çalışanlara göre daha başarılı ve daha mutludurlar.

 İnsanlar arasında doğuştan gelen kişilik farklılıkları mesleki ilgilerini belirlemektedir. Holland, her insanın kişilik yapılarının farklı olması doğrultusunda ilgi, istek, amaç, tutum ve yeteneklerindeki farklılık ölçüsünde mesleki seçimlerini yapmaları gerektiğini belirtmektedir (Aytaç, 2005).

Holland kuramında 6 kişilik tipinden bahsetmekte ve insanları bu 6 tipten biri ile karakterize etmektedir ya da bir insan 6 tipten birine benzer demektedir. Belirlenen her tipin betimlenmesi belli meslek gruplarını oluşturan insanlar üzerinde yapılan gözlem ve araştırmaların bir özetidir. Tip, teorik bir kavram, bir modeldir ve biz insanları bu modellere benzerlik derecesine göre değerlendiririz. Her bir model çeşitli kültürlerin, akranların, ana babaların, sosyal sınıf ve fiziksel çevrenin etkileşiminin ürünüdür. Örneğin, gerçekçi ana babalar evde ve dışarıda gerçekçi nitelikte etkinliklerle uğraşırlar, çevrelerini gerçekçi tiplere özgü araç ve gereçlerle donatırlar, gerçekçi komşular ve arkadaşlar edinirler. Buna karşılık

bazı etkinlikleri ihmal ederler ya da reddederler. Örneğin gerçekçi tiplerin sosyal etkinliklere katılmaları beklenmez (Kuzgun, 2000).

İnsanlar kendilerine özgü ilgi, yetenek ve eğilimleri ile tutarlı problemler arayacak ve eğilimlerine uygun insanların ve şeylerin bulunduğu ortamları isteyeceklerdir. Böylece, tipler bir araya geldiklerinde kendi temsil ettikleri tipi yansıtan bir çevre yaratacaklardır. O halde insanlar nasıl değerlendiriliyorsa, onların yarattığı çevreyi de o şekilde değerlendirmek gerekir. Bu durumda çevre, içinde bulunan insan tiplerinin yüzdesine bakılarak, en başat tipe göre adlandırılabilir (Kuzgun, 2000).

İnsanlar yeteneklerini, becerilerini kullanabilmelerine, tutum ve değerlerini ifade etmelerine, üstesinden gelebilecekleri rolleri oynamalarına izin verecek çevreler ararlar. Gerçekçi tipler gerçekçi, gelenekçi tipler gelenekçi ortamlarda bulunmak isterler. Bir kimsenin davranışı onun kişiliği ile çevrenin özelliklerinin etkileşimi ile belirlenir. O halde bir kimsenin kişilik özelliğini ve çevrenin örüntüsünü bilirsek onun nasıl davranacağını, örneğin hangi mesleği seçeceğini tahmin edebiliriz (Kuzgun, 2000).

Meslek seçimi kişiliğin ifadesidir. Mesleki rehberliğin başlangıç yıllarında mesleğe yöneltme hizmetlerinden yararlanmak üzere ilgi envanterleri geliştirilmekte ve envanter puanlarına göre kişiye uygun meslekler önerilmekteydi. Bu yaklaşımda meslek seçimini kişinin ilgilerinin bir fonksiyonu olarak görme eğilimi vardı ve mesleki ilgi envanterinin sadece ilgileri ölçmekle, mesleki seçim ve tercihleri belirlenebileceği zannediliyordu. Kişisel ve sosyal faktörlerin meslek seçme ve iş değiştirme davranışları ile ilişkisi konusunda bilgi birikimi arttıkça meslek tercihlerinde kişilik özelliklerinin de bir ölçüde rol oynadığı fark edilmeye başlandı (Kuzgun, 2005).

Holland tipoloji kuramını geliştirmede şu ilkeleri benimsemektedir:

 İlgi envanterleri aynı zamanda kişilik envanterleridir: İlgiler kişiliğin bir yönünü oluşturmaktadır. İlgi envanterleri öz kavramını yansıtmaktadır. Eğer mesleki ilgiler kişiliğin ifadesi olarak düşünülüyorsa, ilgiler işte, okul başarısında, hobilerde, eğlence faaliyetlerinde ifadesini buluyor demektir. Kendinden önce yapılan kişiliği ölçme girişimlerinden esinlenen Holland Mesleki Tercih Envanterini geliştirmiştir. Bu envanter tamamen meslek adlarından oluşmaktadır ve meslek tercihlerinin kişiliğin yansımadı olduğu görüşüne dayanmaktadır. Bu ölçeğin geliştirilmesinin gerisindeki mantık şudur; bir mesleğin seçimi kişinin

motivasyonunu, bilgisini kişiliğini ve yeteneğini yansıtan bir eylemdir. Meslekler yaşama biçimini temsil eden birer çevredirler. Meslek sadece yalın bir takım beceriler ya da iş etkinliklerinden ibaret değildir. Bir marangoz olarak çalışma sadece bazı araçları kullanmak değil, belli bir statü edinmek, toplumda belli bir rol sahibi olmak belli bir biçimde yaşamak demektir. O halde, belli bir meslek adı o mesleği icra eden kişiler hakkında belli bazı bilgileri de temsil eder. Seçtiği meslek kişinin, mesleğe güdülenmesini, kendi hakkındaki iç görüsünü, yeteneklerini algılama biçimini ve o meslek hakkındaki bilgisini yansıtır (Kuzgun, 2000).

 Mesleki kalıplar güvenilir ve önemli psikolojik ve sosyolojik anlama sahiptir:

Nasıl insanları arkadaşlarına, kılık kıyafetlerine ve hareketlerine bakarak değerlendiriyorsak, mesleklerine bakarak da değerlendirebiliriz. Günlük yaşantımızda, çeşitli mesleklerde çalışan insanlar hakkında he zaman doğru olmasa da genellikle bazı yararlı bilgiler ediniriz. Örneğin, avukatların atılgan, aktörlerin kendine yönelik, pazarlamacıların ikna edici, öğretmenlerin sevecen olduklarına inanırız. Geçmişte bu tür kalıp yargılara kuşku ile bakılırdı ama daha sonra yapılan araştırmalar bu yargıların geçerli olduğunu ortaya koymuştur. İlgi envanterlerinin çoğu insanların meslekleri aynı şekilde algıladıkları ve bu algıların zaman boyunca aynı kaldığı sayıtlısına dayanmaktadır. Bu durumda, eğer bu algılamaların bir geçerliği yoksa ilgi envanterlerinin de bir geçerliliği yok demektir (Kuzgun, 2000).

 Bir mesleğin üyeleri benzer kişilik özelliklerine ve özgeçmişe sahiptir: Eğer bir kimse bir mesleğe belli kişilik özellikleri ve öz geçmişi ile girmişse, her meslek benzer kişiliklere sahip kimseleri çekecek ve o meslekte tutacak demektir. Mühendisler, hekimler ve hukukçular üzerinde yapılan araştırmalar her bir meslek grubundaki insanların benzer yaşam hikayesine sahip olduğunu göstermektedir. Meslekler gruplandığında da bu benzerliği daha kaba çizgileriyle görebiliriz. Örneğin matematikçiler, fizikçiler ve kimyagerler birbirine benzer, çünkü bu doğal bilimler arasında ortaklık vardır (Kuzgun, 2000).

 Bir meslek grubundaki insanlar birbirlerine benzedikleri için bir çok uyarıcıya

ve soruna benzer şekilde tepkilerde bulunurlar ve kendilerine özgü bir kişiler arası çevre oluştururlar: Bu konuda yapılan araştırmaları özetleyen Holland üniversitede çeşitli

örneğin realistik gruptaki öğrencilerin çoğunun insancıl olmaktan çok gerçekçi olduklarının gözlenmekte olduğunu ifade etmektedir (Kuzgun, 2000).

 Mesleki doyum, meslekte karar kılma ve başarılı olma, bireyin kişiliği ile

bulunduğu çevre arasındaki bağdaşıma bağlıdır: İnsan nasıl zevkleri, yetenekleri,

değerleri kendininkine benzer kimseler arasında rahat hissediyorsa, psikolojik bakımdan kendine uygun olan bir meslekte büyük olasılıkla daha iyi çalışır ve başarılı olur. Meslek psikolojisi literatürü bu sayıtlıyı destekleyici verilerle doludur (Kuzgun, 2000).

Holland altı temel kişilik tipi ve mesleki eğilimden söz etmekte ve her kişilik türünün hangi mesleğe eğilimli olduğunu göstermektedir. Holland, tanımladığı kişilik tiplerini şu şekilde betimlemektedir (Aytaç, 2005):

2.2.6.1. Gerçekçi (Realistik) Tip:

Bu gruptaki insanlar nesneleri, araçları, makineleri, hayvanları sistematik bir biçimde kullanmaya önem verirler. Bu insanlar el ile yapılan işleri tercih ederler. Alet ve makineleri kullanmaktan, bitki ve hayvan üretmekten zevk alırlar, sosyal ilişkilerden, zihinsel faaliyetlerden hoşlanmazlar, problemlerin çözümünde gerçekçi ve pratik yöntemleri seçerler. Gerçekçi kişiler mekanik ve atletik yetenekleri, açık hava ilgileri gelişmiştir, somut ve akla yatkın önerilere, para, güç ve statüye önem verirler.başarma güdüleri çok güçlü değildir (Kuzgun, 2000).

Bu gruptaki insanların utangaç, gelenek ve göreneklerine bağlı, içten, samimi, doğal, sebatkar, dengeli, maddeci ve kendini kaptırmayan insanlar olarak tanımlamak mümkündür. Bu gruptaki insanların tipik meslek seçimleri ise, otomobil tamirciliği, elektrikçi, mühendislik, ziraat ile ilgili meslekler, ormancılık, denizciler ve beden eğitimi öğretmenleri olarak belirtilebilir (Kuzgun, 2000).

2.2.6.2. Araştırıcı (Investigative) Tip:

Bu gruptaki insanlar yapmaktan çok düşünmeyi, beden güçleri yerine zihin güçlerini kullanmayı tercih ederler. Bunlar alçak gönüllü, uysal, başarma güdüsü yüksek, düşünceleri esnek, topluluktan hoşlanmayan bağımsız kimselerdir. Sosyal yükümlülükten kaçınır, kendilerini sergilemekten hoşlanmazlar. Sabırlı ve ısrarcıdırlar. Çevreyi doğru ve ayrıntılı bir biçimde algılama güç ve isteğine sahiptirler (Kuzgun, 1991). Biyolojik ve sosyal olayları anlamak ve kontrol etmek için oları sistematik olarak gözlemlemekten, soyut kavramlarla uğraşmaktan hoşlanırlar. Başkalarını ikna etmekten, sosyal ilişkilere girmekten kaçınırlar. Araştırıcı kimseler iş ortamında problem çözümünde araştırıcı yeteneklerini kullanırlar, kendilerini akademik yeteneklere sahip, zihinsel yönden güçlü algılarlar.

Bu gruptaki insanları analitik düşünen, eleştirel tutuma sahip, tedbirli, meraklı, bağımsız, entelektüel, metotlu çalışan, pasif, karamsar, akik, mantıklı, çekingen, popüler olmayan, kibirli olmayan insanlar olarak tanımlamak mümkündür (Kuzgun, 2000). Bu gruptaki insanların tipik meslek seçimleri ise, biyolog, genetikçi, matematikçi, kimyager, fizikçi, araştırma analizcisi, astronot, antropolog, tıp teknisyeni olarak belirtilebilir ( Kuzgun, 2000).

2.2.6.3. Sosyal (Social) Tip:

Bu insanlar düşünsel ve fiziksel aktivitelerden ziyade kişisel yaklaşımı içeren kariyerlere yönelirler. Bu insanlar diğerlerinin refahı ile ilgilenir, başkalarını eğitmekten hoşlanırlar. İnsanlar arası faaliyetlerle ilgilidirler. Grup kurmada başarılı, neşeli, dışa dönük türlerdir (Aytaç, 2005). Başka insanlarla bir arada bulunmaktan, onlara yardım etmekten, onları ikna edip yönetmekten hoşlanır. İnsanları ve duygularını anlama çabası gösterirler. Kendilerini anlamaya ve kabul etmeye isteklidirler. Zihinsel yetenekleri ve başarma güdüleri oldukça iyidir (Kuzgun, 1991).

Bu gruptaki insanları sözü geçen, işbirliğine yatkın, kadınsı, dostane, cömert, yardımsever, idealist, ikna edici, sorumlu, sosyal, nazik, anlayışlı ve ince düşünceli olarak

tanımlamak mümkündür (Kuzgun, 2000). Bu gruptaki insanların tipik meslek seçimleri ise, sosyal hizmetler uzmanı, rehabilitasyon danışmanlığı, psikolog, psikolojik danışman, halkla ilişkiler uzmanı, üniversite hocaları ve öğretmenler olarak belirtilebilir (Kuzgun, 2000).

2.2.6.4. Gelenekçi (Conventional) Tip:

Bu gruba giren insanlar verilerle ilgilenmekten ve bunları sistematik şekilde işlemekten, örneğin kayıt tutmaktan, yazıları dosyalamaktan, yazıların kopyasını çıkartmaktan ve onları daha önce belirlenmiş bir plana göre düzene koymaktan, bilgisayar kullanmaktan hoşlanırlar. Gelenekçi kimseler belirsiz, sistemleşmemiş, araştırma türünden faaliyetlerden kaçınırlar. Büro işleri, hesaplama ile ilgili faaliyetler bu kimselerin başlıca ilgi alanını oluşturur. Belli başlı yetenekleri, ayrıntıyı algılama ve hesaplamadır. Gelenekçi kimseler iş yerinde ve diğer ortamlarda karşılaştıkları sorunları geleneksel yöntemlerle çözmeyi tercih ederler (Kuzgun, 2000). Bu insanlar düzenli, planlı, kurallı işleri ve emir alıp vermeyi tercih ederler. Büyük işletmelerde çalışmaktan hoşlanırlar. Durgun ve bağımlıdırlar (Aytaç, 2005). Duygulardan çok nesneleri anlamak isterler. Erkeksi, heyecan bakımından dengeli, bağımlı, sorumluluk duyguları güçlü kişilerdir (Kuzgun, 1991).

Bu gruptaki insanları dürüst, savunucu, becerikli, başkalarına boyun eğen, katı, tutuk, itaatkar, düzenli, sebatkar, pratik, namuslu, kendini denetleyen ve hayal gücü kısır olarak tanımlamak mümkündür (Kuzgun, 2000). Bu gruptaki insanların tipik meslek seçimleri ise, banka veznedarı, kütüphaneci, daktilograf, postacı, muhasebeci, kitapçı ve finans elemanı olarak belirtilebilir (Kuzgun, 2000).

2.2.6.5. Girişimci (Enterprising) Tip:

Dışa dönük olan bu insanlar başkalarını ikna edip yönetmek isterler. İnsanlarda devamlı ilişki halindedirler. Rahat, dış görünümleri anlamaya meraklı, sabırsız kendine yetemeyen insanlardır (Kuzgun, 1991). Diğer kişileri etkilemek için sözel faaliyetlerde etkin, iyi cümleler kuran, enerjik, dışa dönük, satış ve rehberliği tercih eden, cesaretli, ikna edici

kişilerdir. Güç ve statü elde etmek için diğerlerini etkilemeye yönelik eylemlere girerler (Aytaç, 2005).

Girişimci tipler ekonomik çıkar elde etmek veya bir kurumun hedeflerine erişmek için insanları manipüle etmeye yönelik faaliyetleri tercih eder ve gözlem yapma, sembolik veriler üzerinde çalışma veya sistematik olmaya yönelik etkinliklerden kaçınırlar. Girişimci kişiler girişim gerektiren meslekleri tercih ederler, işyerlerinde ve dışarıda karşılaştıkları problemleri girişimci yetenekleri ile çözmeye çalışırlar (Kuzgun, 2000).

Bu gruptaki insanları istediğini elde eden, maceracı, hırslı, tartışmacı, kendini göstermeye meraklı, başkalarına hükmeden, enerjik, hercai gönüllü, atak, zevk peşinde koşan, iyimser, bağımlı, kendine güvenen, girişken ve konuşkan olarak tanımlamak mümkündür (Kuzgun, 2000).

Girişimci kişilik tipine sahip olan bireylerin genelde tercih ettiği meslek türleri ise, satıcı, pazarlamacı, komisyoncu, menajer, politikacı ve avukatlar olarak sıralanabilir (Kuzgun, 2000).

2.2.6.6. Sanatçı (Artistic) Tip:

Kendini ifade etmeyi, sanatsal yaratıcılığı seven, duygusal, bağımsız, hassas kişilerdir. Bireysel etkinlikler sergilerler (Aytaç,2005). Estetik faaliyetlerle ilgili, heyecansal kararsızlık, esneklik, ataklık, bağımsızlık, köktencilik, şüphecilik ve duygusal çöküntü, alçak gönüllülük ve kadınsı ilgiler bu tipi belirleyen başlıca özelliklerdir. Bunlar hayal gücü yüksek insanlardır (Kuzgun, 1991).

Bu kimseler net, belirli ve sistemli olmayan serbest faaliyetlere yönelirler. Bu faaliyetler maddeye, söze veya insana ilişkin malzemelerin sanat ürünleri yaratmak için el ile işlenmesini gerektirir. Bu kimseler, açık, sistematik ve düzenli faaliyetlerden kaçınırlar. Bu davranış eğilimleri kişiyi, resim, müzik, drama, yaratıcı yazarlık gibi alanlarda yetenek ve beceri geliştirmeye sevk eder. Bu kimseler hep aynı şekilde yapılan işlerden hoşlanmazlar, karşılaştıkları sorunları artistik yeteneklerini kullanarak çözmeye çalışırlar. Sanatçı tipler,

kendilerini orijinal, sezgisel, dişil, kural tanımaz, kendini gözlemleyen, bağımsız, kendini ifade eden, düzensiz, artistik yetenekleri olan kimseler olarak algılarlar (Kuzgun, 2000).

Sanatçı tipe sahip olan bireylerin özelliklerini; karmaşık, düzensiz, duygusal, dişil, idealist, hayal gücü zengin, pratik olmayan, atak, bağımsız, kendini gözlemleyen, sezgici, yaratıcı ve kurallara uymayan kişiler olarak betimlemek mümkündür (Kuzgun, 2000).

Sanatçı kişilik tipine sahip bireylerin genelde tercih ettikleri meslekler ise, yazar, ressam, aktör, tiyatro sanatçısı, müzisyen, dekoratör ve mimar olarak sıralanabilir (Kuzgun, 2000).

2.2.7. John Holland’ın Mesleki Tercih ve Kişilik Kuramı Üzerine Bir Eleştirel